InfoHub Logo

I
Bul pánıden peshenesine jazylǵannyń bárin tilimen tatyp, kózimen kórgen Turmambet batyrdyń qartaıǵan kezinde kelininen estigen sóziniń ishte tynǵan qusasy jan dosy Balýanıaz batyrdyń beıitiniń basyna kelgende lyqyp aqtaryldy.

— Ýa, Balýanıaz! Eńirep ótken erim, orda buzar otyz-aq jasyńda elińdi jaýdan qorǵap júrip, maıdanda qaza bolǵan netken baqytty ediń. Seniń artyńda qalyp, boq domalatqan qara qońyzdaı uzaq ǵumyr súrgende kórgen nápaqam qaısy? Oshaǵynyń otyn ázer jaǵyp júrgen salpy etek, shaıpaý kelinniń tili tıdi. Jaýdan qaıtpaǵan júregim bir shúıke bastan shaılyqty. Endi ómir súrgim kelmeıdi, meni qasyńa alyp qal, qurdas...

Turmambet atynan túse sala qurdasynyń qabiriniń sýyq topyraǵyn qushaqtap, eńkildep jylady. Ózi es bilgeli seksen jyldyq ǵumyrynda tuńǵysh jylaǵany da osy bolar. Kelininiń "osy kári qaqpastan-aq qutylmadym-aý" degen sózin estigennen ólgeni artyq. "Qasyńa al, qurdas, taı-qulyndaı tebisken, jarty qurtty bólisken jan dosym, bul kúnde seksen jastaǵy meniń emes, otyz jasta opat bolǵan seniń aıbynyń zor el ishinde, men de damyldaıyn, qý tirlikten jalyqtym".

Márt batyr aǵaıynynyń, balalarynyń jalynǵan jalbarynǵandaryna qaıtpady.

— Kóshterińdi joldan qaldyrmaı júre berińder, men endi Balýanıazdyń qasynda qalam, - deýmen boldy. Qar kóbesi sógile qys boıy panalaǵan jyly oıdan qyrǵa jaılaýǵa baǵyt alǵan aýyl kóshi amalsyzdan Balýanıaz batyrdyń beıitiniń qasyna kelip qonyp, tórt-bes kún erý bolýdy qalady...

İİ
Balýanıaz batyrǵa máńgi meken bolǵan tórtkúl tóbeniń topyraǵy ómirdegi syzyǵy taýsylǵan kúni ózine máńgilik torqa bolyp jabylǵanyn qalaıtyn. Jaz boıy ot-sýdyń mol jerin izdep, turaqtamaı kóship-qonyp júretin bul aýyl jaılaýy bıyl qaı óńirde bolatynyn bir qudaıdyń ózi bilsin. Eger olaı-bulaı bolyp ketse Jem-Saǵyz ózenderin boılap qonys tebetin eldiń shildeniń aptabynda bunyń múrdesin ózi qalaǵan osy tórtkúl tóbege jetkize alary eki talaı. Sol sebeppen Turmambet alladan ajaldy osy sátte tilep, qan qysymyn kenetten ózi kóterdi. Shynynda da qart batyr pánıden baqıǵa bir jola ketkisi kelgeni jáne onyń tym-tym jaqyndap qalǵanyn sezgeni ras edi. Óıtkeni bul jerde Mańǵystaý qazaqtarynyń eldigin saqtap qalǵan, arýaǵyn asyryp, mereıin ústem etken, keıin ony aqyndar jyrǵa qosyp, árkim qumarta tyńdaıtyn, sol erlerdiń týysy, urpaǵy, jekjat juraǵaty, úzeńgiles serikteri bolǵany úshin maqtanysh sezimin kernetetin dastanǵa aınaldyrǵan jeńisti shaıqas ótken. Bul jerde tutqyndalyp, aıdalyp bara jatqan ańyraǵan jesirler men jetimderdi, qoldy bolǵan mal-jandy qutqarý jolynda sheıit bolǵan erler jatyr. Sonyń basshysy Balýanıaz edi. "El shetine jaý kelse menen súıinshi sura" - deıtin bula qaıratyna mas, aqkóńil, ańǵal batyr, qaıran Balýanıaz. Sońǵy shaıqasta ózine saı, qoltyǵynda qanaty bary dep esepteletin astyndaǵy pyraǵy - Qula atty da Turmambetke bermek bolyp, osy joryqqa bir minip shyǵaıynshy, sonan soń seniki qurdas!- dep aǵynan jarylyp edi aý! Sol shaıqastan soń Turmambetke Balýanıazben júrýdi de, qazaq pen túrkpenniń talaı er kóńildi jigitteriniń armany bolǵan Qula atqa taqym salýdy da jazbady. Er jigitter qýsa jetip, qashsa qutylatyn sáıgúlikterge, sulý qyzǵa ǵashyq bolǵannan kem qyzyqpaıtyn. Jaýgershilikte qolǵa túsken oljanyń eń qundysy myńǵyrǵan mal, altyn alqa emes, aıdaı Arý men asyl tekti Arǵymaq bolatyn.

Iá, sol shaıqas qalaı bolyp edi ózi. Turmambet batyrdyń bir ereksheligi - saýda-sattyqqa úıirligi, Besqala jaqqa baryp eldiń kerek-jaraǵyn ákelip turatyndyǵy edi. Janyna onsha kóp kisi ertpeı-aq, jalǵyz jalpy júre beretin.

Turmambet bir saparynda Besqalaǵa kele jatyp, Aıbúgir taýynyń astynda otyrǵan túrikmen dosy Qurbanıazdyń úıine túsken. Ol osy óńirge belgili saýdager edi. Keıde ony-munysyn alyp, Sam óńirin jaılaıtyn Turmambettiń eline de kelip, saýdasyn júrgizip ketetin.

— Turmambet qudaı qosqan bilishim ediń, aıtpasam adaldyǵyma syn bolar, - deıdi Qurbanıaz, - Mańǵystaýdyń oıyndaǵy qazaq týystardy shabýǵa eki júz elý atty túrkmender attanyp ketti. Basshysy Qara Baqy. Búgin ekinshi kún. Habar tarap ketpes úshin aýyldan adam shyǵarmaıdy.

— Oh, áttegen-aı, Baqy ótken jylǵy kıkiljińinde aıtqan ýádesinde tur eken-aý! Men ony aıtyla salǵan, atasy ólgen sóz bolar dep edim. Keıin qaıtpasam bolmaıdy, -deıdi Turmambet sanyn ókinishten bir soǵyp.

İİİ
Ótken jyly kóne Úrgenishtiń bazarynda júrgende sulý arǵymaqty saýdalap turǵan balýan tulǵaly túrikmen jigitine kezikken.
"Tulpardy taqymy myqty adam ǵana saýdalar bolar, kóne, jolymnan bylaı turyńdar" -dep álgi alǵa umtylǵan. Ózgelerdiń sypyrylyp júre bergeninen-aq, onyń tegin adam emestigin bular túsingen. Attyń ıesi de óńirge belgili baıdyń biri bolsa kerek, saýdalasýshyny jazbaı tanydy da: "Baqy batyr arǵymaqtyń ózine laıyq pyraq ekeni ras. Biraq maǵan mal-múlik emes, qyzmetshi qulaq kesti qul kerek, eger..." - dep sóziniń sońyn jutyp jiberdi.

— Keler kúzde qazaqtardy shabamyn, sonda qazaqtyń on balasyn tutqyndap, quldyqqa ákelip beremin, ýáde osy bolsyn, Hemraquly, al at basybaıly meniki, -dedi de, álgi myqty ózge sózge kelmeı, súmbiledeı jaraǵan sulý sáıgúlikti jetektep júre bergen. Álginiń ústem sózine shydaı almaı Turmambet tura umtylǵanda osy Qurbanıaz jibermeı qalǵan:- Elińnen jyraq júrsiń, ári jalǵyzsyń, ol bolsa túrikpenniń ataqty Qara Baqysy. Sabyr, sabyr, sabańa tus, bazarda árkim ne aıtpaıdy - degen.

Osy sózdi keıin bireý Baqyǵa jetkizse kerek. Qurbanıazdyń úıine qylyshyn jalańdatyp jetip kelgeni:

— Basyn alamyn!..

— "Meıman atańnan uly" - degen Baqy, meımanyma qol kóterýge qandaı haqyń bar? Áýeli meniń basymdy shaýyp baryp, qonaǵymnyń basyn alasyń, - dedi úı ıesi.

Babalardyń salt-dástúrin qatań saqtaıtyn ańǵal batyr sál abyrjyǵandaı bolyp: "Meniń syrtymnan sóz aıtyp jaǵama jarmaspaqshy bolypty, - dep keshirim suraǵandaı, úı ıesine ıshara bildirdi de, qonaqqa susty kózimen óńmeninen ótkize qarady, sosyn:

— Áı, qazaq, aıtqanym aıtqan, keler kúzde qan maıdanda kezdesermiz, meniń ajalym ba, seniń ajalyń ba, ony jekpe-jek shesher - dedi.

— Beket Atam jar bolsa, qasańdy tistep, súıegiń sol jaqta shirip qalmasyn, - dedi bul da jasqanbaı, kelýshini ala kózimen atyp. Baqy odan ári sózge kelmeı shyǵyp ketken.

— Baqy ýádesine turǵan eken, - dedi Turmambet taǵy da, áp-sátte álgi oqıǵa kóz aldynan kólbeńdep óte shyqqan soń. - Men elge tez jetýim kerek, tamyr, sen maǵan kómektes.

Úı ıesi únsiz biraz otyrǵan soń: — Turmambet, bárimiz de túbimiz bir musylman balasymyz, elińe tez jetýińe kómekteseıin, aıypqa buıyrma, álgi aıtqan jasaqtyń ishinde meniń de ulym bar. Jasaqty attandyryp otyrǵan Hıýa hany: "Adaılar orysqa qarap ketti. Salyq tóleıtin túri joq, olardy táýbesine keltirińder", - dep otyr, onyń ústine Hemraquly tárizdi baılarǵa qolǵa túsken jalshy quldar kerek. Jasyrynyp jet, kúndiz eshkimniń kózine túspe, yńǵaıly mezgilde ózińdi jolǵa salyp jiberem. Biraq óz atyń jaramaıdy, jolǵa tózimdi emes, ári aýyldan shyqqan attynyń izin ańdyp júrgender kóp, sońyńnan qýsa qolǵa túsesiń de janyńmen máńgilikke qosh aıtysasyń. Meniń jaramdy qashyrym bar. Júriske talmaıdy. Elińe seni bir jetkizse sol jetkizedi. Araǵa bir kún salsań nebir arǵymaǵyń da oǵan jete almas...

Ýáde osy boldy. Turmambet boı tasalap jatty. Túrikmen dosy júriske myqty, eki-úsh kún boıy shabysynan bir tanbaıtyn aıǵyr qashyryn erttep daıyndap qoıdy da, túnniń bir mezgilin de Ústirt baǵytyndaǵy jolǵa shyǵaryp saldy. Dosynyń qashyry shynynda da qajyrly bolyp shyqty. Bir kúnnen keıin túrikpen aýylynyń iz kesýshileri bir izdiń Mańǵystaýǵa bet alǵanyn bilip, túre qýǵan eken, biraq attary boldyryp, jete almaı keıin qaıtypty. Al qashyr Turmambetti Sam qumyn jaılap otyrǵan qalyń elge jetkizdi. Kele: "Balýanıaz batyr, qaıdasyń, Mańǵystaýdyń oıyndaǵy beıqam jatqan eldi shabýǵa Hıýa handyǵynyń túrikmen jasaǵy attanyp ketipti. Artynan tez jetip, týystarymyzdy qutqarýymyz kerek" - dep aıqaı saldy.

IV
Er kóńildi Balýanıaz tún ortasynda tóseginen atyp turyp, jan-jaqqa jaýshy shaptyryp, Jarqudyqtaǵy bıik tóbege uran otyn jaqtyrdy. Sondaǵy Balýanıazdyń da, óziniń de, Asar supynyń da sózderi áli kúngideı qulaǵynda symbyrlap tur.

Balýanıaz:
Salsam dep em jaýyma bulaǵaı syn,
Qurdastardyń ishinde Dúr adaısyń.
Jaý tıdi dep Elińe, eı, Turmambet,
Nege menen súıinshi suramaısyń?
Júrgenimde jaý qosyn shapqym kelip,
Qula atpenen juldyzdaı aqqym kelip.
Júrgenimde bula kúsh boıǵa syımaı,
Qara Baqy kóldesin qaqqym kelip.
Suramaısyń súıinshi nege menen?
Qylmysy mol qazaqqa tólenbegen.
Kúni keshe qaıshylap qos quı aǵyn,
Qula tulpar jer tarpyp eleńdegen.
Ózi kepti kektesim Qara Baqy,
Jannan asqan bolsa da dara Baqy.
Ajal aıdap munda ony kelgen bolar,
Qara da tur, Turmambet, qara da tur.

Turmambet:
— Eı, Balýanıaz!
Bul ómirde qaıǵy kóp, shattyq kúı az,
Uran ot jaq, jasaq jı, shaqyr sıaz.
Júrgen soń jel ótinde, el shetinde,
Bala Nıaz, atandyń Balýan Nıaz,
Taǵdyr alǵa tartqan soń qıyn syndy,
Nege azapty bizge Alla jıi usyndy.
"Suraǵanym súıinshi ulyq bolar - ",
Degen edim, Ber onda súıinshimdi.

Balýanıaz:
Senen alyp syılaǵan sulýlarǵa syrǵam kóp,
Sheıit bolar eli úshin kim ketse de qurban bop.
Ańsap kútken joryqtyń habarshysy eń Qydyrdaı,
Qalaýyńdy aıt, Turmambet!

Turmambet:
— Erdiń sózin kim-kimde turaqty der,
Bes qarýdyń biri sol murat-jiger,
Armanym - jaýǵa minip shapsam degen,
Armanym - juldyzdaı bir aqsam degen,
Qalaýyńa - Qula atty ber!
/ Pendelik-aı, myń jylqy bir bólek te,
Qula at basqa,
qoımady ishki sezim suratpasqa./

Balýanıaz sonda sál oılanyp qalǵan-dy. Árıne, qurdasynan astyndaǵy atyn surar dep kútpegen-di.
Batyrdyń aty shýly Qulasy edi.
Balasyndaı baptaǵan bulasy edi.
Qula at shapqan mezgilde tegistelip,
Ketetindeı dalanyń jyra, seli.
Kózi jaınap, shabys tilep turar edi,
Qaz moıyndy kerile burar edi.
Qos qoltyqtan qos qanat sýǵa malar,
At emes hıssadaǵy, pyraq edi.
Báıgede shyǵa keler daralanyp,
Baratyn jer joq oǵan ara qonyp,
Arýǵa emes, Qula atqa ǵashyq bolyp,
Kóp jigittiń jany júr jaralanyp.
Sonyń biri Turmambet bolatuǵyn,
At kórkine kóńili tolatuǵyn.
— Quda túsem Qula atqa qurdas-aý, - dep,
Úıeńkiden naıza sap jonatuǵyn.

Balýanıaz:
Ýádem, ýáde, Ótinem biraq senen,
Jemdep júr em arpa, bal, quraqpenen,
Alaıyn aqberenmen Baqy basyn,
Shabaıyn osy jaýǵa Qula atpenen.
Sodan keıin degeniń bolsyn, qurdas,
Maǵan baǵyt silteıtin jolsyń, qurdas.
Erligimdi kózińmen tamashalap,
Maǵan degen kóńiliń tolsyn, qurdas!
Sodan keıin asylym - qula tulpar,
Seniki bolsyn qurdas!

Turmambet:
Batyr, ýádeń, ýáde,
Ótinbe biraq menen,
Jemdep júrsiń arpa, bal, quraqpenen.
Men alaıyn, maǵan qı Baqy basyn,
Men shabaıyn osy jaýǵa Qula atpenen.

Balýanıazdyń ákesi Músirep:
Birge óskensiń ekeýin jastaıyńnan baldyrǵan,
Beket-Ata jar bolsyn, aq jol shyqsyn aldyńnan,
Eki sóılep aldyrmaı Turmanjanǵa ber atty,
Er jigitke jaraspas dostyń kóńilin qaldyrǵan...

Batyr Balýanıaz áke sózinen keıin Qulanyn júgenin Turmambetke ustatqan da júre bergen, Qaıran, márttik-aı!
Turmambettiń as ishpeı ańsaǵan armany qula at qolyna qas-qaǵym sátte tıgen-di. Qas-qaǵym sát. Baqtyń da jigit basyna qona ketýi qas-qaǵym sát eken ǵoı. Shirkin, qula atqa taqymy tıgen jigit arýaqtanyp ketpeı me?

Osy sátte Pir Beket-Atanyń urpaǵy, joryqtyń tý ustaýshysy Asar Supy sózge aralasty. Eki qurdastyń arasynda alǵashqy ázil shynǵa aınalyp, joryqqa attanǵaly turǵan alpys jigittiń arasyna jik salatyndaı bolyp sezilgendeı me?!

Asar Supy:
Eı, Turmambet, Turmambet!
Besqaladan ákelgen saqınań men syrǵań kóp.
Biraq sonyń bári de bir qulanyń narqyna,
Bezbendesek turǵan joq.
Mal jaıylǵan betkeıge,
Nóser tógip ótpeı me?
Sol betkeıin qulpyryp
Túske enbeı me kók beıne?
Tulpar - erdiń qanaty,
Tulpar - qamqa, janaty.
Ne kezdespes maıdanda
Asylyqty oıǵa alma,
Qapylys sát bolǵanda
Bar armany ishinde
Qas batyrdyń ketpeı me?
Besqaladan ákelgen saqınań kóp, syrǵań kóp,
Bir qulanyń narqyna bezbendesek turǵan joq -
Taqymyna úırengen bas batyrdyń óziniń
Ber tulparyn, Turmambet!

Bular úshin joryq týyn jelbiretip bıikke ustaýshy Asar Supynyń aıtqany zań bolatyn. Turmambet lám-lım demesten Qulanyń júgenin Balýanıazdyń qolyna qaıta ustatty...

Joryqqa jınalǵandar aldynda sany kóp jaýdan jasqanbaı, úreı týǵyzbaı, qyzǵa uryn bara jatqandaı qos qurdastyń osylaı oınaqy minez tanytýy, olardyń sózderine Asar Supynyń kúlip turyp tórelik aıtýy jigitterdi jigerlendirip, kóńildendirip jeńiske degen úmit otyn mazdatyp jibergen.

V
Áne-mine degenshe, Balýanıazdyń aýylyna qarý-jaraǵy saı jigit jınaldy. Attarynyń jaramsyzdyǵyn syltaý etip, ekeýi qalyp qoıdy da, alpys qyran attanyp ketken.

Bular ketken jaýdy qaıtar joldan kútip alýǵa kelisti. Óıtkeni olar barar jerine baryp, beıqam eldiń shabatynyn shapty, alatynyn aldy, aıdaıtyn maldy aıdady. Oıdaǵy shabylǵan elderden qapelimde qýǵynshy jasaqtalyp shyǵa qoımaıtynyna, al qyrdaǵy eldiń habarsyzdyǵyna túrikmender senip kele jatqany kámil. Aldynan tosyp, tutqyndar men maldy aıyryp alyp qalý kerek. Olar eski joldyń birimen qaıtady. "Ebelektiń eli ańǵary" men "Qaraǵan bosaǵa". Aqyldasa kele bular shapqynshylardy "Qaraǵan -bosaǵadan" kútpek boldy. Osy jerde barlaýshylar shapqynshylardyń artyq qarý-jaraqtaryn kúzetip jatqan bir top adamdaryn ustap alyp, barlyq málimetterdi bildi. Erteńine sáske kezinde shapqynshylardyń qarasy kórinip, tutqyndardy ýlatyp-shýlatyp ańǵarǵa endi. Osy sátte qýǵynshylar tosynnan lap qoıdy. Keskilesken urys boldy. Túrikmender tar jerde ne isterin bilmeı sasyp, tutqyndardan aıyrylyp qaldy. Shapqynshylardy keńge shyǵartpaı, eseńgiretip tastady. Qazaqtardan mundaı áreket kútpeı beıqam kele jatqan olar aldanǵandaryn kesh túsindi.

Balýanıaz shapqynshylardyń basshysy Baqy batyrdy birden tapty. Eki batyr jekpe-jek maıdandasyp ketti. Kek kúshi boıyn kernep kele jatqan jas peri Balýanıaz jantalasqan arpalys ústinde Asar Supynyń: "Batyr Baqyǵa naıza silter bolsań emshekten joǵary kózdersiń", - degen sózin qas-qaǵym sátte esine alǵan. Sonda beline orap baılap alǵan qazaqtyń eki jas balasynyń qyltıǵan basyn kórip qaldy. Boıyndaǵy qany qaınap, qýaty tasyp ketkendeı boldy. Ol Baqyny emshektiń joǵary tusynan naıza shanshyp at saýyrynan aýdaryp túsirdi de, alǵa shaýyp júre berdi.

Turmambettiń de izdep júrgeni osy Qara Baqy bolatyn.

Balýanıazdyń naızasynyń ushynan qulap túskenin kózimen kórdi. Budan keıin Balýanıazdyń qaıratynyń sýdaı tasyǵany sondaı, qashqan jaýdy qoǵadaı japyrdy. Ataqty júırik Qula ózge attarǵa omyraýlap jetip barǵanda, onyń ústindegi adam Balýanıazdyń bir silteýinen bórikteı ushyp túsedi.

Maıdanda jeńis qýǵynshylardyń qolyna ábden keshken mezgilde aq monshaq arǵymaqty qashqyndy Balýanıazdyń kózi shalyp qalǵan-dy. Batyrdyń nıetin uǵynǵan tý ustaýshy Asar Supy: "Qashqandy qýmas bolar" - dep basý aıtsa da, qanyna qaraıyp alǵan Balýanıaz tyńdamady. Qula at qashqynnyń astyndaǵy aqmonshaq arǵymaqpen quıryqtasa bergen sátte, qashqynnyń qolyndaǵy besatar daýysy sańq etti de, ústindegi batyr eńkeıe bere jerge sypyrylyp tústi. Qula at oqys toqtap, ıesiniń janynda oqyranyp turyp qaldy. Osy sátte Balýanıaz batyrdyń inisi Qonabaı shaýyp jetti. Aǵasynyń kegin almaqqa óz atynyń ústinen qula atqa qarǵyp mindi de, alǵa uzap ketken qashqyndy qaıta qýdy. Juldyzdaı aqqan Qula tulpar lezde-aq qashqynnyń janyna qatarlasa bergen, Qonabaıdyń naızasy qas jaýynyń keýde tusyna endi kirish-kirish qadalǵaly qalǵan. Oqys daýys shańq etti de, Qonabaıdyń qolyndaǵy naıza tómen sýsyp júre berdi. Qonabaı at saýyrynan sypyrylyp túsip bara jatty. Ózimen qatarlasa bergen attyń túrikmen-qazaq jigitteriniń armany bolǵan áıgili Qula ekenin ańǵarǵan qashqyn tizgininen alyp, alǵa shaba berdi. Buny qýar qýǵynshy endi shyqpady. Urys qazaqtardyń jeńisimen aıaqtaldy. Mal-jan aıyrylyp alyndy. Shapqynshylardyń kóbiniń ajaldy saǵaty soǵyp, jaırap qalǵan. Astyndaǵy attary jaramdy jıyrma shamaly túrikmen ǵana qutylyp ketti. Biraq amal ne, soǵys zańy qatal, osy urysta besatardyń qumalaqtaı qorǵasyn oǵynan bas batyr Balýanıaz, onyń týǵan inisi qaza tapty. Qula tulpar jaý jeteginde ketti...

VI
Átteń-aı,
Átteń-aı,
Átteń-aı!
Aǵattyq ketti eken qap, qalaı?
Oqqa ushty Balýanıaz, esil Er,
Dep júrip "jaýymdy tonaǵan,
Tynbaımyn tabanǵa taptamaı" .
"Jaý kelse súıinshi al" - degeniń,
Asylyq boldy ma,
Átteń-aı!
Qurdas-aı,
Qurdas-aı
Qurdas-aı!
Qyzdarǵa bir barǵan syrlas-aı!
Bir joqtar el qamyn muńdas-aı!
Zarymdy zapyran tyńdashy-aı!
Keýdemde soqsa eger bul júrek,
Kegińdi bir almaı tynbas-aı!
Almasam qaıtaryp qula atty,
Qurdas-aı,
Bolaıyn Er emes, urǵashy-aı!

Turmambet osylaı ah urdy. Besatarly qashqyn túrkpenniń astyndaǵy at bir kezde Qara Baqy bazarda saýdalaǵan, óteýine qazaqtyń on balasyn quldyqqa ákelip bermek bolǵan "Aqqush" atty aty shýly arǵymaq bolatyn. Keıin Qara Baqy bul atyna saı qustaı ushatyn arǵymaqty qashqyndy qýyp, aldyna ákelip otyrý úshin inisi Orazmeńdige mingizgen edi... Qula attyń júıriktigi odan da asyp tústi. Biraq bul qasıet Qula úshin sor boldy... Qolynda ajal sepkishi bar qaraqshyny attatpaımyn dep aǵaly-inili eki arystyń janyn sheıit etti. Áıeldiń sory kórkinde, batyrdyń sory - namysynda, attyń sory -júıriktiginde eken ǵoı.

Turmambet qolyna qan sheńgeldegendeı alas uryp júrip, kenetten mana Balýanıaz attan aýdaryp túsirgen Qara Baqynyń múrdesin kórgisi keldi. Nege ekeni belgisiz. Ataqty qolbasshy Baqy attan qulaǵanda-aq onyń jasaǵy qojyrap, bytyraı qashqan-dy. Joq, Qara Baqy ólmepti. Aýyr jaralanǵan, tistenip, nury taıa bastaǵan janarymen Turmambetke qarady.

— Eı, Qara Baqy! Imanyńdy úıire ber, óz qolymmen óltirem, - dedi Turmambet.

Eki batyrdyń da betterinde aıyqpas yzǵar oty janyp turǵan. Qara Baqy til qatpady. "Óltirseń tezirek óltirmeısiń be, neǵyp tursyń?!" - degendeı edi.

— Joq, Qara Baqy, janyńdy jahanamǵa jibermesten buryn sońǵy tilegińdi aıt, oryndaımyn. Biraq qandaı ólimmen óletinińdi bilesiń be, ózińniń Tóremurat batyrǵa istegenińdeı... Dúnıe kezek...

— Tó-re-murat ba-tyr-r-ǵa...

Qara Baqy oqystan tili kúrmele, ázer osy sózderdi aıtty da, qozǵalmastan únsiz jata berdi. " Meıliń, ajaly jetken adamǵa qalaı ólse de bári bir emes pe?!" - degendeı. Osy sátte eki batyrdyń da kóz aldynan budan biraz jyl buryn ótken qandy oqıǵa jelileri elese berdi de, ǵaıyp boldy.

Oı, zaman-aı! "Dúnıe jalǵan, birde aldyn, birde artyn beredi", - degen osy da. Ol shaıqas - "Qyzdanaıdyń qyrǵyny" degen atpen eki halyqtyń da esinde qalǵan edi.

"Qyzdanaıdyń qyrǵyny". Ataqty Arý-Qyzdansulý úshin bolǵan qyrǵyn edi bul.

Isi túrikmen men qazaǵynda ol kezde Qyzdan sulýdan asqan perızat bar ma edi?!. Eli erkeletip, Qyzdanaı atap ketken. Shirkin, zaty atyna saı Qyzdan sulý dese qyzdan sulý edi-aý! Oǵan kimder ǵashyq bolmady... Tóremurat, Narynbaı, Óten batyrlar, Qurmanǵazy kúıshi, Qashaǵan aqyn... jáne osy Qara Baqy... Biraq sol arý Tóremurat batyrdyń nesibesine tıdi. Kóp batyrdyń ishinde onyń árýaǵy basyp, qyzdy ózine ıliktirip, tabyndyrǵan.

Qyzǵanyshtyń qyzyl ıti degen pále de jaman ǵoı... Aıdaı arý kelinshegin alyp, aǵaıyn arasynan jyraqtap, bir kezderde qatar kóship júrgen túrikmen dostarynyń ishinde qonys tepkeni de bar... Áıel kórki kóz qurty emes pe, ortalaryndaǵy jalǵyz qazaqtyń sulý jaryna túrikmen jigitteriniń de ańsary aýa bastady. Sonyń biri Qara Baqy bolatyn. Qońsylarynyń aram oıyn sezgen Tóremurat ózi ókpelegen aǵaıyn jaǵyna oıysyp, qazaq pen túrikmenniń orta qonysyn ala otyrdy.

Esil-derti Qyzdanaı bolǵan jas batyr Qara Baqy úıinde baıyz taýyp jata almady. Bar armany Qyzdanaı... Joryqqa shyǵýdy ańsady. Onyń da sáti tústi. Eseptep otyrsa, qazaqtyń batyry Tóremurattyń túrkmenderge tize batyrǵany kópteý bolyp ketipti. Tipti onyń jalǵyz úı otyryp-aq keýdesin asqaq ustap, óktem-óktem sóılep, keıbir qyljaqpas jigitterdi taqymyna basyp, táýbesin kózine kórsetip jiberýiniń ózi namysty aıaqqa basqandyq eken-aý. Kezinde ony qalaı ańdamaǵan. Jalǵyz-jarym túrikmen onyń aýylynyń mańynan attaı almaıdy. Attasa kókesin kórsetedi.

Demek, ony táýbege keltirý kerek. Onyń jalǵyz joly - attanyp baryp, Tóremurattyń aýylyn shabý, al soǵysta aıaýshylyq bolmaıdy. Onyń óz zańy bar, ólim, jesir, qul, mal-múlik... jeńgen jaq mol oljaǵa keneledi. Sol oljanyń eń bastysy - Qyzdanaıdy qoldy qylyp, elge kelgen soń ózine atastyrý...

Sol joly Baqynyń joly bolýdaı-aq bolǵan. Qamsyz aýyldy aıaýsyz shapty. Jasanǵan jasaq qarsylasqandy qyryp saldy. Uıqydan oıanǵan olar da órshelengen. Biraq qaıqy qylysh degenin istedi. Qapyda qalǵan batyrdy Baqynyń ózin attan qulatty... Qyzdanaı sulýdy artyna óńgerdi. Arýaǵy asty. Qýaty tasty... Kenet jerde aýyr jaraly jatqan Tóremurat yzbarlana:

— A, Qyzdanaı!- dedi, at kótine mingenińe rıza bolyp, bara jatsyń ba, aıt ana súmelekke, meni óz qolymen óltirip, betimdi jaýyp ketsin!

— Á, sen áli tiri me ediń, kóri azban, tilegińdi qazir oryndaımyn!

Qara Baqynyń qylyshyn kótere bergeni sol edi, Qyzdanaı suńqyldaı jylady:

— Batyr ıem, senen buryn men ólsemshi, bundaı qorlyqty kórgenshe shyqqyr kózim shyqsashy!

Qara Baqynyń basyna qan tepti. Meıirim, aıaýshylyq degen sezimdi umytty. Bolashaq jar etpek Qyzdanaıdyń kóńilin Tóremurattan birjola sýytyp ketýdi ǵana oılady. Ol úshin ne istemek? E-e, tapty.

— Qyzdanaı, seniń qımaı turǵanyń mynaý eken ǵoı!

Ol kenet attan túse qaldy da, qımyldaýǵa áli joq jaraly batyrdyń shalbary men tiz kıiminiń aýyn birge dar etkizip aıyryp jiberip, ustara kezdigin qynynan kóz ilespes shapshańdyqpen sýyryp alyp, Tóremurattyń eki butynyń arasyna qolyn súńgitip jiberip ýysyndaǵy qyzyl shaqalanǵan eki jumyrtqany Tóremurattyń eki ezýine nyǵarlaı tyqty da, Qyzdanaıǵa:

— Endi ensiz erkek qaı qatynǵa dári bolypty, kózińmen kórip al, - dep aqyrdy.

Qapelimde bolǵan oqıǵany ańǵara almaı qalǵan Qyzdanaı istiń mánine endi túsingen. Betin basyp, kózin tars jumyp, júgire bere etegine súrinip jyǵylǵan...

VII
Adamnyń zerdesi netken kúrdeli. Osy oqıǵa eki batyrdyń da kóz aldarynan qas-qaǵym sátte óte shyqty. Úrlese lap ete túsetin qolamtadaǵy qyzyl shoqtaı, eski kek, ketken ese qurǵyryń da umytylmaı, eske sap ete túsken shaqta shoqtan alaýǵa aınalyp, lapyldap shyǵa keledi eken ǵoı.

— Dú-nıe ke-z-ek, Turmambet, ol tósildi bu-ryn is-tep, ja-a-nyma láz-zat alǵanmen. Bilgenińdi aıama! Qazaq qatyndarynyń" kúntımesinen" talaı ret dám tatqan "yzbyraıymdy" aıyzyń qansa úıtip je!

Qara Baqy da qasarysqan batyr eken. Tónip turǵan ajal qylyshyna moıynsunar emes.

— Onyńdy ne isterimdi ózim bilemin, kóne, turýǵa ýaqytym joq, sońǵy tilegińdi aıt!

— Ólsem maıdanda ólip baram, armanym joq, tek tilegim súıegimdi elime jetkiz, qazaq jerinde qalyp qoımaıyn, Turmambet!

— Tilegińdi aman júrsem oryndaımyn, óz tásilińdi óziń bir syna...

Turmambet Baqynyń shalbarynyń aýyn dar etkizip aıyryp jiberip... qanjaryn jalań etkizdi...

VIII

Joryqtan soń birneshe aıdyń júzi ótse de, Turmambet tynshyr emes. Uıyqtasa-aq boldy, túsinde Balýanıaz, jer tarpyǵan Qula at, urty tompaıǵan Qara Baqy júredi.

"El shetine jaý tıse menen súıinshi sura!". "Ańsaǵan jaýyń keldi, súıinshime qula atty ber." "Aıtqanym, aıtqan, ýádem ýáde qurdas, tek osy joryqqa bir minip shyǵaıynshy!". Alas-qapasta batyrdyń ózine ózi úkim shyǵaryp qoıǵan bul sóziniń astaryna Asar Supydan basqa eshkim túsinbepti. «Qapylysta Balýanıazdyń armany ishinde keter, Qulany batyrdyń ózine ber, Turmambet!". O, áýlıe Asar, tabynar pirimiz Beket-Atanyń urpaǵy Asar, sen netken kóregen ediń. Sonda Balýanıaz: "Qurdas men Qulany sońǵy ret minip jaýǵa shapqaly turmyn ǵoı, sodan soń saǵan qaldyrmaı, kimge qaldyram", - depti de, bolashaq urystyń nemen tynaryn aldyn-ala boljaǵan Asekeń: "Bul shaıqas sońǵy shaıqasy. Jeńisti ákeletin Balýanıaz. Al Balýanıaz Qula attyń ústinde ǵana arýaqty. Jáne bir jaı, júıriktiń ústi barlyq ýaqytta basqan taqymǵa qut bola bermeıdi!" -degendi qalaısha astarlap, ádemi túsindirgen.

Qula atqa Turmambettiń shynymen taqym sala almaı ketkeni me?

Qosylǵan báıgeniń aldyn bermeıtin, denesi qyzyp, terlegen saıyn erleıtin Shalquıryq tektes Kerqula...

Iá, qazaqtyń kári-jasy aýzynyń sýy quryp, tyńdaıtyn ertegilerdegi Shalquıryqtaı, Kerquladaı Balýanıazdyń qula atynyń da ertegi-ańyzǵa bergisiz óz tarıhy bar-dy...

Birde jas batyr ataqty Sanazar baıdyń aýylynda bolyp keterinde "naǵashy, en jylqynyń ishinen miniske jaraıtyn bir taı buıymshylasam... árıne, bul aıaq artar tappaǵannan emes, ózime laıyq tulpar taı, suńqar taz izdegendikten" - dep jymıdy.

Sonda Sanazar jylqyshylaryna: "Qulager bıeniń qula taıyn ustap ákelińder" , - dep buıyrypty. Sonan soń jıen mal tanysam seniń qanatyń osy Qula bolar dep turmyn. Arǵy tuqymy sýyn sý jylqysynan paıda bolǵan. Eki eldi jaýlastyra jazdaǵan qulyn oqıǵasyn bilesin ǵoı. Qazaq pen túrikmen anttasyp, oǵan Qojanazar baıdyń alty jasar Qoshany antqa ustalatyny. Sondaǵy sýyn qulynnyń tuqymy bul. Ózi kóp emes. Bul tuqym Qojanazar men meniń jylqymda ǵana bar. Biraq kestirip, at qylyp beremin. Osy tulpardy minetin bizdiń jaqta jigit bolar ma eken dep júr edim. Túr-tulǵań súısintedi. Biraq bir eskerterim:sýdaǵy tuqymynyń er jigit úshin qut bolatynyn ne jut bolatynyn aıta almaımyn.

Kózi qaraqty Balýanıaz taıdyń tulpar músinin birden tanyǵan. Sol Qula jaý qolynda ketti. Kıeli janýardy elge qaıtarý kerek. Biraq qalaı? Turmambettiń oıy san-saqqa júgirdi. Jasaq jınap baryp, shańyraǵyn ortasyna túsirip shaýyp ala ma?Olaı isteı almaıdy. Qazir eki jaqta óliara mezgil, tynyshtyq sátinde. Bir taı úshin eshkimdi jaýgershilik joryqqa ylyqtyra almaısyń. Tún jamylyp baryp, urlap ketse she? Taǵy kelispeıdi. Ashyq kúnde kelisimmen ǵana qaıtarý kerek. Sonda qaıtip?. . E, tapty, tapty. Tipti umytyp kete jazdapty-aý! Qara Baqyǵa bergen ýádesi bar emes pe edi... " Sońǵy tilegińdi aıt" "Súıegimdi týǵan jerime, elime jetkiz" .

Qara Baqyny Turmambet qara jerge amanat etip kómgen. Bul keıin súıekti qaıta ashyp alyp, ózge jerge tabystaımyn degen sóz. Endi sol amanatty oryndaý kerek. Jaý bolsa da erlikpen ólgen batyrdyń amanatyn oryndaı otyryp qarymtasyna Qula atty keıin qaıyryp berýdi suraǵany jón. Qula atty qaıtarýdyń eń tıimdi joly osy. Iaǵnı eki jaqtyń asyldaryn bir-birine aıyrbastaý. Osy oıǵa bekingen Turmambet jol saparǵa jınaldy...

IX
Kesh bildi,
Bildi endi Qula óziniń jaý qolyna túskenin,
Jas bolyp tamdy janardan zapyran qaıǵy ishtegi
Qamys qulaǵy jymıyp, tarpan minezben kelgen-di,
Artyna kelseń tepti de, aldyna kelseń tistedi
Jemedi bergen arpany, bal sýyn bergen ishpedi.
Ot-sýy jat bul jerdiń
Topyraǵy jat,
Jat bári
Qulyn kezde ósken óriske mahabbat netken kúshti edi?
San báıgeden, San joryqtan synalǵan,
Sýyn tektes tulpardy taqymǵa basyp qumardan
Shyǵý degeniń,
Shyǵý degeniń, shirkin-aı,
Isi túrkmenge, ısi qazaqqa bir arman.
Óz qunyna san azamatty qurbandap,
Qolǵa endi mine, óz ushyp kelip turǵan baq.
Shýlatyp jurtty báıgeden dara keletin,
Qula tulpardyń qyzyǵynan kim qur qalmaq.
Allanyń syıy - Orazmeńdige qıǵany,
Áıtpese buǵan jetpes ed barlyq jıǵany.
Baq qusy qondy jigittiń batyr qolyna,
Dúrliktirgen Hıýany.
Bola ma jaılar qısyny sirá, kelmeıtin,
Bola ma jaılar oıǵa alsań daty ónbeıtin.
Qos qoltyǵynda qos qanaty bar tulpary,
Tulpary qurǵyr degenge ázir kónbeı tur...
Oılandy qısyn, qalaısha sirá, isi ónbek?
Jutqany qaıǵy baqyttyń balyn ishsem dep.
Ashýǵa minip temir sharbaqtyń ishine,
Ustady atty kisendep...

Álqıssa, osylaı jylǵa jýyq mezgil ótip, jazdyń jadyraǵan kúnderiniń birinde ataqty atseıis, bilgishter jınalyp, keńes qurdy. Qula tulpardy kóndirý úshin ne istegen jón? "Bostandyqqa shyǵaralyq, endi qaıda keter?- deısiń, kelgen kezde er-toqymyn baýyryna alyp týlaǵandaı el-jurty, ot-sýy esinde qaldy deısiń be, umytylǵan bolar, qansha degenmen aıýan ǵoı, ol túgil adam da basyna túsken taǵdyryna kónip, basyn ımeı me?

Qulanyń aıaǵyndaǵy kiseni alyndy, bir top saıaqtyń úıirine qosylyp, erkindikke jiberildi. Alǵashqy kezde aıaǵyn kibirtiktep basqan Qula birte-birte terisin qıyp tastaǵan tusaýynan bosaǵanyn sezine bastady, aınalasyn baǵdarlady, tyn tyńdady. Jerge jata qalyp aýnaǵan, tórt aıaǵyn kókke shapshyp árli-berli asyp túsip edi, ústin kúndiz-túni basyp júretin zil-batpan aýyrlyqtan qulan-taza aıyrylǵandaı boldy. Denesi jep-jeńil, qıqýy mol shabys tilegendeı me?! Kádimgi tuıaqty tolyqsyǵan topyraqqa toltyryp, artqa laqtyryp, aq shańdy shubaltyp shabatyn shabys...

Qamys qulaǵyn tiktep, aldyna tanaýyn deldıtip jiti qarap edi, aldynan esh kedergi joq dalıǵan jazyq dala kórindi, murnyna Mańǵystaýdyń sabyt samaly eskendeı boldy. Quıryǵy kóterilip edi, eki-úsh tezek tastady. Denesi dir etip, ystyq qan teýip, júregi dúrs-dúrs soǵyp ketti. Quıyndatqysy kelgendeı. Oqystan kisinep jiberdi. Basyn qaqshıtyp alyp, qulaǵyn qaıshylap, quıryǵyn kóterip jiberip jelip júrip, taǵy bir kisineýi muń eken, aýyl jaqtaǵylardyń áldenelerdi aıtyp abyr-sabyr bolyp jatqan shań-shuń dybystary estildi. Áldekimder ertteýli attaryna júgirgendeı me?

Tulparǵa qyzbalyq tán. Aýyl jaqtan shyqqan shań-shuń daýys qulanyń delebesin qozdyryp jiberdi de, áýeli jeliske, sosyn tekirekke, sosyn shabysqa basty. Arttan onshaqty atty tyraǵaılap qýdy. Qula shaýyp bara jatyp, taǵy kisinedi. Bul túrikmenderdiń qulaǵyna jetken sońǵy kisineý qulannyń eline bet alǵanyn tolyq ańǵartty. Qula qyza-qyza qustaı ushty. Eti qyzǵan saıyn bulshyq etteri burynǵy qalpyna kelip, boıyna jańa qýat paıda boldy.

Artta qıqýlaǵan qalyń attylar, qamshylaryn attarynyń saýyryna aıamaı salyp, tyraǵaılap-aq keledi. Alǵashynda abaılamapty, aldynda kel bar eken. Endi burylýǵa kesh. Qýǵynshylar alystan orap, kólge qamap ustaǵaly keledi. Qula ekpinin toqtatpastan kóldiń jarqabaqtaý tusynan sýǵa qarǵydy. Bir súńgip sý betine qaıta kóterilgen soń esh qınalǵan joq, jeńil júzdi. Tipti úırek tárizdi. Basy, moıny, arqasy, quıryǵy sý betinen edáýir kóterilip aǵyp bara jatty. Bul onyń tereń aǵyndy sýǵa tuńǵysh ret túsip, tuńǵysh ret júzýi edi. Mańǵystaýdyń oıy men Ústirtiniń ústinde sý bolatyn ba edi, ondaǵy kileń shymyraýlar ǵoı.

Qýǵynshylar qulanyn myna oqys qylyǵyna tań qaldy. Áp-sátte kólemdi kóldiń arǵy jaǵyna ótip shyǵyp, bir silkindi de, jelip kete berdi.

— Arǵy tegi sý jylqysy ekenin dáleldedi dep túrikmender qaýqyldasyp jatty. Qula estigen joq, tipti arǵy atasy sýyn eken dep adamdardyń ózine aıdar taǵatynyn da bilmeıtin.

X
...Esil-derti Qula at bolǵan Turmambet belin bekem býyp, basyn báıgege tigip, batyrdyń sońǵy tilegin oryndamaq bolyp, Qara Baqynyń súıegin artqan atandy jetelep, túrikmen aýylyna kelip otyrǵany osy. Túıe jetektegen adamǵa ara joldyń qashyqtyǵyn aıshylyq dep ataıdy. Atyn qańtaryp, túıesin shógerip, sálem berip, úıge kirip keldi. Úıde sirá, marqumnyń zaıyby bolý kerek, bir áıel , eki jigit otyr eken. Tórge shyqqan Turmambet maldasyn quryp jiberip, otaǵasynan aıyrylǵaly jylǵa jaqyndap otyrǵan úıge kúńirentip bata oqydy. Úıdegiler qonaqtyń jaıyn suraǵan. Batyrdyń óz ómirinde esinde qalǵan sheshendigin tanytqany da, batyrlyǵyn tanytqany da, qatty qoryqqany da osy sát.

Sheshendigi — túrikmen men qazaqtyń arasyndaǵy urysty, onyń negizgi kúnákári osy úıdiń ıesi Qara Baqy ekenin, ózderiniń jetim-jesirdi aıyryp alý úshin sońynan qýyp jetip soǵys ashqanyn, maıdanda eki jaqtan da aıaýly erleriniń qaıtpas saparǵa attanǵanyn, Qara Baqynyń sońǵy tilegin oryndaý úshin súıegin eline tabys etkeli kelip otyrǵanyn jetkize bildi. Bul jerde dúńk etkizetin batyrdyń doǵal tili emes, bıdiń maıdan qyl sýyratyn sheshen tili kerek.

Qoryqqany — ákesin osy kisiniń óltirgenin estigen sátte eki jigittiń ún-túnsiz, sup-sur qalpynda kerege basynda ilýli turǵan qylyshqa tura jarmasyp, qynynan jalań etkizip sýyryp alýy. Bul sonda ajalymnyń jetken tusy osy jer eken ǵoı, degen oı sap ete túskende ornynan atyp tura jazdaǵany...

Batyrlyǵy — sol qas-qaǵym sátte sol qorqynysh sezimin, ishki úreıin jeńe bilip, eshteńe elemegendeı otyra bergeni. Bári de birer sekónttik sáttiń ishinde bolǵan sezim arpalysynyń ústinde áıeldiń daýysy sańq etti:

—  Ulym!- dedi ol.

Osy sóz odan ári býynyn bekitip, nyǵarlana otyrýyna jaǵdaı jasady. Tónip kelgen ólim bulty seıilip júre berdi. Turmambet "Ulym!" degen bir sózinen-aq áıeldiń, ıaǵnı ózi saýdyrlatyp qur súıegin ákelip otyrǵan Qara Baqynyń qaraly zaıybynyń ne aıtaryn birden uqty.

—  Ulym! - dedi ol, - ákeńniń kegin alar oryn bul jer emes, tórimdi qanǵa bylǵama. Ákeń ózi izdep baryp qan maıdanda qaza tapty. Nıetinen tapty. Kegin maıdanda al!

Sonda Turmambet tómen etek áıeldikke salynyp shashyn julyp, betin tyrnaı túsip, qolynda qylyshy jalańdaǵan ulyna «neǵyp otyrsyń, ákeńdi óltirgen qas jaýyńnyń basyn julmaı" dep zarlap jatyp almaı, analyq aqyl aıtýyna tánti bolǵan. Biz, erkekter, ór kókirektigimizge salynyp, názik jandy áıel zatynyń asyl qasıetterin túsinbeıdi ekenbiz ǵoı, dep túıgen.

Bul kelse Qula elge qashyp ketipti. Qus qanat tulpar bul joly da qolyna túspedi...

Kózi úńireıgen, erni salpıǵan, kirpigi ázer qımyldaıtyn, ishi qabysqan Qula Kógesem qudyǵynyń basyna kelip, aýyzdy astaýǵa salǵan... Tas astaýdan kúńsigen kún ısi shyqty. Qudyqtyń áıkeline úńildi. Tanaýǵa dymqyl aýa tıip, qulaqqa sýdyń syńǵyry estilgendeı. Osynyń ózi onyń boıyn sál-pál tyńaıtqandaı.

Shyńyraýdyń so-o-naý túbinde bir nárse jyltyraıdy. Ol ómir, ol - nár, biraq ony kim qaýǵalap tartyp alyp, astaýǵa saryldatyp quımaq. Shyjyǵan shildeniń aptabynda bir tamshy sýdyń erinine tımegenine, mine, on kún. El-jurtyn ańsaǵan qaıran Qula, jershil Qula... ajalynyń jetip, dám-tuzynyń bitken jeri osy bolar. Tórt aıaqtynyń suńqary -Qula, bir kezde Qula tulpar ediń, qazir Qula týlaqsyń. Iá, sonaý Horezmniń oıynan qýǵynshylardy shań qaptyryp, kólge qarǵyp, úırekteı júzip ótip, ústindegi sýdy bir silkip jelip ketkensiń.
Qasqa joldan Ústirt ústine bir-aq shyqqan soń baryp, sál kidiris jasadyń. Erkindikke shyqqanyńdy ábden sezgen soń Ústirt topyraǵyna

armansyz aýnadyń. Tórt aıaqty aspanǵa kóterip olaı bir, bulaı bir on ret astyń. Turdyń. Silkindiń. Sosyn mańdaı aldyńdaǵy jýsan, ızen, ebelekterdi shalyp ottap, taǵy jol shektiń. Bir-eki kúnnen soń shóldegenińdi sezdiń. Balýanıazdyń taqymynda talaı tap kelgen shymyraýlardyń birinen soń birine soqtyń. Birinde de el joq, bári qonys izdep alyp jaılaýlarǵa kóship ketken. Mynaý -Jańasý, mynaý - Tesiktam, mynaý - Úısin, mynaý - Uzyn. Bári ıesiz. Iapyr-aý, qalyń jurt qaıda ketken. Balýanıazdan aıyrylǵan halyq bul óńirdi talaq qylǵan ba?

Sý, sý, bir jutym sý! Biraq sý joq. Sońǵy úmitiń Kógesem edi. Buǵan da jettiń. Ol úmitiń de úzildi. Shólden esiń ketip qańǵýyrlap basyn aýǵan jaqqa júre berdiń. Basqaryp kele jatqan basyń emes, tek tórt aıaq qımyldaıdy. Qaı jerge keldiń, belgisiz, bir kezde súrinip kettiń de... sol jatqan jerden turmadyń. Seni bul jerge jetelep kelgen tórt aıaǵyń emes, basyń, zerdeń, oı-sanań eken. Óıtkeni baıaǵy ústińde Balýanıaz batyr oqqa ushqan jerge qulapsyń.

Keıin elge kelgen soń Qulanyń elge kelip ólgen habaryn estigen Turmambet ony ıt-qusqa jegizbeı, sol jerge adamsha jerledi de, basyn kesip alyp, Balýanıaz batyrdyń beıitiniń qasyna aparyp kómdi... Sóıtip Qula atqa da týǵan jerdiń topyraǵy buıyryp, ıesiniń janynan máńgilikke oryn tepti.

XII
...Atynan túse sala qurdasy Balýanıazdyń beıitin qushaqtap eńkildep jylaǵan Turmambet aqyry balalary men aǵaıyndaryna degenin istetti. Kósh sol jerde erý bolǵan soń Turmambet te dúnıeden ótti. Sóıtip, kári batyr ómirden jas ketken qurdasy Balýanıazben, ózi kezinde bir minýdi armandaǵan Qula attyń qasyna baryp máńgilikke damyldady...

---