InfoHub Logo

Esen qart — aýyl kelbetine joǵarydan qarap úırengen adam. Bıikke shyqsa, janary ashylyp qoıa beredi. Birden ata qystaý Máshen shalynady kózine. Onda ótken balalyq shaǵy, bozbala, jigittik shaǵy, áke bolǵan kezderi esine túsedi. Sonaý bir jazyqta ulyn taıǵa mingizip, shapqylatqany bar. Alǵash tarpań taıdy jetektep, taqymy bos balasyn myqtap ustap, júgirte berdi. Ábden alqynyp, dymy bitkenshe jetektedi. Ákeniń qyrys mańdaıynan burshaqtap ter shyqty. Jylqy balasyna tuńǵysh but artyp, kisilik qurǵanyna máz bolǵan uly eshki tisterin kórsetip, syqylyqtap kúlýmen boldy.

— Jiber, áke, jiber, endi ózim-aq… — degen aıǵaılap. Esen tizgindi qalaı bosatyp alǵanyn sezbeı qaldy. Taı tartyp-aq ketsin. Dalbaqtap shaýyp barady. Kishkentaı balanyń quıryǵy qopań-qopań etedi. Aıaqtaryn qaptaldyqqa qysyp, qoltyqtan tirep alypty. Úıir izdegen janýar jazyqqa shyqqan soń sekirip oınap ketti. Esekeń ókpesi óship sońynan júgirip keledi. Bir kezde bala taıdyń arqasynan sypyrylyp bara jatty.

— Áttegen-aı, óldi-aý! — Ótkendi oılap tuńǵıyqqa batyp ketken qarıa uıqysynan oıanǵandaı selk ete tústi. Ol shatyrdyń shetinde alǵashqy shıferdi ustaǵan qalypta tur eken. Qyp-qyzyl kózin bir núkteden almaıdy. Qarıanyń áldebir qıalǵa berilgenin sezip, jigitter tómennen shyǵarylǵan shıferlardy ornalastyryp jatqan.

— Ýh, — dedi Esekeń otyra ketip. — Quryǵan kúnder eske túskenin kórmeısiń be? Sonda men búgingideı tuıaqsyz qalý úshin sóıttim ǵoı. Qanattyǵa qaqtyrmaı soqtaldaı azamat etip edim, kórdiń be? — dep qarıa muńǵa toly janarymen alysqa qarady.

Altynmen qaptaǵandaı kúzgi  dala keń kósilip jatyr. Kókjıekti kólegeılegen jasyl qabyrǵanyń ár tusy qyzaryp kórinedi. Júz jyldyq terekterdiń qyzyl japyraqtaryna qarap, qarıa tebirenip ketti. Taıdan jyǵylǵan ulynyń támpish tanaýynan aqqan qandy qolymen súrtip, baıbalam salǵany esine tústi. Esen qart únsiz. Jigitter de tis jarǵan joq. Talpaq qara tómennen:

— Bolsańdarshy, bul ne turys, ózi? — dep keıip edi, shatyrdyń ústindegiler «úndeme» degendeı qartty nusqady.

— Áı, táńiri-aı, osy aljyǵan shalǵa bola jumysty toqtatyp… Tezdetińder, uzaq kúndi kesh qylamyz ba taǵy?..

Qarıa jel úrlegen appaq saqalyna qaltyraǵan saýsaqtaryn aparyp:

— Já, kiriseıik, anaý Kókibaı balasy asyǵyp tur eken, isi ónsin, — dedi de, úlken sur shıferdy ornyqtyra bastady. Yńyldap óleńdetken bolady. Qaıdan óleńdetsin… Esekeń úlken oraq murnynyń  astynan yńyldaı júrip qımyldap ketti. Esildiń sý shaıǵan tasyndaı jyltyr shıferdy jigin bildirmeı qatarlaı tizip, shegeleı berdi.

— Apyraý, Eseke-aý, temeki tartyp az tynyǵaıyq ta, — dedi bir kezde jigitter. Qarıa istik saqalynyń ushynan ter tamshylaǵan kúıi naq bir mylqaý adamdaı sharýasyn jalǵastyra berdi. Kókibaı balasy degen talpaq qaranyń da tipten zyqysy shyqty.  Úlken úıdiń tóbesi  jabylyp bitkenshe bógelmedi. Shatyr ábden jabylyp bitken soń, bıikten  symdaı tartylǵan aýyldyń kóshesine qýana kóz saldy.

— Ana úıdiń shatyryn japtym. Qyzyl tóbeli úıdiń kárnezin qıýlastyrdym. Arǵysynyń tereze-qaqpalaryn órnektedim. — Esekeń ketik tisterin kórsete máz bolyp otyr. Eńbegi janǵan, qýanǵan qalypta. Osy eki júz  úıli aýyldaǵy qurylystyń qaısysyna bolsyn qoly tıipti. Bul balta shappaǵan, bul shege qaqpaǵan qurylys joq.  Jurttyń barlyǵy aýlasyna aǵash otyrǵyzypty. Aınala jasyl ormanǵa aınalǵan.  Qarıa ishki qaltasynan shyny shaqshasyn alyp, qulaq túbine shaıqap kórdi de, qara nasybaıdan az ǵana shymshyp, ımek murnynyń astyna kezek apardy. Sodan túshkirip, pysqyrynyp:

— Sender ǵoı, — dedi qarıa manaǵy Kókibaı balasyna qarap. — Baǵana az ǵana bógelgenim úshin sóktińder, jumysqa kedergi jasaǵandaı boldym. Balam bar, baýyrym tútin shaǵym eske túsip, oıǵa batyp ketkenmin. Bıikke shyqqan soń qystaý jaqqa kóz  salamyn dep… — Qarıa  kináli  adamdaı tómen qarady.

Temeki tartyp, demalyp otyrǵan jigitterdiń ishinen mol deneli apaıtós bireý qushaqtap:

— Aınalaıyn, Eseke, qapalanbańyz, sizsiz myna úıdiń shatyryn kelistirip jaba almas edik, — dedi. Esen qart kúlimsirep qoıa berdi. Kókibaıdyń balasy keskini kúıgen kóńdeı tyrystyryp:

— Qoısańdarshy, osy selkildegen shal bitirip pe, biz ǵoı kúsh salǵan, — dedi.

— Áı, tart bylaı babańmen ustaspaı, jaǵyńdy buzyp  jiberemin, — dedi álgi jigit tútigip. Jigitter de Kókibaıdyń balasyna dúrse qoıa berdi. Osy arada Esekeń:

— Já, jigitter, bilmegendi keshpeseń, bilgeniń qaıda? — dedi.

— Durys aıtasyń, úıge kirip tamaq isheıik. Úı ıesi bir baǵlandy bylqytyp jatyr.

— Á, qoısańdarshy, bolmashyǵa baǵlan jemekpiz be? — dedi Esekeń jaqtyrmaı.

— O ne degeniń, «Aǵaıynnyń aqysy — tamaǵy» degen bar emes pe, — dep, úı ıesi  eńsesin salyp qarıaǵa jalbaryna bastady.

Esekeń kópshilik rızashylyǵyna kóńili ósti. Qoly iske tıse buldana bastaıtyndary nesi-eı, qaıratyń barda kómektese saldyń, sonda turǵan ne tur. Áı, nadandyq-aı!

***

Ol qara nardaı jaı basyp barady. Denesi aýyr tartqan. Kárilik te jaǵalap júr-aý. Jurt  shirkinniń bir jany Esekeńde turǵan sıaqty. «Eseke, sizsiz bolatyn emes, basqanyń qolynan kelmeı turǵany…» —  deıdi.

— Eńbek demalysyndaǵy adammyn ǵoı, ne bitirip jatyrmyn, barsam baraıyn, — deıdi qarıa.

Burnaǵy kúni kempiri  Baǵıla máseleni búıirden qoıdy.

— Osy sen shal, baltańdy belińe qystyryp tentireýdi qashan qoıasyń? Bir tıyn alyp jatqan aqyń joq. Anaý shaqyrdy dep anaǵan, mynaý shaqyrdy dep  mynaǵan jelkildeısiń de júresiń. Kúshiń tasyp bara jatsa, myna eskirgen edendi  nege túzemeısiń? — dedi oqtaýmen nuqyp.

— Qol ushyn bergeni úshin aqy ala ma eken? — deıdi qart kúńkildep.

— Qol ushy, qol ushy, ne degen qol ushy taýsylmaıtyn! — Kempiri bastyrmalatyp ketti. — Óz sharýańa qaraıtyn kúniń bar ma?

— Qaraımyz ǵoı, qaraımyz, qaıter deısiń. Jurttyń kóńilin jyǵý  uıat. Túsinseıshi, kómegime zárý ǵoı, túge! — deıdi qarıa. Kempiriniń da qaıtymy tez  bolýshy edi, osy joly údep ketti.

—  Sen shal keshe osylaı tentirep júrgende  Bekenjannyń quba taldarynan Kókibaıdyń qarasy qaıyq esetin syryq kesip alypty. Bekenjannyń talyn keskenshe men beıbaqtyń saýsaǵyn kesseıshi!

Baǵılanyń shúńirek kózinen jas parlap qoıa berdi.

— Bekenjan kelse ne betimdi aıtamyn. Talyńdy ósirýdiń ornyna qyryp  jatyrmyn deımin be?

— Bekenjan kelse taǵy da ósirip alar, tek kelseshi ózi!.. — Esekeń aýyr kúrsindi. Dymqyl saqalyn salalap otyrdy da, tysqa shyqty. Qara bulttardyń arǵy betinde aı júzip barady eken. Aýyl túngi tynyshtyqqa boı urǵan. Kól jaqtan qoǵajaı aralas tushshy lep  esedi. Qara qabyrǵa bolyp Bekenniń taldary tirelip tur. Qımylsyz, muńdy tynyshtyq. Qarıa irgedegi aǵaryp jatqan túbirge úńildi. Túbir naq bir  adam qolynyń qıylǵan sińirindeı aqsıyp kórinedi. Esekeń dármeni quryp, otyra ketti. Bul úıdiń otyrǵyzǵan  aǵashy da ózgeshe. Qaıyń da emes, torańǵy da emes, kádimgi Esildiń quba taly. Tal bolǵanda qara qojyrmaqtanyp, tyrbıa ósip, aýlaǵa syımaı ketken mol dúnıe.

Qarıa kúnde aqar-shaqar bolǵan baıyrǵy quba taldyń kóleńkesine otyryp, rahattana tynystaıdy. Aınalaǵa taraǵan tamyrdan názik shybyqtar kóktep, kóbeıe túsken. Quba tal úıdiń aýlasyn taryltyp, qaptap bara jatsa da, butaǵyn kesip, otqa jaqqan emes. Shalyn árkez qyjyrtyp júretin  Baǵıla kempir de quba talǵa kelgende júzi jylyp qoıa beredi.

Jalǵyz uly Beken maıdanǵa júrgeli jatyp, túndeletip aýlanyń sharbaǵyn toqyǵan. Sonda quba taldan qazyq túıip edi. Alǵash eshkim mán bergen joq-tyn. Bir kúni balasyn saǵynǵan Esekeń  Bekenniń toqyǵan sharbaǵyn qarap júrse, qalyń toqymany jaryp japyraqtar kóktep tur. Kádimgi quba taldyń kúmis japyraǵy. Beken qaqqan qazyq  jerden nár alyp, órken jaıǵan eken-aý!

— Qatyn-aı, qatyn! — dep Esekeń qýanyshpen aıǵaılap jiberdi. — Qarashy, Bekenjannyń qaqqan qazyǵy kóktep keledi.

Baǵıla sharbaqty aınalyp kórip:

— Jaqsy yrym, Bekenjan maıdannan aman oralady eken! — dedi qýanyp. Biraq Beken oralmady. Erli-zaıyptylar balasy ketken kúreń jolǵa saryla qaraýmen áli júr. Soǵys bitkeli otyz jyl ótse de, qarttar úmitterin úzbeıdi. Biraq Beken keler emes. Túbirinen keli jasaýǵa jarap qalǵan qara taldardyń saıasynda otyryp ekeýi:

— Aınalaıynnyń taldary-aı! — deıdi. Quba taldyń kúmis japyraqtary keshki samalmen sybdyr qaǵyp, jaqsylyq habar jetkizgendeı bolady. Sol qasıetti taldyń bir túbin baltamen shaýyp alypty. Esekeń kústi alaqandarymen naq bir aýyr jaraqatty sıpaǵandaı túbirdi qynjyla sıpap otyryp:

— O, kógermegir Kókibaıdyń balasy, ne jazyǵym bar edi?  Ákeń men Bekenim  birge ketpep pe edi soǵysqa? Kókibaı aman kelip, sen týdyń, týmasań etti búıtkenshe, — dedi. Úıden shubalańdap kempiri shyqty da:

— Shal-aı, júrshi úıge, nalymashy, jetilip keter Bekenjannyń taly. Beý, beıshara-aı, kúırek bolyp alypsyń, erkek emessiń be, áıel bizge ne kiná? — dep qoltyǵynan ala berdi. Ekeýi tún ortasy aýǵansha kóz ilmedi. Oı qushaǵynda   únsiz jatty.

— Shal-aı, — dedi bir kezde. — Sen uıyqtap qaldyń ba? Osy bizdiń Beken tiri ǵoı deımin. Anyq tiri júrgen shyǵar bir jerde, aspan asty keń emes pe?

Qarıa mekirenip aýnap tústi. Qart  az uıyqtasa da uıqysy qanyp, úıden shyqty. Kúzdiń salqyn tańy ábden jaryq bolypty. Shyǵysta qara ormannyń tóbesin sharpyp, araıly kún shyǵyp keledi.

Bekenniń taldary buıra bastaryn tolqytyp tur. Qubyladan esken ótkir jelden  yqtap az turdy da, saraıǵa qaraı  bet aldy. Ustalmaǵan temir kúrekti tóske salyp shyńdaı bastady. Kórshisi — jesir qatynnyń kúregi. Keshe osy kúrekti qaıraýǵa ákep, ótken-ketkendi áńgimelep ketken. Esekeń bar ónerin salyp  shyńdady. Temirdiń shyńyly bar aýlaǵa estilip tur. Úıden Baǵıla shyǵyp:

— Áı, shal, qulqyn sáriden eldi oıattyń ǵoı, qaıtýshy ediń sol túskirdi, — dedi keıip.

— Qamılanyń kúregi ǵoı, kártop qazady eken, — dedi.

— Qamıla dep elpildep turǵanyń, senen basqa erkek joq pa aýylda? Yńǵaı bir osy shaldy aınalaqtap júrgeni, — dedi shesheı tarylyp.

— Erkektiń bári kúrek soǵa bilmeıdi. Kúrekti shyńdap, jaqsylap egese, almastaı ótkir bolady. Áıel ǵoı, saımany kelispese jumys isteı ala ma? — dedi.

— Jurtty oıattyń ǵoı, shaqyldatyp, — dedi  Baǵıla ne derin bilmeı.

— Oıansyn, oıanǵany kerek, sharýa ýaqytynda ne uıqy  ol, oıansyn bári, — dedi  Esekeń.

Ol kúrekti baptap bolyp, byrtyq barmaqtaryn júzine tıgizip kórdi. Qylpyp tur eken. Óz isine kóńili tolyp, marqaıyp qaldy.

— Áı, toqtashy, shyraǵym. Kókibaı balasy, buryla ketshi!

Kókibaı balasy myltyǵyn jerge tastap, beri  júrdi. Keskini órt soqqandaı edi.  Qarıa sybaǵasyn beretin shyǵar dep, qanyn ishine tartyp alypty. Qara baýyrdaı  júzi kúlgindenip, qysyq kózderi kishireıe túsken.  Sálemdesti.

— Jol bolsyn, ań basy jýyq, —  dedi qart.

— Kólge túsip, qus atpaq edim… /Uıalǵannan tómen  qarady/

— Sen taǵy sýǵa qulap júrme. Qazir kúz, sý sýyq, aýyryp qalasyń. Osy joly da eskeksiz barasyń ǵoı, ol jaramaıdy. Balalyqty qoıý kerek, sen endi soqtaldaı jigitsiń!

Qarıa osylaı dep saraıǵa kirdi de, syrly qasyqtaı etip jonǵan qaraǵaı eskekti jigitke ustata berdi.

— Má, al, ár nársege aqyl kerek.

Jigit uıalǵannan kúreńitip ketti. Burylyp qaraýǵa bet joq.

— Rahmet! — degen jalǵyz sóz aýzynan zorǵa shyqty. Eskekti ıyǵyna salyp,  shapshań basyp alystaı berdi. Esekeń balýan qolyn mańdaıyna qoıyp, kúlimsirep tur. Beker-aq qarǵaǵan ekem ózin, «bilmestigin keshpeseń — bilgeniń qaısy», qaıbir ónege kórgen bala deısiń. Ákesi bolsa ishkilikke salynyp ketti. Allanyń bergen dáýletin kótere almady. Shirkin, Bekenim tiri bolyp, osyndaı nemerem bolsa, menen baqytty kim bar edi… Áı,  laǵynet soǵys-aı!»

— Áı, shal, Bekenjannyń ákesi! — degen tanys daýysqa bas kóterse, quba taldar sybdyr qaǵyp, jaıqalyp tur eken…

---