InfoHub Logo

(Esse)

Eń shýaqty kúz — Beıjiń kúzi desedi. Alaıda, kerisinshe, kúzgi Beıjiń meniń eńsemdi eze túsetin sıaqty. Másele, meniń syrtqa sırek shyǵatynymda bolsa kerek. Shyqqan kúnde de alysqa uzamaıtyndyǵymda. Ary ketse kórshi poshta men azyq-túlik satyp alýǵa ǵana aıaldaımyn. Qashan da bir ǵana maqsatpen- kitaptardy jóneltý men tamaq satyp alý. Jumysym bite salysymen yǵy-jyǵy kólikterden sytylyp shyǵyp, biraz jaıaý júrginshiler jolaǵyn basa otyryp, úıge qaıtýǵa asyǵamyn. Ǵajaby sol, jolda pálsapa týraly oılasa boldy aspannan kózin almaıtyn Súı Iýán men Tao Sánnyń ádetine salynyp kórgen emespin.

Beıjińge kúz kelse boldy aspan adam aıtqysyz kókshil túske enedi desedi biletinder. Kókshildigi sonshalyq, dál bir tuńǵıyq teńiz dersiń. Eger de aspanda birli-ekili shókim bult bolǵanda olardy teńiz aıdynynda júzgen alqyzyl jelkendi kemege teńer me edik. Al, múmkin sol aspanda qalqyǵan qustar tizbegin kórsek, olardyń zarly shýylyn estisek, ıá mynaý naǵyz beıjiń kúzi dep áspetteýge asyǵar ma edik, kim bilsin...

Kúntizbede maǵan kúz endi ǵana bastalyp jatqandaı kóringenmen, qyryldaǵan jeldetkish daýsy kúmán keltirýge májbúrleıdi. Eger tús aýa kúńgirt kóshelerge shyqsańyz jaryǵy talmaýsyrap túsken shamdardy kóresiz. Aınalasynda qyzyl tústi kólikter turaq tepken, baǵanasyna fıtıl túsindeı erip jabysqan kómir daqtaryn baıqaısyz. Jaıaý júrginshiler jolymen erkin kósilgen adamdar legi jabysqaq terimen jabylǵan ashyq sol kóriniske nazar salmaıdy. Osyndaıda úıden shyǵýǵa qumar emespin. Bul ýaqytta ádette uıyqtaǵandy durys kóremin. Túni boıy oıaý júrsem de, kúndiz mindetti túrde bir uıyqtap alýdy ádetime aınaldyrǵam. Eger kúndiz uıyqtamasam, keshkisin mindetti túrde basym aýyrady.

Kúndiz túsimde dańqty Chjý Szysın aıtqan lotostar bógetin kóremin. Qansha jerden lotosty jazdyq gúlge teńese de, buqaralyq aqparat quraldary onyń kúzde ǵana Beıjińde túleıtinin kúnde kórsetip jatady. Qorapshaǵa lotostyń japyraǵy men názik búrlerin nyǵyzdap jatyp Kúz Ortasy merekesi jaqyndaǵanyn sezdim.

Men tústen keıin uzaq uıyqtaımyn. Keshtetip túngi on ekilerde kóz ilsem, kesh turamyn. Ondaıda eń erterek turǵanymnyń ózi úsh-tórtterge sozylady. Kózimniń bylshyǵan tazalap, beti-qolymdy jýyp bolǵansha kún de tereze betine altyn áspetin shashyp úlgeredi. Tósegimnen tura salysymen men mindetti túrde ózime shaı qamdap alamyn da, ústel ústine otyramyn. Eger áıelim janymda bolmasa azdap shylym shegip alamyn. Jumsaq shylym men qatty sháı- mine dúnıeniń raqaty. Ony sózben jetkizý múmkin emes.

Sháıdi soraptap otyryp, kitap betterin paraqtaımyn. Tústen keıin eshteńe jazbaıtyn ádetim. Bir qyzyǵy ózimniń oqýǵa degen eski ári paıdaly ádetimdi tastamaǵanym; kitapty qolǵa alǵan boıda men ony sońynan oqımyn. Eger kitap qyzǵylyqty bolsa- basynan bastap oqımyn. Oılap tursam qyryqtyń qyryna shyqqaly beri basynan aıaǵyna deıin shydam tanytyp tolyq oqyp shyqqan bir de bir kitabym joq eken (tipti ol qyzyqty bolsyn). Men munyń jaman ádet ekenin bilemin, biraq ony jóndeý endi múmkin emes. Azdap oqyǵan soń sál zerigý men sharshaýdy sezip, ornymnan turamyn. Tordaǵy jyrtqysh ańdaı bólmeni ary-beri aınalamyn da júremin. Keıde turǵanyna on jyldam astam bolǵan Hitachi teledıdaryn qosamyn. Onyń dıoganali 21 dúım, sol ýaqyttarda bundaı teledıdarlar qatty suranysqa ıe-tin. Men ony shetelde júrgende jeńildiksiz dúkenderdiń birinen qalypty normadan tys pulǵa satyp alǵan bolatynmyn. Sońǵy ýaqyttarda japon taýarlaryna degen shaǵymdar kóptep ketkeni ras, biraq mendegi teledıdar óte jaqsy jumys istep tur. Tipti jaqsy ekeni sonshalyq, keıde zeriktirip jiberedi. Mine arada on jyl ótse de men ony ár qosqan saıyn ol esh kedir-budyrsyz anyq kórsetedi, dybysy da qanyq. Sondyqtan ony laqtyryp tastaýǵa esh negiz joq. Eger teledıdardan mýzykalyq pesa qoıylyp jatqan bolsa, men áserimnen aıyǵa almaı qaraımyn. Mýzykadan erekshe áser alý- meniń kúsh qýat kózim. Qosalqy raketkamdy qolymda aınaldara otyryp, men ózim de bólme ishinde mýzyka yrǵaǵyna aınalamyn. Basyma odan basqa túk te kelmeıdi. Men óz ózimdi umytamyn. Al, bul sondaı keremet áser, tipti sózben aıtyp jetkize almaısyń.

Men yrǵaqty aınalýdan eshqashan sharshaǵan emespin, shamasy bul pesa áserinen bolsa kerek. Pesa aıaqtalǵanda meni qaıta muń basady. Muńmen kúresý úshin tońazytqyshtan jeıtin birdeńe izdeımin. Tońazytqyshtyń markasy Toshiba, ol da japon taýary. Ol da nemis markasymen jeńildiksiz dúkender jelisinen satylyp alynǵan. Biraq birde ol buzylyp qalyp, áıelim jýan taıaqpen tars etkizip edi, istep ketti. Ádette maǵan tońazytqyshtan jeıtin birdeńe mindetti túrde tabylyp qalady, eger tabylmasa áıelim meni jaqyn aradaǵy kókenister bazaryna jumsaıdy. Biraq shynynda men onyń meni kóp qımyldasyn dep úıden aýlaqqa jiberetinin bilemin.

Keıde tús aýa Beıjińniń jaıly bir kúzinde men kókenis bazaryna baramyn. Buryndarda Beıjiń mezgilderin aspannyń túsimen ǵana emes, gúlderdiń búrshik atýymen de baǵamdaı berýshi edi. Dál sol kókenis bazarynda satylatyn kókenister men jemister túsimen de jobalasa bolatyn. Kúz ortasy merekesi — alma, almurt, júzim, qarbyz sıaqty tátti baqsha jemisteriniń ýaqyty. Bir túnde anaý muhıttyń ar jaǵynan jemis tasymaldap alatyn Beıjińniń kúni ótken baıaǵyda. Qazir bul progres baqshalarda mezgildiń kelýin kútpeı ósetin dárejege jetken. Buryndarda Kúz ortasy merekesinde oshaq aınala otyryp qarbyz jeý arman bolatyn. Al, qazir dalada boran ysqyryp tursa da bazardyń kez kelgen jerinen qarbyz satyp alýǵa bolady. Qazir qysta Haınan bazarlarynda qarbyz satylyp tusa- tańǵalmaısyń. Onda satylyp turǵandar Beıjiń jylyjaıynda qoldan egilgen qarbyzdar. Bazarda kókenis pen jemis-jıdekterdiń samsap turǵany sonsha, tipti kózderiń neni tańdaýdy umytyp qalady. Zattar kóp bolǵan saıyn, jaqsy taýardy tańdaý qıynǵa túsip ketetin ádeti emes pe?

Keshkisin úıge oralysymen podezde ilinýli turǵan gazetti alamyn. Men «Beıjińdik keshki gazetke» jazylǵaly beri ózimdi beıjińdik sezinip júrmin. Atalmysh gazet mıllıondaǵan tırajben taralatyndyqtan kún saıyn taralym sany da keńeıip, jarnama sany da artyp barady. Ádettegideı gazettiń birinshi jolaǵyna mańyzdy eshteńe jazbaıdy. Bul bir tele-jańalyqtardyń aldyndaǵy on mınýttyq shaǵyn jarnama sıaqty bóligi. Al basqa betterinde qyzyqty birdeńeler jazýy múmkin, biraq men ony báribir umytyp qalamyn. Men gazetti tolyq oqyp bitken sátte keshki astyń ýaǵy da bolady. Al, endi keshki astan keıingi bolatuǵyn jaıttar múldem bul oıtolǵaýǵa qatysy joq. Óıtkeni men bul essemde tústen keıingi jáne keshki asqa deıingi oqıǵalardy ǵana baıandaýym kerek qoı.

Keıde tústen keıin maǵan suhbat alý úshin jýrnalıser keledi, al, keıde men óz bólmemde qonaqtardy qabyldaımyn. Bul qonaqtar ne dostarym bolýy múmkin, ne múldem beıtanys adamdar bolýy múmkin. Jýrnalıserge beretin suhbatym sondaı ish pystyrarlyq, biraq ony bermeske bolmaıdy.. Sondyqtan ártúrli ishirtkilerdi qoıyrtpaqtap, bir aıtqandy myń ret qaıtalaı beremin. Al, dostarymmen áńgimelesý myljyń suhbattardan áldeqaıda artyq. Biz onda shylym shegip, sháı iship, ártúrli taqyryptardyń basyn shalamyz. Tipti keıde qalamdastarmen qyzý pikir talasqa da túsip ketetin kezderimiz bolady. Buryn meniń tilim súıeksiz edi, ne bolsa sony kókip kóptiń aldynda qadirim ketip júretin, biraq qazir tájirıbe jınaqtap, aılaǵa kóp basatyndyqtan kóbinese adamdardy synap-minemeımin. Eger de jaqsy nárse aıtý kerek bolsa, onda tolyq aıtamyn, al, aıtýǵa turarlyq eshteńe tappasam tilimdi tisteımin de otyra beremin nemese «aýa-raıy tamasha» dep laǵyp ketemin...ha-ha-ha

Beıjińdegi barlyq tórt mezgil de jarqyn beınede sýrettelgen, sonyń ishinde úsh aıǵa sozylatyn kúz de. Kúz Beıjińdegi eń ásem jyl mezgili bolýy kerek, aıtyp aıtpaı-aq Kúz ortasy merekesi qarsańynda shynymen bul mezgil eń shyraıly mezgilge aınalady. Meniń bala kezimde ósken jerim Shandýnda Kúz ortasy meıramy árqashan qyzyq kórinetin. Sebebi dál osy mezgil taqaǵan tusta aı tolyq týyp, jerge aısheshek toqashtary shashý bolyp shashyraıdy. Osyǵan baılanysty Sý Dýnponyń mynadaı tanymal sózi bar; «Aspanda tolyq aı dóńgelengen tusta, bir kese sharap quıyp al da taza aspanǵa suraq qoı». Ol bul sózin dál sol men ósken aýdanda bolys bop turǵanda jazsa kerek. Tolyq aıdyń kórinis berýin sol zamandarda qanshalyqty taǵatsyzdana kútken deseńshi. Taǵy bir eskeretin jaı, sol kezderde aısheshek toqashtaryn jeý dástúrde bolmaǵan syńaıly,- áıtpese bul týraly Sý Dýnpo mindetti túrde jazar edi. Ol jaıly mynadaı bir ańyz bar. Iýán qytaılar ımperıasy zamanynda qaıta kúsh jıa bastaǵan mańǵol taıpalaryna qarsy turar tusta, toqashtarǵa jasyryn hattar jasyryp, syılyq retinde bir-birimen almasyp otyrsa kerek. Bala kúnimde bir kisiden estigenim bar edi, Mońǵolıanyń ishindegi iri qara mal satatyn alypsatarlar dál 8-shi aıdyń 15 kúnin dalaǵa attanyp, shópter arasynda tyǵylyp jatýmen ótkizetin kórinedi. Ras- ótirigin kim bilsin, ýaqyt óte kele solarmen biz etene jaqyn bolyp, aralasyp kettik. Qazir aısheshek toqashtarynda ne joq deısiz ǵoı, sol bir hattardan basqasynyń bári bar. Meniń oıymda únemi Kúz ortasy merekesin Beıjińde oılap tapqan sıaqty bolady da turady, sebebi Beıjińde bir kezderi Iýán ımperıasynyń astanasy- Dadý bolǵan. Iýán dáýirindegi qıraǵan qabyrǵalar qańqasy áli kúnge deıin bir kezderi men turǵan aýdan Sıosıtánda saqtaýly tur. Qabyrǵanyń joǵarǵy jaǵy shyrmaýyqtalǵan. Kúzde dál osy qamalda turyp oıǵa batsań, naǵyz beıjińdik kúzdiń sulýlyǵyn seziner me ediń. Maǵan da jaqsy jaza túsý úshin sol jaqqa at basyn buryp qaıtý kerek pe edi...

Qazir Kúz ortasy merekesine oraı úlken toqashtardy daıyndaý naýqany bastalyp ketti. Aısheshek toqashtary túrleriniń kóptigi sonshalyq, tipti adamdar qaısysyn tańdasam bolady dep áýre. Syrtynan qarasań bári ádemi, biraq dámi qalypty. Osy túrimde men sizderge Lý Shún myrzanyń ertegisindegi zamanaýı taǵamdarǵa ádil baǵa bere almaǵan qartań áje Szú-szın |1| sıaqty kórinýim múmkin. Biraq burynǵy kezderdegi aısheshek toqashtaryna qosatyn qosyndylarmen salystyrǵanda qazirgi qospalar áldeqaıda jaqsyraq, sondyqtan dámi de jaqsy bolýy kerek ǵoı. Dámde turǵan eshteńe joq desek, áńgime onyń ózine emes, syrtyn qaptaıtyn qorabyna kóshedi. Mine endi olar naǵyz jaýhar saraılardaı jyltyrap, kózdiń jaýyn alady. Meniń osy arada túsinbeıtin bir nársem, ne úshin olardy sondaı ásem qorapqa salady. Ár jyl saıyn osy súıkimdi qoraptardy qaıda qurtamyn dep ýaıymdaıtyn boldym. Adamdar óz bastaryna qamqorlyq tanyta alady, ǵylym damyǵan saıyn ol qamqorlyq shetten shyǵady.

Beıjiń kúzine súısine qaraýǵa bolatyn eń tanymal oryn- ol, álbette, Sánshan. Onyń ataǵy taý eteginiń kúz kelgende qyzyl túske boıalatyndyǵyn shyqty. Uzaq ýaqyt boıyna qyzyl japyraqtarymen úıeńkiler turady. Menińshe, óz ýaqytynda Sao Súesın |2|,Nalan Sınde |3| de ózge de kóptegen saraı aqsúıekteri men óz dáýiriniń tanymal adamdary sıaqty kúzgi qyzyl japyraqtarǵa kóz sýarý úshin Sánshanǵa kóterilgen sıaqty. Chjoý Szojen jergilikti shirkeýde aıtarlyqtaı uzaq ýaqyt ómir súrdi, sol kezdegi onyń shyǵarmalary kúz ben aýyz qýyratyn ártúrli dámderdi eske salatyn kúzgi japyraqtarmen tyǵyz baılanysty. Meniń Beıjińde ómir súrgenime 20 jyldan astam merzim ótse de, Sánshanda eshqashan bolǵan emespin. Alaıda, bul osynaý jerdiń maǵan beıtanystyǵyn bildirmeıdi: meniń basym sol jaqtaǵy qyzyl japyraqtarǵa lyqa toly. Eger men shyn máninde Sánshanǵa barar bolsam, meni sózsiz tańdaný sezimi kútip turatyny aqıqat. Men qyzyl japyraqtarǵa kóz toıdyrǵysy keletin adamdardyń sany qyzyl japyraqtardyń ózinen de kóp ekenin bilemin, al tabıǵat sulýlaryna tynysh jaǵdaıda ǵana súısiný kerek: aıqaı men qarbalastyq buǵan kedergi keltiredi.

Qazir sol Beıjiń kúzi, besin ýaqyty, al men tústen keıin eshteńe jazbaıtyn ádetimnen taıqyp, jazý ústelinde otyrmyn; kúz týraly baıyrǵynyń tanymal adamdary jazǵan óleńderdi eske túsirip álekpin:

Kúzgi jel bárinen de qatty soǵady
Qaraqshynyń qarmaǵyn eske salyp
Ol qamys lashyǵymnyń julyp áketti
Tórt tekshe qýraı, qamysyn |4|

Kúzdiń jeli Batystaǵy baqtyń sýyn beıbereket shashýda, al men taýdan, kúnnen basqa eshteńeni kórer emespin, jáne sybyzǵynyń daýsy ǵana qulaǵymda.

Birinen soń biri japyraqtar qulap jatyr, Dýntın kólinde keshikken kúzgi tolqyndar júgirýde. |5|

Kez-kelgen boıaýdyń ǵumyry ońyp ketýmen aıaqtalatynyn kúz dáleldeıtin bolǵan soń sol ýaqyttyń adamdary kúzgi qaıǵy týraly aıtty, alaıda, keıde kerisinshe de bolyp jatady. Lı Baı, bylaı jazady:

«Menińshe, kúz demalýǵa yqylastandyrady-qaıǵyrýǵa dep kim aıtty?» |6|

Al Lú Iýısı: «Baıaǵydan-aq kúz adamǵa muń, jalǵyzdyq, bostyq ákeldi, men ol kóktemnen de asyp túsedi dedim emes pe!? Aspanda bulttardan ári tyrnalar samǵap barady, meniń qalamym olardyń sońynan qýyp barady» dedi. |7|

Dý Fý: «Sýdyrlaq japyraqtar sheksiz qulap jatyr jáne Ianýzy sýy aıaqsyz syrǵanaýda». |8|

Hýan Chao jazady: «Toǵyzynshy, kúzgi aı keldi, segizinshi kún. Barlyq gúlder solyp tyndy- tek meniki ǵana gúldep tur». |9|

Mine, mynaý Mao Szedýnnyń óleńi: «Myńdaǵan aǵashtar qyraýmen kıingen, aspanǵa qandy shapaq jaıylýda, sarbazdardyń qahary Qus jolyn solqyldatady» |10|

Bul óleńderdiń barlyǵy da kúzdiń muńy men qaıǵysyna qarsylyq kórsetedi, alaıda onyń ornyn qýanysh bolyp basa almaǵan. Olar bar-joǵy jaýjúrek, patetıkalyq muńdy bas tartýshylyqqa ǵana almastyrdy.

1) Qartań áje Szú-szın- HH ǵasyr basyndaǵy tanymal jazýshy Lý Shúnniń «Tolqý» áńgimesiniń keıipkeri
2) Klasıkalyq «Qyzyl úıshiktegi tús» romanynyń avtory
3) HÚİİ ǵasyrda ómir súrgen manchjýr tekti áıgili aqyn
4) Úİİİ ǵasyrda ómir súrgen, eń birinshi kezekte qystaqtaǵy ómir men tabıǵat týraly tolǵaǵan qytaılyq aqyn Dý Fýdyń óleńiniń alǵashqy joldary
5) Úİİİ ǵasyrda ómir súrgen aqyn Doý Moýdyń óleńi
6) Lı Baı, dospen qoshtasý óleńinen jolma-jol
7) Lú Iýısı- Tań dáýiriniń tanymal aqyny
8) Dý Fýdyń «Joǵary órleý» óleńiniń ekinshi tarmaǵynan
9) Hýan Chao- İH ǵasyr ortasyndaǵy kóterilis kóshbasshysy
10) Óleń Mao Szedýnnyń Gomından áskerimen bolǵan soǵysynan soń, 1930 jyly jazylǵan

Orys tilinen aýdarǵan: Jantas Erkin

---