InfoHub Logo

Sh.Sh.Ýálıhanov — qazaq halqynyń revolúsıaǵa deıingi kezeńdegi uly tulǵalardyń biri, ol aǵartýshy-demokrat, fılolog, etnograf, saıahatshy bolǵan. Onyń qazaq halqy ǵylymynyń damýyna qosqan úlesi óte zor. Profesor N.I.Veselovskıı Shoqan jaıly bylaı degen: «Qazaq handarynyń urpaǵy, sonymen qatar, orys áskeriniń ofıseri Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanov shyǵystaný áleminiń ústinen quıryqty juldyzdaı jarq ete qaldy».

Shoqan Ýálıhanovtyń ákesi - Shyńǵys Ýálıhanov, otbasynda eń úlken sýltan-basqarýshy, bolashaqta polkovnık shenine ıe bolǵan, óz zamanyna saı bilimdi, elge syıly adam edi.

Shoqannyń bolashaǵyna, rýhanı damýyna, ómirge degen kózqarasyna úlken yqpalyn tıgizgen onyń ájesi. Shoqannyń ájesi Aıǵanym Sarǵaldaqqyzy úsh júzge birdeı aty taraǵan, kórkine aqyly saı, bilimdi, parasatty áıel edi. Á.Marǵulannyń «Aıǵanym Shoqan úshin halyq danalyǵynyń sarqylmas bulaǵy bolǵan» deýi sondyqtan. Iakı, bolashaq ǵalymnyń san-salaly ilim men ǵylymynyń, qaıtalanbas qaıratkeri bolyp qalyptasýyna yqpal etken birden bir adam. Ájesi jas bala Shoqanǵa tálim-tárbıeni, qazaq halqynyń eń jaqsy dástúrlerin, ádet-ǵuryptaryn úıretken. Ol ájesimen ótken jarqyn estelikterdi ómir boıy jadynda ustap, onymen ótkizgen kezdesýler jaıly biraz ańgimelerdi jazba retinde qaldyrǵan.

Shoqannyń alǵashqy demokratıalyq kózqarasy óz jerinde paıda bolǵan. Iaǵnı, ol bala kezden halyq arasyndaǵy teńsidikti kórip, oǵan qosa sýltandar men baılardyń qarapaıym halyqty qanaýyn, zorlyq-zombylyq kórsetkenderin kórip ósken. Sh.Sh.Ýálıhanov kóbine qazaq halqynyń tarıhı damýyna alańdaǵan. Ol halqynyń ekonomıkalyq-saıası damýyn bilim alýdan kórgen.

Aýyldan alǵan alǵashqy biliminen keıin, Shoqan Sibirdegi kadet korpýsine oqýǵa túsedi. Osy oqý ornynyń qabyrǵasynda bolashaq ǵalym óziniń tulǵa retinde qalyptasýyna septigin tıgizgen adamdarmen tanysty. Olardyń qatarynda reseılik eń tájirıbeli ustazdar: N.G.Chernyshevskıı, V.P.Labodovskıı, I.V. Jdan-Pýshkın sekildi bilimdi adamdarmen áńgimelesken. Shoqannyń korpýste geografıa, tarıh, ádebıet baǵyttarynda qabilettiligi baıqaldy. Birqatar zamandastarynyń estelikterinde atap ótkendeı, Shoqan kóp jáne túsinip oqıtyn. Sol kezdiń ózinde qazaq aýyz ádebıetin qaǵaz betine jazyp, qazaqtyń keń-baıtaq jerlerin aq paraq betine túsirip, óziniń jerine degen saǵynyshyn basqandaı edi. Ol bala kezinen-aq halqyna degen erekshe mahabbatymen, mol qushtarlyǵymen erekshelenetin. Bolashaq ǵalym tuńǵıyq qıalǵa batyp, óz elin, jerin zerttep, tereń tanyǵysy keletin. Korpýstaǵy muǵalimder oǵan bolashaq ǵalym, zertteýshi retinde qaraǵan.

Shoqannyń qoǵamdyq-saıası kózqarastaryna yqpalyn tıgizgen adamdardyń biri  jáne biregeıleri - S.F. Dýrov jáne F. M. Dostaevskıı. Olarmen tanystyǵy onyń demokratıalyq kózqarasyna taǵy da bir taban jaqyndatqandaı boldy.

Al endigi kezekte Shoqannyń demokrat ekenin dáleldeı ketsem deımin.

Birinshiden, Shoqannyń demokrat bolǵanyn Batys-Sibir gýbernatory G.H.Gasforttyń adútanty bolǵan kezinde. Batys-Sibir ólkesiniń basqarmasy Shoqandy erekshe tapsyrma oryndaıtyn ofıser retinde baǵalaıtyn. Osy qyzmette ol búrokrattyq apparattyń mansapqor, paraqor, aram chınovnıkter men dvorándardy kórip qana qoımaı, Reseı úkimetiniń otarshyldyq saıasatynyń ádiletsizdigin baıqaıdy. Shoqan bul isterge qarsy batyl pikirler aıtyp, óziniń narazylyǵyn bildiredi. Ol osy qyzmetinen ketýdi, týǵan halqyna paıdasy tıetin jumystardy atqarýdy armandaıtyny týraly sol kezdegi dostary F.M.Dostoevskıı men K.K.Gýtkovskııge jazǵan hattary dálel .

Men bul jerden Shoqannyń óziniń halqyna jany ashyǵanyn, bundaı teńsizdikke shydaı almaǵanyn baıqaımyn, biraq qansha pikir bildirgenimen bul másele jaýabyn tappaǵany ókinishti-aq.

Sol sıaqty ekinshi máseleni qarastyrsam deımin.

Bul kisi osydan keıin Atbasar okrýgynyń aǵa sultany qyzmetine arnalǵan saılaýǵa qatysyp, kóp daýys jınaǵanymen, ókinishke oraı, Sibir ólkesiniń basqarmasy ony aǵa sultandyqqa bekitpeıdi. Sebebi Shoqan bıleýshi úkimet úshin, chınovnıkter men jemqorlar úshin óte qaýipti kedergi boldy. Shoqan F.M.Dostoevskııge: «Meniń sultan da bolǵym kelgen edi, ondaǵy oıym halqyma qyzmet etip, olardy chınovnıkter men baı kazaktardyń qatal qysymynan qorǵaý edi». — dep aıtqan.

Meniń oıymsha, Shoqan qazaq halyqynyń basyna túsken qıynshylyqty kórip, sol aýyrtpashylyqty joıý úshin kúresken qoǵam qaıratkeri. Halqyna kómek berip, halyq jaǵdaıyn jaqsartýdy oılaǵan kisi.

Óziniń ómirinde qazaq halqynyń jaǵdaıyn oılaǵan Shoqannyń qarastyrǵan eń eleýli máselesi «Sot reformasy». 1854 jyly 19 mamyrda «Bıler sotyn saılaý arqyly júrgizý jáne Patsha úkimeti arqyly bekitý» degen zańǵa qarsy shyǵyp, bul halyqtyń múddesine qarsy keletinin aıtty.

Shoqan: «Bılerge chınovnıktik ataq berip, olardyń laýazymyn kóterýdi kózdegen bul zań. Bılikti halyqtyń ádet-ǵuryptary men quqyǵynan eshbir habary joq baqqumar baılarǵa beredi.»,-deıdi. Bıler soty, ádette, aýyzsha, halyqtyń ana tilinde, kópshiliktiń kózinshe ótken. Bılerge eshqandaı shek qoıylmaǵany, bılerdiń ózderiniń ádildigi men derbestiginiń arqasynda úlken bedelge ıe bolǵanyn Shoqan dáleldep kórsetken.

Bizdiń kózimizdiń jetkeni, Shoqanǵa eshqandaı áskerı shen, ataqtyń kerek bolmaǵany. Ol tek óz halqyna kómek bergisi kelgen. Shoqan óziniń sanaly ǵumyryn qazaq halqynyń sózin sóılep, joǵyn joqtap, paıdasyn oılap, zaryn zarlaǵan dara tulǵa.

Osy oraıda, essemdi Shoqan Ýálıhanovtyń myna sózderimen aıaqtasam dep otyrmyn:                                                                                    

«Dúnıede ádildik pen adaldyqty tý etken adamnan artyq eshkim joq».

Jýmataeva Mereı Beıbıtqyzy Abylaı Han Atyndaǵy Qazaq Halyqaralyq Qatynastar Jáne Álem Tilderi Ýnıversıtetiniń 1 kýrs Stýdenti

---