InfoHub Logo

I

Bul esiz, meńireý qarańǵylyqtan Aısha qorqyp júrgen joq. Ony búgingi kúnniń qyrsyǵynyń biri dep bilip, qarǵap-ursyp, kúıýmen júr. Túpsiz tuńǵıyq qarańǵylyqtyń ishinde birtúrli bir, jabysqan dymqyl salqyn tún syzymen birge, áldeneshe kógerip bazdanǵan shirik ısi de bilinedi. Aısha búgingi shekken azaby men áli kúnge aıyqpaı turǵan aýyr oılarynyń árediginde bul ıisti talaı ret umytyp edi. Biraq artynan qazirgideı, eriksiz qaıta tabady. Óneboıy ottaı janyp, qystyǵyp kep:

— Bul ne pále? Qaıda kep tústim, sorly basym-aý, — degende qazirgi turǵan orny buryn at-ataǵyn estip kórmegen qubyjyq zyndandaı kórinedi. Óıtkeni ol aıdalada japadan-jalǵyz turǵan baz-kilettiń ishinde. Aınalasy qulan elsiz. Kem qoısa bes shaqyrymnan jaqyn jerde eshbir jan ıesiniń mekeni joq. Ózi jym-jyrt, qap-qara dala túni. Netken uzaq tún? Aısha bul kúıge túskeli qashan? Jalǵyz basy. Jap-jas áıel.

Ózine ózi jany ashyp bir sát kózinen jas yrshyp bosańsı bastaıdy. Biraq sol arada, ilezde, óziniń sileıip bos turyp qalǵanyn baıqap, taǵy qarmanady. Asyǵa eńkeıedi. Sıpalaıdy. Baıaǵy qurǵyr eki taqtaı. Bunyń uzyn boıyn talaı ret tegis sıpap, ıne jasýyndaı jer qaldyrmaı qarap ótken... Dalbasalyq pa, taǵy sıpaı túsip qaıta túńiledi.

— Qaı arada turmyn?... Esik qaı jaǵymda osy? — degende Aısha basyn kóteredi. Kózi qaraýytqan ba, áli bitti me? Sonaý bıiktegi kishkene sáýle, tereze bolmys qazir basqa jaqqa aýnap ketken sıaqty... Tesik ekinshi jaqqa shyǵyp qapty. Sol jaǵynda esik bolý kerek edi. Ornynda joq. Úı ishi shyr aınalyp bara jatqan sıaqty. Jan-jaǵyna qolyn sozyp ár nárseni sıpalap kórip edi, eshbirin tanymaıdy... Odan ári úlken tesik — úńgir. Aıaǵyn ózi turǵan taqtaıdyń boıymen basa berip edi, kúrs etip tómenge qulap tústi. Eki taqtaıdyń boıyn baspaı, basy aınalǵan betinde aıaǵyn qýysqa qaraı basypty. Mańyndaǵy taqtaı ma, syryq pa birdemelerdi tars-tars etkizip qaǵa qulaǵanda óz dabyrynan ózi shoshyp:

Keldi-aý kesel... Jetti-aý, — dep syrttan aıý kútkendeı bop, úndemeı qatyp búrise qap edi. Azdan soń esi kirdi, baıqaıdy. Óz deminen bólek dybys bilinbeıdi. Sol arada, jańylǵan jerinde jantaıyp otyryp esin jımaq boldy. Bazdyń ishin bastan-aıaq kóz aldyna keltirip, oımen topshylap, joramaldaı bastady. Otyrǵan kúıinde aınalasyn kóp sıpap, birtalaı nárseni tanydy. Tesik sáýle de óz ornyna qaıta baryp turǵan tárizdi. Endi osy otyrǵan ornynan qadamdaı jerde sol ıyǵynyń tusynda esik bolý kerek. Astyńǵy qýystyń ishimen eńbektep, sol esik bar degen jaqqa qaraı aqyryndap jyljı bastady. Basy bir qatty nársege soqtyqty. Eden ornyndaǵy sırek taqtaılardyń biri eken. Astynan ótip qabyrǵaǵa jetti. Taǵy bir-eki taqtaı bar eken. Arasynan qysylyp, zorǵa kóterilip, qolyn qabyrǵaǵa sozǵanda, esikke ilindi.

— Ý-ý-h... Bul adyra qalǵyr da dári boldy-aý... — Tutqasyn ustap turyp oń jaq buryshqa qaraı bir adym keıin basty.

— Osy aradan qulaǵamyn... — Kenet ákesi esine tústi.

— Bar bolǵyr, qor bıshara, áke bolsh ıgilik kórsetken kúniń bar ma edi? — dep sol ornynda turyp taǵy da aıaǵynyń astyn sıpalaıdy. Taqtaı... Oılana bastady.

— Sol ýaqytta taqtaı ústinde me em? Joq pa edi? Esine túsire almady. Jarysa kelgen qat-qabat oıy taǵy ákesin kóldeneń tartty:

— Súıretilip neń bar edi bıshara, eki nardyń ortasynda shybyn óledi dep. — Osymen qatýlanyp taǵy da aıaǵyn andamaı attap qalǵanda, baǵanaǵydaı jáne de kúrs berip qulap ketti. Bul kilettiń asty bazǵa arnalǵan shuńqyr. Ústi sırek qyp salǵan az taqtaı edi. Tún túgil kúndizdiń ózinde de shammen júrmese, ylǵı kisiniń jambasyn syndyrarlyq or-jyra bolatyn. Aısha osydan az buryn osy baz ishinde óz yqtıarymen ózi qozǵalýǵa jaraıtyn kúıge jetkende basyna jarym bostandyq alǵandaı shúkirlik etip edi. Onyń arjaǵy shynymen kór edi. Biraq mynadaı bop qulap bara jatqanda sońǵy kúıin de burynǵynyń syńary dep qaldy.

Qarańǵyǵa kúrs berip jan-jaǵyn qarmana qulaǵanda qolyna esh nárse ilinbeı janbasymen ushyp tústi. Qulaǵan shuńqyrynyń ishinde bir úshkir nárse urshyǵyna shanshyla tıgendeı boldy. Sol sekýndta Aısha etiniń aýyrǵanyn, boıynyń talmaýsyraǵanyn umytyp sol qolymen janbasynyń astyn sıpap jiberdi de, kóldeneń jatqan alty atardy orta belinen ustaı, julyp aldy...

— Ia qudaı, berersiń... Báse, men de adamnyń balasy edim qoı... — dep júregi ornyna túskendeı bop, az tynys alyp, alty atardy kókiregine basyp otyryp qaldy.

Eń sońǵy halinde Aıshanyń, basqa bir nárseni oılamastan baryn salyp, tynym tappaı, osy meńireý qarańǵylyq ishinde jalǵyz izdegeni osy alty atar edi. Osy baz ishinde baǵanaǵy bir kezde óz qolynan joǵaltqan alty atar. Aısha ornynan asyqpaı turyp esikti qaıta sıpalaı berip:

— Baıym, báse baıym ekeniń ótirik pe edi? Qaıdasyń endi? Qaıda kettiń? — dep tutqadan ustap sol ıyǵymen nyq ıterip, esikti asha berdi. Bul esik ashyq. Jabyǵy, bunyń arjaǵyndaǵy esik bolatyn. Soǵan qaraı attaı bergende, syrtta tasyrlap kep qalǵan kóp attyń dúsirin esitti. Kelip qapty. Úzeńgi-turman shyldyrlap, aldy túsip jatyr. Esikti qaıta jamylyp, sańylaý qaldyryp Aısha tyna qaldy.

Kóz aldynan baǵana tańerteńgi typ-tynysh, ap-aman turǵan kóńildi ómiri sóne bergendeı boldy. Adal eńbekpen kúlip-oınaı ótkizip kele jatqan kolhoz kúni, qaletsiz eńbek kúni endi mine mynadaı shym-shytyryqqa soqty. Shatqalańǵa uryndy.

— Ózge dúnıeni kórmeske, saǵan ermeske ant etkem... — degende oń qoly alty atardy nyq ustap, senimdi kúıde salmaqtap alǵan sıaqtandy. Buryn atyp kórmegen. Biraq qazir boıyna, buryn ózi shamalap kórmegen qajyr bitken tárizdi. Bekinýi berik. Endi alty tardan qur oq shyǵarý ǵana emes, jaýyn jaıratýǵa da jaraıtyndaı... Bar dúnıege qol silkip, kóz jumyp, bir-aq alty atarǵa ǵana boıusynǵandyqtan endi ózin ózi shırata berip:

— Al, kolhozdyń maqtaýly ýdarnıgi, shyn ýdarnık bolsań basyńdy qorǵaı bil, — dedi. Shubala bergen etegin sol qolymen kótere jıyp ap edi. Basyndaǵy úlken oramal qaıta-qaıta shubatylyp betine túse beredi. Jáne tyń tyńdaýǵa qulaǵyn da kepteı berdi. Tystaǵylardyń tyqyry jaqyndap qaldy. Bári attan túsken, endi esikke kep qapty. Sol ýaqytta Aısha basyndaǵy oramalyn tómen qaraı sypypa julyp tastap, esiktiń sańlaýyna sol jaq kózimen qadalyp, jabysa qaldy. Tómenirekte, keýdesiniń tusynda alty atardyń jalǵyz kózi de osy sańylaýdan syǵalap tur edi, bir kúshti dene syrtqy esikti syqyrlata basyp turyp, sol syrt jaǵyndaǵy bastyryǵyn aldy.

— Endi mine, mine der kez... — Dál osy halde Aıshanyń júregi attaı týlap, sabyrynan aırylyp "bolshy bol" degendeı boldy. Baǵanaǵy qatań beriktik endi alas urǵan degbirsizdikke basty. Barlyq aqyl, sezimi esh nárseni boljatpastaı bop soqqan, tutqıyldan shyqqan alaı-túleı quıyn ishine túsip ketkendeı boldy. Qulaǵy da shýlap, dúnıe azan-qazan bop bara jatqandaı.

Sonda da kózi sańylaýǵa qadalýda edi. Syrtqy esik ashyla berdi... Sonyń qalpaǵy... Kelipti... Jetipti... Kim bolýshy edi ol emeı?.. Aısha basyp jiberdi... qarańǵy úıdiń ishi tútin men ot bop burq berdi. Alty atardyń daýysyn ózi estimeı qalǵandaı da boldy. Kózdegen de joq pa nemene? Qoly, alǵash kisi beınesi kórinbeı turǵan kezde bir betke oqtalyp tur edi, sonymen jibere salǵan sıaqty.

Tysta, birdeme aıǵaı, dabyr, shý bar sıaqty. Aısha uqpaıdy. Estimeıdi. "Ólmedi... Ólmedi... Tımediń. Kózin juma bere taǵy da basyp-basyp qaldy. Sol ýaqytta aıǵaı da shyqty. Aldynda eki ret, aqyryp sóıleıin degende tamaǵy jabysyp, úni shyqpaı qalǵan edi. Endi shyǵar jolyn jyrtyp aıyryp, zorǵa degende úzile, qarlyǵa shyqqan úni:

— Óltirip alasyń, endi men saǵan joqpyn... joqpyn, — dedi. Taǵy bir atty... Tysta shý, aıqaı, ne dep jatyr? Kim sóıleıdi. Estilmeıdi. Qulaǵyna ún jeter emes. Baǵana kóringen dene endi jasyrynǵan?.. Álde qulaǵan ba? Joq... Júregi burynǵydaı atsha týlaıdy. Qulaǵynda shý... yzyń... azan-qazan...

Sol ýaqytta myltyq atylyp-atylyp ketti... Óz myltyǵy ma? Joq. Baspasa kerek edi ǵoı... Taǵy atyldy... Jańa uqty. Atyp turǵan syrttaǵy jaý eken. Buny atqany...

— Á, báse, báse atsyn... qushaǵym kerek qoı meniń saǵan, má, — dep taǵy atyp jiberdi...

— Jaýyz jaýym... Óldiń be, joq pa? — Taǵy basyp qaldy... Biraq... oıpyr-aý, bu ne? Atpady ǵoı... Ot shyqpady ǵoı... Taǵy basyp qaldy. Taǵy da ot joq, qur shyrt etti. Bitti. Oq bitken etken ǵoı...

— Sorym bar basym... — Sol ýaqytta tystaǵy daýystar arsyldaı qoıa bergen sıaqtandy.

— Oǵy bitti... Bitti, kir, kir. Usta, usta jaýyzdy, — deskenin ǵana sezdi... Aısha jalt berdi... Baǵanaǵy shuńqyrǵa taǵy qulap ketti. Biraq jyǵylǵan joq. Artymen shuńqyrdyń jaryna tirelip eki qolymen erneýine jabysa súıenip esikke qadaldy. Jaryq keledi. Kóp aıaqtyń dúsiri kep qaldy. Shyqyr etip shalqasynan esik ashyldy.

— Jaýyz... jaýyz, — degende Aıshanyń shashy taldanyp betine túsken. Eki kózi sharasynan shyǵyp shatynaǵan, ıegi dir-dir etip, tisteri saqyldaıdy. Jaryqpen birge úsh-tórt bas kórine berdi...

— Oıpyr-aı, sumdyq-aı... — Aısha betin basa qaldy. Kirgenderdiń eń aldynda Qasen. Sol qolynan, saýsaq-saýsaǵynyń bárine taramdap qan dirdektep aǵyp, saýlap tur. Atjaǵy tistengen, óńinde qan joq, qup-qý... Taǵy birneshe tanys pishin kórinip qalǵandaı boldy... Biri Samat — ferma bastyǵy Samat tárizdi... Sol ýaqytta júzi shydamaı Aısha betin basyp, tómen tuqyra bergen. Únsizdik ortasynda tastaı sýyq, zildeı aýyr ashý aıqaıy, qatal aıqaı sańq etti, Qasen úni:

— Á, júziqara, meniń qatynym eken desem, áli de jaý qatyny ma ediń? — deı berip tap berdi. Oń qolynda qarys qara pyshaq... Aısha kózin joǵary kóterip asha berdi. Sharasynan shyqqan kózderi endi jasqa tolǵan... Qasenge qaraı únsiz qarsy umtyldy. Endigi qozǵalysynda alysý nıeti emes, jyǵylǵan, sóngenniń belgisi bar. Umtyla berip, áli quryp, Qasen qarmaı bergende:

— Jaryǵy... jazdym, — dep kúrt qulap tústi. Talyp túskendeı boldy. Qasen pyshaǵyn joǵary kótergen kúıde ústine qona tústi. Sol sekýndta tamaǵy qyryldap, pyshaǵyn qulashtap qaıyra sermep ap ura berdi... Biraq qoly orta jolda birdemege sart etti, ustalyp qaldy. Qantalaǵan kózben qaıyrylyp qarasa, qasyna jetip kelgen Samat, bunyń pyshaq ustaǵan qolyn qos qoldap ustap tur eken. — Jibershi! — dep Qasen bulqyna bergende Samat sabyrly, biraq ámirli qatty únmen:

— Toqta. Mán bar... Tur bylaı... — dep Qasendi Aıshanyń ústinen julyp aldy.

İİ

Bul ýaqıǵa oblys ortalyǵynan jyraq jatqan, shekaraǵa jaqyn aýdannyń birinde "Taldyózek" kolhozynyń qoı fermasy jaılaǵan ólkede,  ıýnge qaraǵan túnde, tún jarymy shamasynda bolǵan edi.

Áńgimeniń basy Sháltikten bastalady.

Ajymdy surǵylt júzdi, býryl saqal, ımek shal Sháltik, ótken tún tań aldynda osy bazda jalǵyz jatqan jerinen shoshyp oıandy. Bul baz turǵan jer, qoı fermasynyń jazǵy qonysynyń biri bolatyn. Sondaıda maı saqtaıtyn orny osy baz edi. Taldyózektiń túni sýyq keledi. Ol bir jaǵynan beldemesin tońazytypty. Ekinshiden, kózin uıqydan asha bere qulaǵyna bir jat dybys ilindi.

Keıin óz aıtýynsha: "yń-jyń, ý-shý, tolaıym jer de aıqaı, kók te aıqaı. E, táńir, jyn ba peri me?" — dep basyn kótere berdi. Tań qylandap keledi eken. Ańǵarsa shýlap-ýlap júrgen qasqyr eken. Sháltik tegi batyr emes edi. Odan beri de jalǵyz shal, qaraýylshyq jaý túsirip, bári aıdyndyratyn ne qaýqary bar deısiń? Eski alashasy men tonyn súırep áýeli bazdyń tóbesine shyqty. Qysy-jazy basynan túspeıtin seńseń qara tymaǵynyń qulaǵy shart baılaýly edi. Sol baılaýyn sheshpesten táýir estıtin on jaq qulaǵynyń tusyndaǵy seńseńin tymaqtyń ishine qaraı jymyryp turyp, basyn olaı-bulaı buryp qulaǵyn anda-munda tósegen boldy. Qasqyr áli de oqta-tekte ulyp qoıady. Biraq qaı jaqta ekenin Sháltik tars ańǵara almaı qoıdy. Ulýy tynbaǵan soń dóń aıbat qyp, turǵan ornynan tapjylmastan tepsinip:

— Ýa, ho-oı, haıt-haıt. Aıtaq, aıtaq, — degen boldy. Aıaǵynda kep:

Qaı jaqta ekeninde nem bar áli sonyń? Soǵyp alam deımin be, múrdar basym... Shildeniń káni qoı, kisi jemes, kóniń kepkirdiń ázer kóni keýip qalsa da, — dep qaıtadan burynǵy ornyna baryp jatqysy keldi. Sonymen endi aıaǵyn tyrp-tyrp basyp turǵan ornynda aınala berip edi, qasqyrdyń shýlaǵany taǵy estildi. Endi tipti jaqyn. Ózi daqpyrtyna qaraǵanda naq bir qora qasqyr sıaqty. Sháltik tamsanyp, basyn shaıqap biraz turdy. Kózin tyrmalap qarasyn kóreıin degendeı qyp edi, eshbiriniń boıy kórinbedi.

— Qoranyń tóbesine jatsam ba, — dep taǵy bir oılanyp jerge otyryp kórip edi, astynyń bári syqyrlap "ketshi ket" degen sıaqtanady.

— Osy kópirden qulap shondanaıym synar ma eken múlde? — dep Sháltik qaıta turdy. Bul joly qasqyrda jazyq joq edi. Biraq Sháltiktiń qulaǵyna taǵy qasqyrdyń ulýy shalynǵandaı boldy. Yza bop ketti.

— Áı, tuqymyń qurǵyr omaı ónesi eken, qaıta-qaıta shýlap. Al jep qoıarsyń... Jeı ǵoı má, myna meniń qatqan...di, — dep art jaǵy órmekshiniń artyndaı bop dúńkıip turǵan kón shalbarynyń butyn saldyrlata qaǵyp-qaǵyp qaldy. Bul ekilenýiniń sebebi: jasyndaǵy bir isi esine túsken edi. Aqtaban at degen jalǵyz atymen dál osy, Taldyózektiń qalyń shıinen bir taıynshadaı qasqyrdy anaý hun batys jaqtaǵy Sary adyrǵa qaraı aıdap shyǵyp, erikke qoımaı qýyp jetip, qur qol kúıinde úzengi baýyn aǵytyp alyp, uryp jyǵyp alǵan edi. Tegi qasqyrdan Sháltik qorqyp kórgen emes-ti.

Osymen jerge qaıta túsip, baıaǵy ornyna qaıta jatyp qaldy. Boıyn bir toqtatyp alsa da endi sergek jatyr edi. Tań salqynynan tońazyǵandyqtan ba, nemene, qalǵyp ketipti. Jatqan jeri bazdyń ishine túsetin esikke jaqyn edi.

Bir mezgilde taǵy seskenip baryp kózin ashty. Esh nárse kórinbeıdi. Biraq bazdyń ishi saldyrlap barady. Apyr-topyr bir oınaq. Aldynda qasqyr ulyp mańaılap júrgende:

Qulqynyń qurǵyr, osynda bir qazyna jatyr, quıryq jatyr dep júrsiń ǵoı... — dep bir keketip qoıǵan edi. Biraq sony aıtsa da osy bazdyń ısi aıdaladan muryn jaryp, "men mundalap" turatynyn esine alǵan... Endi oıana berip jańaǵy ábigerdi esitti de aqyryn súıretile kep, syrtqy esikke ilindi. Sodan bóksesin zorǵa súırep turyp ap, esikti sart etkizip jaba qoıyp basyp turyp:

— Bálem jaman shıe bóri, Sháltikti sen jer me ekensiń, seni Sháltik jer me eken? — dep qorazdanyp jaýlanyp ap, esiktiń syrtqy shotyn saldy. Bul ýaqytta tań ábden aǵaryp atqan edi. Qaýjańdap júrip bir úlken syrǵaýyldyń synyǵyn ákep, syrtynan ony da bastyryq qyp esikti myqtap tirep jaýyp qoıdy. Sodan keıin aınalyp bazdyń ekinshi kishkene terezesine keldi. Kóp syǵalady... Ári qarap, beri qarap júrip, aqyry baz ishinde tómengi shuńqyrdy timtinip, timiskelenip topyraq atyp bulqan-talqan bop jatqan eki doly qasqyrdy kórdi...

Sol-aq eken Sháltik, anaý-mynaýdy qoıyp, óz basynyń endigi erligin qańtara turyp, kolhozǵa qaraı salyp edi.

Kún shyǵar-shyqpasta Sháltik daýryǵyp kep bastyqtyń orynbasary Qatpanyń esigin qaqty...

Esik aldyna kóılek-dambalshań kelgen Qatpa, aryq shubar betiniń barlyǵyna uıqy uıalap turǵan kúıde bir kózi jumýly, bir kózin syǵyraıta ashyp buny tanyp, sıraǵyn qasyp turyp:

— E, qý shal, qutyryp kettiń be, ne boldy? — dep qarsy alyp edi.

— Nesin aıtasyń, qaraǵym Qatpajan... Eki qasqyrdy baz ishine baılap cap keldim,— deı berip edi, anaý aıaǵyn tyńdamastan:

— Sol ma, jyndanǵan shyǵarsyń óziń, — dep esigin qaıta sart etkizip jaýyp aldy...

— Qaraǵym, qasqyr, qasqyr óltirip alatyn kisi ... — dep Sháltik jabyq esikke jalpyldap qala berdi.

— Basqaǵa aıt, ana Júniske aıt, baryp ustap ákelsin, — dep esik úni óshti.

Osymen taǵy bir-eki esikke túrtinip júrip, aıaǵy eki kolhozshyny turǵyzyp ertip keldi. Beısenbaı men Sadyq edi, pishenshi brıgadasynan. Olar da uıqysy shala. Bastyq buıyrady dep aıdap jibergen. Attaryna mine bergende Sháltik kep jıren baıtaldaǵy Sadyqtyń artyna mingesti. Jolshybaı "qamaýly qasqyr" degendi estigennen keıin anaý ekeýi basqa esh nárseni suraǵan joq. Birde shaýyp, birde jelip Sháltikti sólektetip, quıryǵy jaýyr bolǵan kezde bazǵa jetti.

Attarynan túse sala bir-bir synyq syryq taýyp terezege kelisti. Qarasa tereze synyq. Ózi tap-tar, ol bazdyń tóbesine jaqyn bıikte turǵan, bir kisiniń basy zorǵa snátyı tar tesik edi. Sonyń shynysy kúl-talqan bop jatyr... Úńilip ishke qarasty. Eshbir dybyr da joq. Qasqyr da joq...

— Túý, qudaı tóbeńnen urǵyr Sháltik-aı, uıqydan qaldyryp, — dep Sadyq keıin sheginip ketti...

Sháltik uıalǵannan ba, joq aýyrǵanyn jańa sezgeni me, belin basyp shoıyrylyp qaldy...

— Belim-belim... Bastyrmaı qaldy. Shoıyrylyp qaldy. Qýraǵan táńir, qyrsyǵyma kelgen eken qoı... Belimnen attap ketken eken ǵoı. Belinen qasqyr attasa tura almaı qalady deýshi edi. Osy mine, sol boldy sorym bar basym... — dep qańqaqsady...

Sadyq pen Beısenbaıdyń uıqysy ashylǵan edi. Endi qasqyrdyń qutylyp ketkeni úshin shaldy ajýalap kúlkige aınaldyryp:

— Bolǵany endi sol bolǵany-aq...

— Ári qutylyp ketip, ári qyrsyǵy atyp turǵanyn kórmeımisiń? — deskende Sháltik jerge otyryp ap túndegi áńgimesin aǵytty. Eki sóziniń birinde belimnen attap ketip shoıryltty mine, — dep qoıyp, — kápirdiń ózi osy qolymnan tyǵyp mine, mine, — dep tireýli esikti judyryǵymen uryp otyryp, — mynany ishine bastyryp ketkem... Endi mine belimnen attap... Kedeıdiń aýzy asqa tıse, murny qanaıdy dep belimnen shoırylyp.

Sadyq pen Beısenbaı kúldi-kúldi de shal sózin aıaqtatpastan attaryna minip jónele berdi...

Bular kete bergende Sháltik "ýaý túge", — dep suq qolymen ymdap qaıyryp ap, júzi tomsaryp, ózgerip ap:

— Ýa, bastyqqa aıt, qasqyr attap mine belim shoırylyp qaldy. Kisi jibersin. Kolhozshy shal ashtan ólsin dep pe edi? Kisi, kisi jibersin, — dep tapsyryp qalǵan.

Analar: — jiberteıik, aıtaıyq, endi qasqyr kelse tek aıyrylma, — desip jónelip ketken...

Osydan Sháltik kún uzyn sol esik aýzynda búk túsip jatyp qoıdy. Jalǵyz-aq uly sáske kezinde shaı qaınatyp ishti. Tús aýa bergende ystyǵyn istep bir qorektenip aldy. Biraq qasqyrdyń yzasy búgin kún boıy esinen ketpedi. Anda-sanda tamsanyp, basyn shaıqap qoıyp, ózimen ózi kúńkildep sóılep: qamap kettim, terezeni syndyryp, kárip quzǵyn, turmasyn dediń-aý belimnen attap, — dep belinen attaǵanyn kórmese de, sol jaıdy aıta-aıta aıaǵynda ábden daýsyz nársedeı ılanyp aldy.

Sonymen búgingi kún ótip, kesh batýǵa aınaldy. Kelesi túnniń ýaıymy taǵy jyljyp, qaıta qaptap kele jatyr. Kún batar kez edi. Bir dúsir shyqty. Burylyp oń jaǵyna qaraı berip edi, baǵanaǵy jıren baıtalǵa minip kelgen Aısha eken.

Sháltik eleń etip, kóńili jadyrap qaldy.

— Nemene, qasqyrdyń habaryn esittińder me? O kápir, múlde qyldy ǵoı qylasyny, — dep áńgimesin taǵy shubyrtyp jatyr...

Aısha atyn qoranyń syrtyna baılap kelip shaldyń jaıyn surap, bunyń uzaq áńgimesin bir jerinde toqtatyp:

— Ana birinshi bazǵa baryp, jańa keshke sodan qaıtyp em, ákeń syrqat kórinedi, túnde qasqyrdan shoshynǵan ba, nemene? Baryp sonyń jaıyn bil jáne bazdyń ishi búlinbedi me eken, ony baıqa, — degende, Sháltik sózdiń myna aıaq jaǵyn jaqtyrmaı:

— E, búlinip dep, ishinde dymy joq qý molanyń nesi búlinýshi edi? — dep qyńyraıyp moınyn buryp saldy.

Aısha aqyryn kúlip qoıdy. Bul orta boıly, tolyq etti, shymyr, tutas bitken, qaıratty áıel edi. Denesi jumysqa pisken. Som dene. Bet pishini erkeksheleý kelgen, kesekteý pishilgen qalpymen aıryqsha sanaly, ózinshe sulý bitken pishin. Aqshyl sarǵylt betinde kúnge kúıgendik pen aralasqan juqalaý qyzǵylt bar. Ádemi qara kózderi meıirimdi, oıly kóz sıaqty. Ásirese bıikteý kelgen túzý bitken muryn munyń dóńgelek betiniń jarastyǵyn, kelisimin tolyqtyryp turǵan turizdi.

Ákesiniń jańaǵy qompańyna az kúlgennen keıin Aısha óz sózin taǵy bastap:

— "Barshy, bar dep" qoldy-aıaqqa turǵyzbady Qatpa. Ne qyp sonsha jedeldetkenin bilmeımin? Túnde qaıtarynda qarańǵy bolady ǵoı, qoryqpas úshin mynany salyp al dep, myna bir alty atardy berdi, — dep Aısha qoınynan myltyq sýyryp aldy. Sháltik:

— Oqtaýly ma ózi? — dep qolymen myltyqtyń alqymyna qaǵa berip: — kápirdiń aýzyn arman qarat, — dedi de: — qaraǵym Qatpa, maǵan jany ashyǵan ǵoı. Mynaýyń adam eken ǵoı, — dep máz bolyp qaldy.

Kún keshkirip barady, Aıshanyń kolhozǵa qaıtýy kerek. Ákesine ala kelgen azyn-aýlaq shaı, qant, ony-munysyn berip endi ózi bazǵa kirdi. Azyn-aýlaq qana alakóleńke bar. Kóp jeri qarańǵy eken. Ár buryshyna baryp: kúbi, shelek, taqtaı, qalyp sıaqty ol-puldy túgendep, endi esikke qaraı júre berip edi, bazdyń syrtynda tasyrylatyp basyp, jyldamdatyp kep qalǵan kóp attynyń dúbirin esitti.

Bul ýaqytta Sháltik te eleń etip buryshqa qarap edi. Moıny qashyqtan shyǵyp, ter basyp kelgen emendeı qatqan sulý tor jorǵa at sýmań etip shyǵa keldi. Ústinde kishileý juqalań deneli júrginshi. Taǵy bir sary atty, boz atty, jıren attylar shyǵa-shyǵa keldi. Batyr-aý, ne sumdyq? Betteriniń kózinen tómengi jeriniń bárin oramalmen tanyp alǵan.

Bul ýaqytta Aısha da arǵy esikten beri qaraı basaıyn dep bir qarap qalyp edi. Kelgenderdiń bet-pishini jat bolýdan basqa, taqymdaryna qystyryp alǵan myltyqtary da bar eken. Aıshanyń áldeneden degbiri qashyp, júregi sý etkendeı boldy. Óńi de sup-sur bop ketti. Jalǵyz tapqan sharasy esikti tartyp jaýyp ap, oń jaq bosaǵada jabysyp qatyp turyp qaldy.

Attylar sart-sart túse qaldy. Taqymdaǵy myltyqtaryn qoldy-qolyna ustaı tústi. Boz atty ǵana jerge túspeı, ózge úsh attyń shylbyryn aldy.

Sháltiktiń ishi muzdap ketti. Túsi sýyq, bir jat jandar. Endi báribir ne de bolsa qylarlyq aıla joq...

— Ýa kimsiń, kimsiń, jandarym? — dep apalaqtap tura bergen edi, aldymen kelgen juqalań jigit:

— Qulaıǵyr, — dep bir joldasyn túrtip, shalǵa qaraı nusqap qaldy. Kespeltek deneli, qoly temirdeı Qulaıǵyr Sháltikti alyp uryp, keýdesine attaı minip aldy. Sóıtti de qynynan cap pyshaqty sýyryp alyp, qonyshyna janyp-janyp ap shaldyń kóziniń aldynan jaltyldatyp, tamaǵyna taqap kep:

— Aıt, janyń barynda, kimsiń? Qaı kolhozdykisiń? — dedi.

Sháltik ishinen eltire koımassyń dep boıyn bılep ap:

— "Taldyózek" kolhozynanmyn, o nesi eken?.. — degende Qulaıǵyr munyń onsha qorqyp, esi shyqpaǵanyn bilip taǵy da ústinde otyryp typyr-typyr etip, tependep keńirdegine tónip kelip:

— Óziń kimsiń, aıt shapshań? — dedi.

— Ózim osy qýraǵan bazdy, qý molany kúzetken jaman shalmyn, qaraýylshyqpyn, Sháltikpin, — dedi.

Juqalań jigit Qulaıǵyrdyń ıyǵynan túrtti. Anaý turyp Sháltikti taltıyp, shaljıyp jatqan jerinen julqa tartyp otyrǵyzyp qoıdy.

Sháltik endi bir tynys alǵandaı bop, kishkene qıalap áńgimeni beıbitshilikke, ánsheıinge aınaldyrǵysy kelgendeı bop:

— Óı, jón suramaısyńdar ma? — Analar úndemeı ańyrǵandaı bop qaraǵanda:

— Men Kóbigippin... — dedi. Kelgenderdi bul jumsartpady. Qulaıǵyr taǵy tepsinip kep, Sháltikti yzǵarly únmen tergeýge aldy.

— Kolhozdan byltyr kóship ketkenniń bári qaıta kep jatyr ma? Ras pa?

— E, kelip orny-ornyna jaılasyp, bári de adam bop qaldy. — Juqalaý jigit ún qatyp:

— Kelgenniń kóbi kim? Altybaı ma, Járke me?..

— E, Altybaıy da Járkesi de kep jatyr... Shyraǵym, óziń biledi ekensiń ǵoı, — dep Sháltik bul kisige úńile berip edi, ol jyljyp, syrt aınalyp ketti. Endi qaıtyp sóz suraǵan joq. Sháltik ishinen: apyr-aý, osy kimniń daýsy? — dep tań qaldy. Taba almady. Bir jaǵynan Qulaıǵyr baspalatyp barady.

— Kolhozshy endi toqpyz, jetistik deı me? İship-jem jetkilikti me?

— E, aq molaıdy. Kolhoz ortasynda mal kóp. Jeke menshikke de shetinen sıyr berip, qoı berip adam qyp jatyr. Búgin qaıda, adam bop ketti, tek eńbek etkenniń jamany joq.

— Al ózin she?.. Qaryq bolǵannyń biri senbisiń? Jetisken ekesiń. Qý dalada, qý tizeńdi qushaqtap, ne aıtasyń?..

— E, shúkir, tipti, men ekesh, men de ash emespin. Qudaı kánikı...

— Tipti armanyń joq pa?

— Jalǵyz osy kıim jaǵy tapshylyq qyp tur. Meniń de eńbegim az emes edi. Osy myna bazdy bar ma? Men qazdym... Mine endi kúzet. Jalǵyz osy bolmaı, mine bálenshemdi jabatyn lypa da joq. Aıtsam: alasyń, áne-mine deıdi... Bilmeıim túge Ivan men Mergenbaıdyń ne qyp, ne qoıyp júrgenin... — dep taǵy da ángimeniń aıaǵyn erýdegi sózge sala bastady. Qulaıǵyrdyń qasyndaǵy ekinshi kisi baǵanadan úndemeı tur edi. Endi ǵana daýsyn buza mańqyldap sóılep:

— Bul qorada jalǵyzbysyń, joq qasynda kisi bar ma? — dedi.

Sháltik kidirmesten:

— Jalǵyzbyn, jalǵyz emeı, ózim qaraýylshyqpyn, meni kim baǵýshy edi?..

— Shynyńdy aıt, álde basqa taǵy bireýiń bar shyǵar?

— E, buıyrmasyn... kim bolýshy edi? Buıyrmasyn... — dedi. Bul sóz ózine unap qaldy bilem, Sháltik "buıyrmasyńdy" birneshe qaıyrdy.

Kelgender kishkene bógeleńdep qalyp edi. Sodań soń Sháltik keshegi qasqyr áńgimesine aýysyp:

— Túnde belimnen qasqyr attap ketip tapjyla almaı otyrmyn. Soǵan kolhozǵa baryp azyq ákep beretin kisi de joq... Belimnen attap shoıyrylyp otyrǵanym... — dep myqshyndap belin sıpaı bastady.

Qulaıǵyr men qasyndaǵy kisi ekeýi kezek-kezek kolhozdyń malynyń jaıyn suraı bastady. "Asyl tuqym qoı degeni qandaı qoı?.. Asyl eshki bar deıdi ol qansha, bıyl tóldiń ólimi qandaı boldy? Ásirese túıe, túıe jaıyn suraıdy...  túıesi bar degen ras pa? Kúndiz qaıda jaıylady? Túnde qaıda jatady?.. Baqtashy bar ma, botalysy nesheý?.. Osylardy surap jepirip barady. Qoı qaı qudyqtan sý ishedi dep sondaı birdemeni de surap qoıady. Sháltik ylǵı "ósimi jaqsy, mal kóp, túıe de tegis aman botalady, bul ólkede eń túıeli aýyl osy bizdiń kolhoz" dep uzyn yrǵa jaýaptar beredi. Qaıda jatady? Qalaı jaıylady degenderge:

— Qý dalada jatqan shalmyn, kim bilsin, — dep qıalaı jaýap beredi... Bul kezderde qonaqtardyń túr-álpetin ábden tanyǵandaı edi...

Aqyry osymen qas qaraıyp qaldy. Sol kezde baǵana syrt aınalyp ketken juqalań jigit buǵan qaıta oralyp kep:

— Shal, biz saǵan tımeıik. Baǵanadan bergimiz ásheıin. Endi biz de osy kolhozǵa qaıtyp kelgen osy mańnyń adamdarymyz, sen bizge bir qyzmet iste. Anaý jıren baıtalǵa min de kolhozyńnyń bastyǵy bar ǵoı?.. Kim edi aty? — dep bir toqtady.

— Osy kúnde orynbasar ǵoı... Qatpa. Bastyq qalaǵa jıynǵa ketken... — dedi.

— Endeshe, sol Qatpaǵa baryp aıt, biz de qaıtyp kelgen otkochevnıkpiz. Bizge bir tildesse, jón-josyǵymyzdy esitse, sodan baryp biz kolhozǵa kirsek deımiz. Osyny ózine ǵana baryp aıtyp kel... Jaraı ma? — dedi.

— E, jaraıdy, shyraǵym maqul, — dep otyrǵan ornynan belin basyp qozǵala berdi...

Bul kezde analar ózin-ózi bop toptalyp kúńkildesip ári jyljı berip edi. Sháltik biraz yrǵalyp turyp, aqyry aıaǵyn jitirek basyp baz ishine kirdi. Kire sybyrlap:

— Qaıdasyń, bildiń be, jaý bilem... — dep Aıshaǵa qaraı basa berip súrinip, qulap ketti. Jolda turǵan Aıshany da qosa qaǵyp jyqty... Aıshanyń qolynda turǵan alty atary ushyp ketti. Ózi táltirektep baryp buryshqa súıene jyǵyldy. Aısha kúıip sybyrlap:

— E, sorly shal ... qyldyń-aý, oıbaı, — dep jerdi sıpalana bastap edi, túk taba almady. Biraq tyǵyz. Ákesine jabysa kep sybyrlap:

— Jaý deımisiń? Kim eken?

— E, qaıdan bileıin, betin shar tańyp alypty.

— Táńir alsyn, áke.

— Ýa kim, syǵyr-aý? Qatpaǵa habar aıt, — dedi ǵoı.

— Ne deısiń? — Aısha esi shyqqandaı bop ne derin bilmeı, esh nárseni uǵa almaı dal bop qaldy. Shal:

— Keteıin, ne de bolsa habar eteıin, — dep keıin buryla berip edi. Sol kezde dál kóziniń aldynan ot jarq ete tústi. Shyrt etip janǵan sirińke edi. Aısha men Sháltiktiń aldynda turǵan Súgir. Súgirdiń kóz aldynda Aısha...

Baǵanaǵy juqa deneli jigit Sháltik bazǵa kire bergende artynan lyp berip, aıaǵynyń ushymen basyp, jasyrynyp otyryp syrtynan birge ilesip kep edi.

Myna ekeýiniń jańaǵy sózderiniń tusynda ernin tistep jymdaı qatyp turǵan... Endi mine aldynda Aısha, esepteri teriske ketken joq. Júrisi bos júris bolmapty. Sireńkesin qaıta-qaıta tutatyp turyp, Aıshamen mynandaı sózge kiristi.

— Joly bolar jigittiń jeńgesi aldynan... — dep keketińkiregen únmen: — meni tosa keldiń ǵoı, — dedi.

Aısha esin jıa bastady. Óńi sazaryp, surlanyp aldy.

— Tossyn dep ketip pe eń qashqyn bolǵanda?

— Joq, tosqan bolmasaq búgin munda kelmes eń, álde táńir buıryǵy ákeldi me, qaıta ózime?

— Men tirshiligin adaldan tilegendermen birikkem... Keterinde aramyz sheshilgen-di...

— Joq, shyraǵym, men ótkilikten ótip, sonaý Qytaıdan tekke kelgem joq. Súgir namysker jigit... Súgirdiń qatyny kózi tirisinde jatqa ketpeıdi, — degende daýysy dirildep20 qataıa berip: — sen meni bir ret jer qyldyń... Endi ıek jónińe kósh, bolmasa sóz buzylady...

— Men mynaý shal ákemmen ashyǵyp qaıyr tilep júrip, aqyry mine kolhozdan pana taptym. Endi ornym osynda. Ózimdeı eńbekshi beınetqordan teńimdi taptym... — degende Súgir tepsinip kep sózin bólip:

— Járkeniń jesirin kózi tirisinde sasyq Altybaı alǵanyn kórip pe eń? Iesi kelse qońsysy oryn bosatady... Óz qatynym. Men baıyń. Kózińdi ashyp qara... Kıligip kórsin. Bir túnde kestirip keteıin, — dep qabaǵyn túıip qadalyp aldy...

Sháltik Aıshany aqyryn túrtip edi. Biraq ol da qaıtar emes.

— Joq, jarqynym, endi basymdy áýreleme, — deı berdi. Sonda Sháltik Súgirdiń túsi buzylyp bara jatqanyn kórip, Aıshanyń jelkesinen túıip qalyp:

— Kóziń qurǵyr, kimmen sóıleskenińdi kórmeı tursyn ba, túge, men bergen baıyń osy. Osynykisiń... — dep dúrse qoıa berdi.

Aısha betin basa berip, aqyryn ǵana:

— Joq... Joq... ólsem de joqpyn saǵan, — dep tómen shógip otyra berdi.

Sol kezde Súgir shaldy jetektep alyp shyǵyp, esikti japty da, tystaǵylardyń janyna keldi.

Bári jan-jaqtan qamap turyp, Sháltikke taǵy da birneshe suraq berdi. Aqyry jıren baıtalǵa mingizip jatyp Súgir ońasharaq shyǵyp:

— Ata, men Súgir balańmyn. Baıaǵy týysym bir degen nıetpen kelip em. Artymnan21 bári jaý bop óre turypty. Sol aıamas jaýymnyń biri ana kolhoz bastyǵy Qatpa ǵoı. Meniń barar jer, basar taýym joq. Jaý da bolsa ózine qaıta kep turmyn. Adastym, biraq kaıta keldim. Aıar dep oılamaımyn. Sonda da óz aldyna keldim. Bir Járkeniń balasy ek. Ózine ǵana habar aıt. Ne qylsa da óz qolymen ózi istesin. Osy arada habaryn tosamyn, — dedi... Sháltik ún qatpaı tyńdap-tyńdap turdy da aqyry:

— Qup, — dep bir-aq aýyz ún qatyp tebinip júrip ketti. Endi beli shoırylmaı ma nemene, shırap apty. Biraz júrip bazdyń qarasy úzile bergende artyna bir qarap ap baıtaldyń basyn irikti de, oılana qaldy.

— Qatpaǵa baram ba, basqaǵa baram ba? Jańa kelgen adam bolsa da, osy kópke qaıyrymy, qabaǵy bólek anaý Samat edi. Mynaý tańerteń qasqyr habaryn aıta barǵanymda da dúńk ete túsip edi... qoı, osy anaǵan baraıyn, — dep qoı fermasynyń qonysyna qaraı, Samatqa qaraı bettep jorta jóneldi.

Sháltik ketkennen keıin Súgir qaıta bazǵa kirip birqatar ýaqyt aınaldy da, aıaǵynda jalǵyz shyǵyp esikti japty. Syrtynan baǵanaǵy synyq syryqpen tireý saldy. Sóıtti de tobyna kep úndemesten atqa qondy. Ózgeler de attanysty.

Bir top shoǵyr Taldyózektiń qalyń shıin syldyrlatyp aralap bardy-bardy da, azdan soń qarańǵy túnniń tuńǵıyǵyna qaralary batyp joǵalyp ketti.

III

— Bas, bas. Bassańshy aıaǵyńdy. Óziń nemene, túgi, baıaǵy baı qatynsha ári jýandap, ári shabandap barasyń múlde, — dep ekinshi shaban brıgadasy Berdi, anandaı jerde shelek ustap kele jatqan Dámetkenge burylyp, qarap, aldyn tosyp turyp, daýryǵyp kúle sóıledi. Ekinshi jaqta jıyrma qadamdaı jerde bular kele jatqan jaqqa qaraı úshinshi shaban brıgadasy Sataı da kele jatyr edi. Onyń qasynda birinshi fermanyń eń úlken qyryqtyqshysy ýdarnık Aıajan da kele jatqan.

Sataı kóldeneńnen Berdige súrine kıligip:

— Dámetkendiki maı emes, qaırat qoı. Qara jon, balýan adam ǵoı. Deneń toldy dep kinálama, — dep Aıajanmen qosylyp, oınap kúle bastady.

Dámetken bularǵa qaraı jete berip, jóp-shendiden yǵyspaıtyn salmaqty, berik júzben:

— Biz sol jaı basyp júrip-aq senderdiń maqtaýly qatyndaryńdy qanjyǵaǵa uryp baılarmyz, — dep erkekshe kesek únmen qatty kúldi.

Kún jańa shyǵyp kele jatqan mezgil edi. Taldyózek dalasy áli jym-jyrt. Jel de joq22. Aınaladaǵy qalyń shı qybyr etpeı qalǵýda. Aspanda shyryldaǵan kóp torǵaıdan basqa ózge jannyń kóp dybysy bilinbeıdi.

Alǵash turǵan kolhozshylardyń jańaǵy únderi sańǵyrlap, daýyryǵyp shyǵyp alysqa estilip tur. Bular úıdi-úılerinen shyǵyp, eki júz qadamdaı jerdegi qoı jatqan qasharǵa kele jatyr.

Osylardaı bop mezgilimen turǵan saýynshy, qyryqtyqshy qatyndar, malǵa baratyn shabandar da ár úıden shyǵyp, jalǵyz-jalǵyz sozylyp sol qasharǵa taman bettep kele jatyr edi.

Dámetkenge árqashan et aýyrtpaı, ázil etip súıkene qaljyńdap júretin Berdi men Sataı jańaǵy sózin qur qaldyrmady. Sataı Dámetkenmen qosa kúlip:

— Áıtkenmen búgin kúndegiden de shaban basasyń ǵoı, onyń qalaı? — dep birdeme joramaldaǵysy keldi.

— Búgin uıqym shala. Túnde mektepte boldyq qoı.

— Ia, mektep jazyqty bolǵany, — dep Berdi de bir qıas sózge salǵysy keldi.

Biraq bul ánsheıin, darymaıtyn qurǵaq sóz. Óıtkeni Dámetkeniń baıy joq. Ol — byltyr ólgen. Odan beri de buǵan jas balalaryn ózi baǵyp otyrǵan Dámetkenge páleniń bar dep eshkim esh nárse aıta almaıtyn. Dámetken ózine senimdi. Sondyqtan jańaǵy qaljyńdaryn elemesten óz betimen keshegi keshti esine túsirip kúlip:

— Oıpyr-aý, árpin jazýǵa qoly qurǵyr tipti ılikpeıdi. Sonymen úıge kelgen soń túnde kóp otyryp, bir paraq qaǵazdy túgel shımaılap shyqtym... — dedi.

Aıajan men bularǵa endi kep qosylǵan ózge qatyndar da, óz bastaryndaǵy osyndaı haldi kóz aldaryna keltirip basyn ızesti.

Berdi endi qaljaqty qoıyp, bularmen túzý sóılese bastap:

— Qolyńmen kolhozdyń jumysyn istep, basyńdy umytyp ketpe, basyńmen oqý bil, bilim al, kózińdi ash deıdi ǵoı, Samat.

— Sonda osy kolhoz bop istep júrgen isińniń bárin tanısyń, deıdi. Sóz-aq emes pe? — dep Sataı da qostady.

Dámetken lıkbez asharda Samat aıtqan sózdiń taǵy birin eske alyp:

— Bas pen qol yntymaqtassyn deıdi, — dep ishinen durystyǵyna moıyn qoısa da, sózdiń syrtyn úılessizdeý kórip kúlip, — olar bir jumyryqtasyp, shekelesip júrgendeı, — dep bar qatyndy tegis kúldirdi.

Aıajan mundaıda kúle bergeni bolmasa kóp sóılemeıtin. Biraq anda-sanda bir nárse aıtsa dámdi ǵyp taýyp aıtqysh bolatyn. Mektepke bar, oqy degendi ol ózi óte bir jaqsy kórip edi. Sol týraly ońashada ózi bop oılaǵan oıynyń birin bastap:

— Basta bilim bop, qolda óner bop túzý basyp isi ońyp ketse o da bir jaqsy kolhoz ǵoı ózi, — dedi. Muny keı qatyndar op-ońaı uǵa qoımaı, basynda kúlip edi. Biraq Berdi men Dámetken olarǵa elikken joq.

Berdi myna sózdiń tórkinin baǵalap:

— Tipti durys aıtasyń. Jalǵyz-aq jaqsy kolhoz osy adamnyń on eki múshesindeı bolsyn de! — Endi Sataı da áńgimeniń dámin eńgizbek bop:

— Bárekeldi, mysaly myna osy birinshi fermada bas anaý Samat bolsa, al moıyn, qol-aıaq, uly múshe biz bolsaq jaqsy adamdy alsaq: men bas edim, sen aıaq ediń, qol ediń dep ózge múshege buldana ma? Pármáne bolady ǵoı, — dedi.

Dámetken bul sózderge ishinen bas ızep kele jatyr edi, endi ózi de kıligip:

— Bas qaıda, aıaq ekesh aıaqtyń birde-bir saýsaǵyna shógir kirse qabaǵy túıilip, úıirile túspeı me?

— E, óz denesi ózine tátti, birinen biri artyqpyn, ardaqtymyn demeıdi! — dep Aıajan qaıta kirisip: — bir bas, bir tas degen so da. Kolhozyńnyń maǵynasy da osy qoı ózi! — dep alǵashqy qorytyndysyn endi anyqtady.

— Kolhozynan aınalaıyn, osy ekeni ras! — dep kekse jasty, kishkene boıly Jamal da qostady. Buryn otkochevnık bop ketip, bıyl qys ortasynda, jalǵyz jas balasyn jetektep, shaldyǵyp-talyp osy kolhozǵa kep kózi ashylǵan edi.

— Iapyr-aý, tipti sóz-aq mynalaryń. Saýat degen osy da... qarashy tipti qalaı-qalaı sóıleıdi, bizdiń kolhozshy qatyndar! — dep Berdi shyn súısinedi.

— Samattyń tárbıesi, jolyń bolǵyr ózi tipti jaqsy keldi-aý, yrys boldy-aý osy kolhozymyzǵa! — dep Sataı ferma bastyǵy Samatqa kóptiń alǵysyn aıta bastap edi. Bul fermanyń gazet okıtyn kózi ashyq jıynǵa barǵysh sergek jumyskeriniń biri Berdi edi. Ol endi ózgelerinen kóri azyraq boılaı qarap:

— Jalǵyz Samat deme, túbi tórkinin aıt. Onyń aty jańa basshylyq. Keshe ne kúıge túsip edi osy kolhozdyń eli. Arqa eti arsha, borbaı eti borsha bop ketpep pe edi, otkochevnık bop? — degende barlyq qatyndar jabyrlap kúńirene jónelgendeı boldy.

— Óı, aty qursyn atkoshnık degenniń...

— Ne kórmedik?

— Óldik, taldyq degende kózimizdi ashty ǵoı.

— Panasyna kep edik, týǵan balasyndaı mańdaıymyzdan sıpap baýryna aldy ǵoı...

Berdi daýsyn kóptiń dabyrynan zoraıtyńqyrap:

— Endi mine 4 myń qoıy bar kolhoz.

— Qoı ǵana deısiń-aý, altyny bar kolhoz deseńshi. Mundaı asyl mal kimde bar? — dep Sataı kóterile tústi...

— Jeke menshiginde 115 úıdiń 500 qoıyń bar. Sıyry joq úıiń bar ma?

— Kim bolsyn, sonda bir qudaı atqan jalqaý bolmasa, — desip jurt taǵy dabyrlady.

— Mine bas kóp, basshy kóp ornyn taýyp edi, bar deneńniń saraıy túzelip sala berdi, — dep Berdi sózin tujyra bastady...

Bul ýaqytta jurt qasharǵa jaqyndap qalyp edi. Úlken jaqsy qashardyń sol jaq buryshynan bularǵa qaraı bettep Qasen shyqty.

Dámetken qaljyńdap daýryǵa kúlip:

— Bas ornynda bolmasa mine kóz, kolhozdyń kózi de ornynda. O da mine ashylyp qarap tur, — dep Qasendi nusqaǵanda, qatyndardyń bári tegis úp-úlken deneli, soqtaldaı jigit Qasendi "kóz" ǵana degenge máz bolysyp kúlgen edi.

— Kóz ekeni ras. Fermanyń ohrany kóz emeı nemene? — dep Aıajan Qasenge qarap:

— Ia, solaı ma, kózqaınym?..

Qasen ańyryp:

— Ne dep keledi, osy? — degende jurt tegis taǵy da dý kúldi...

— Ia, sony aıtamyz, malyń aman ba? — dep Dámetken, qashardyń orta esigine qaraı basty. Barlyq kelýshi bar, Qasen bar, bári de orta esiktiń tusyndaǵy tóbesi ashyq qasharǵa jaqyndap keldi... Qasenniń de kelgeni jańa edi. Mal túgendeýge brıgada bastyqtaryn tosyp tur eken.

Bular ashyq qoranyń sharbaq esigine taqap-taqap kelgende qalyń qoıdyń ishinen qarakól, lenkol saýlyqtary áralýan únmen mańyrap qoıa berdi. Ár burysh, ár qoradan birinen-biri ilip áketip jatqan amandasý úni sıaqty kóp qoı-eshkilerdiń mańyraýy bastaldy.

Keıbir qoıdyń mańyraýy dál birdeme týraly qadaǵalap jabysyp, jaýap tilep, suraq berip turǵan mańyraý sıaqty... qaıta-qaıta bir únmen qadala suraǵandaı bolady. Qozylar, eshki-laqtar da árqaısysy ózine bálek úndermen endigi tańyn qarsy alady.

Kolhozdyń oıanýy osylaısha bastalǵan edi. Osy tańda, dál osy kezde baǵanaǵy bazda Sháltik eki qasqyrmen aınalysyp jatqanda "Taldyózek" kolhozynyń eń úlken fermasy, birinshi fermada daǵdyly, maǵynaly eńbek kúni osylaısha týdy.

Ohran bastyǵy Qasen men Berdi, Sataı taǵy basqa shaban brıgadalary mal túgendeýge kiriskende Dámetken men basqa saýynshy qatyndar saýyn qoılaryn ıarmo aǵashyna qosaqtaýǵa kiristi. Aıajan men ózge qyryqtyqshy qatyndar sol ashyq qoranyń buryshyndaǵy qyryqtyq sharyǵyna, keshe muqalyp qalǵan qyryqtyqtaryn qaıratyp jatyr. Kolhozdyń irikti maly — asyl tuqym aq eshki men lenkol, qarakól qoılary bolatyn. Munyń bári asyldyń ishinde asa bir ósimtal tuqymdar bolýmen qatar, shetinen sútti saýyn bolatyn. Sondyqtan kolhoz byltyr brynza qaınatsa, kóp qyp maı aıyrsa, bıyl ádemilep turyp neshe túrli golandskıı, telzesıı degen syrlaryńdy da ózderi jasaıtyn bolǵan.

Aısha sol syr qaınatýshy maman áıeldiń biri bolǵan edi de. Ár jerdegi syr keptiretin bazdardy da ózi qaraıtyn. Sońǵy on shaqty kún boıynda kolhozdyń bıylǵy syrlaryn qalaǵa jibertý úshin ol ferma basynan kolhozdyń ortalyǵyna baryp tur edi.

Kolhozdyń kóp tabysynyń biri súti bolǵandyqtan, munyń qoıy eki saýylady. Birin osy tańerteń ertemen saýady da, ekinshisin keshki jaıylystan soń saýady. Kúndegi osy sıaqty qaraketten basqa sońǵy kezde qyryqtyq aralasqan. Qazir onyń aıaqtap kelgen kezi edi. Jaıshylyqtaǵy saýynshy áıeldiń kóbi osy kezde sol qyryqtyqqa aýysyp júr edi.

Jańa qasharǵa kelgen jurt bir sátte sol ózdi-óz jumysyna orala ketti.

Dámetken kúndegi mashyǵymen qosaqtaǵy qoıdyń tor jaǵyna túsip úsh qoıdy saýyp bolyp, endi aq eshkiniń birine qaraı jyljyp kelip jelinin ustaı berip edi, shoshyp ketti. Qolyna eshkiniń bir jelini ekeý bop qaq jarylyp ilindi. Eshki de typyrlap, arty shómeıip, aýyrsynǵandaı bop jatalaqshı beredi.

Úńilip qarap jibergende Dámetken óz daýsynyń qalaı shyqqanyn baıqamaı da qaldy.

— Jaratqan sumdyq-aý, mynaý ne edi? — dep baj ete tústi. Daýsy sonshalyq qatty shyqqan eken, ózge jerde saýynǵa otyrǵan qatyndardyń bári atyp-atyp turdy.

Dámetkenniń aldyndaǵy eshkiniń jelini tap ortasynan sara tilinipti. Birese sút tamshylap, birese qandy iriń tárizdi ýyz shyǵyp tur.

— Janym-aý, ne sumdyq?

— Oıpyr-aý, ne pále keldi? — dep bar qatyn japyrlaı bastady. Dámetken úndemesten qosaqty jaǵalaı júrip barlyq qoı, eshkiniń jelinin túgendeı bastady. Ózge qatyndarǵa da sony buıyrdy. Sol-aq eken saýynshy áıeldiń bári de ár jerden:

— Oıbaı, munda da sol.

— Syǵyr shunaq, mynany da tilip ketipti...

— Tóbeńnen urǵyr qandaı jaý eken?.. Mynany kór, — desip bári de ár jerden, ózderi óz bolyp kórmegen sumdyq bir qaskóıliktiń izin taýyp jatyr.

Dámetken ózi sanaǵan qosaǵynan on shaqty jaralyny tapty. Sondaı bop turalap, sendelektep turǵan jıyrma shaqty qoı, eshkini ózge qatyndar da tapqan edi. Áıelder esi shyǵyp, shyn shoshynyp, kúıinýden zar qaqsady.

— Keldi ǵoı taǵy bir pále...

— Boldy ǵoı bir qyrsyq...

— Qaıran kózimdi ashqan kolhozym, taǵy ne kún týa bastady basyńa? — dep Jamal óksip-óksip jylap ta jiberdi...

Dámetken esin jańa jıa bastap edi.

— Ýa, qoı ári yrbımaı, qaıda álgi ohrany, qaıda bastyqtar, júr, túge! — dep bar qatyn túgel tysqa shyqty.

Bul kezde Qasen men Sataı qoshqarlardy túgendep shyǵaryp jatyr eken. Eki qoshqardyń beli shoıyrylyp basa almaı tur. Ony bólip qoıypty. Qoradaǵy qoshqardyń bary jartylap qana shyqqan eken.

Mynalardyń dybyryn elemeı Qasen men Sataı esikke jaqyndap kelgen qarakóldiń bir kók qoshqaryn qadala qarap tur edi. Taqaı bergende Sataı moınynan ustap tartyp alyp shyqty. O da shoırylyp artyn basa almaı jatyr. Úsh qoshqardyń derti bir.

— Janym-aý, munyń bárine ne pále keldi bul? — dep Sataı ańyrdy.

— İndet deıim be, ne deıin? Ózderi tarttyrǵan qoshqar tárizdi basady ǵoı, — dep Qasen qoshqardyń astyna úńildi. Qolyn jiberip baıqaı bastady da:

— Oıbaı, urǵan eken qyrsyq. Mynaý jaýdyń qoly ǵoı... Tartyp ketipti, — dep sendelektep boıyn zorǵa kóterdi. Qatyndar bul kezde mynalardyń qasyna kep, qoshqardyń ańysyn ańdap tur edi. Endi:

— Masqara bopty. Endeshe, áne otyz qoı men eshkiniń jelini tilinip qapty, — dedi Dámetken.

— Kórińde ókirgir, qandaı ǵana dushpan eken...

— Osy jelinderin qaq bólip tilipti...

— Ulyń bar, qyzyń bar mundaı pále, mundaı sumdyqty estip kórip pe eń, — dep japyrlap sóılep, qatyndar taǵy shýyldaı jónelisti...

Qasen bir aýyz sóz suraýǵa jaramaı, bar páleniń zor kólemin bir-aq túsinip, salmaǵyna shydamaı beli maıysyp ketkendeı bop jerge shógip, júrisinen otyra qalyp:

— Sorly bolǵan basym-aı. Maǵan kelgen qaza ǵoı mynaý. Búıtkenshe ólsem ettim, — dep óńi bir sátte qup-qý bop ketti. Kóziniń jasy monshaqtaı aǵyp jerge birsin-birsin domalaı túsip tur.

Oqıǵa qazir-aq bar fermaǵa málim boldy. Berdi bastaǵan ózge brıgadalar da, Aıajandar da tegis jıylǵan edi.

— Átteń qandaı ǵana qara baýyr eken?

— Qan jutqyr qandaı qaskóı eken?

— Átteń osy dushpandy qolǵa berse-aý...

— Atkenshekten el bop ketti. Jurttyń aldynda tústi degendi kóre almaǵan tap jaýy... Naǵyz qandy kóılek baı bańdynyń isi ǵoı bul, — dep ózge kóp daǵdaryp, qanqaqsaǵan toptyń ishinde turyp Berdi sóz qatty.

Tartylyp qalǵan qoshqar beseý eken... Qaza kórgen qoı, eshkiniń bári qazirgi erekshe bir jaýyz-zulymdyqtyń aıǵaǵy bop belderi búkshıip, júnderi úrpıip anda-sanda jalynǵandaı mańyraı túsip bólek tur.

— Jaý isi... Keskilesken jaýdyń qoly mynaý — dep Sataı da túnerýli edi.

— Al jaý... Biraq bul qaıdaǵy jaý? Syrttaǵy ma? İshtegi me? Qaıdan sap etti?.. — Aıajan kóp aldyna bir suraq qoıdy.

— Báse kim? Kúzet, kúzet qaıda?

— Ohran qaıda? Tóbeńnen urǵyrlar neni qarady?

— Ne kúzetti, kimder edi ózi búgin túnde? — dep keıbireýler Qasenge qaraı tóndi.

Qasende ún joq. Basyn qos qoldap ustap, jas balasha eńireýmen otyr.

Buǵan únsiz ǵana qadalyp, túıilip turǵan jurt qastaryna ferma bastyǵy Samat kep qalǵanda, biraz serpile berdi.

Ol barlyq jaıdy estipti. Ash betti, aryqtaý kelgen sulýsha qara jigit Samat aıaqty jyldam basyp, yńǵaıly attaı lyp-lyp etedi. Ústinde tap-taza aq kóılegi bar. Janynda tapansha. Alasa qyp qyrǵan qara shashynda ylǵı tikıip turǵan qaırat bilinedi. Nege bolsa da jasıtyn jas sıaqty emes. Fermada munyń aldynda bolǵan birneshe daǵdarys qıynshylyqtarǵa kelgende ol jurttyń órekpigen bostyǵyn op-ońaı basa qoıyp, shyǵar joldy jarq-jurq etkizip taba salǵan-dy.

Mynandaı bop, kópshiligi qaırat pen oıdan aırylyp turǵan jurt, endi ony kórgen de tap-taza bop ottaı janyp turǵan túriniń ózinen-aq kóp súıeý alǵandaı boldy. İshteri jibip, ol kelse bir nárse ornyna túse qalatyndaı tegis dáme qyla, jamyrap qoıa berdi.

Samat biraz úndemeı turyp jańaǵy sıaqty sózderdiń bárin de tyńdap-tyńdap alyp, aqyry ózi baryp barlyq qoı, eshki, qoshqarlardyń jaralaryn kórdi.

Aıaǵynda topqa kele bere Qasenniń eńkildep jylap, kózinen jas aǵyzyp otyrǵan túrin kórip, qasyna jetip keldi.

— Óı, mynanyki nes? — dep ıyǵynan tartyp, — bala bop ketkenbisiń eı, sen Qasen, á? — dep jurtqa qaraı berdi.

— Qaıtsyn baıǵus, kúıgen qoı. Ohran ǵoı, — dep Dámetken surlaqyp, tamsanyp qabaǵyn túıgen edi. Baǵanadan Qasenge jany qatty ashyp turǵan osy edi.

Samat aınalyp Dámetkendi kórdi de, ózge qoralaı turǵan jannyń báriniń túsine jalt-jalt qarap jaǵalaı kóz salyp ótti.

Kópshilik túsi kúńgirt. Dámetkendi de qostamaıdy. Qasen týraly da ún qatpaıdy.

Samat sol jerde jurt kútpegen halde saq-saq kúlip jiberip, eńkeıip Qasendi julmalap turǵyza berip:

— Óı táńiri, jaman neme ekensiń ǵoı óziń. Bul apat úshin jaýap beretin jalǵyz ózim dep otyrmysyń? Aldymen jaýap beretin men mine. Ne kórseń menimen birge kóresiń, ol bir. Ekinshi, keńes óziniń kolhozshy batyraǵyna senedi. Jerge tastaı almaı júrgen Qasenderi joq. Sen qaıdan shyqtyń, kimsiń? Ony jurtshylyq biledi. Qoı, qazir myna sumpıǵan pishinińdi, — dep Qasenniń jasyn tyıýmen birge taǵy kúlip ap, endi qatyndar jaǵyn qosa kúldirip otyryp:

— Oıbaı, uıat-aı? Mynany Aısha kórse ne deıdi? Qaıda ózi Aısha? — degende birneshe áıel daýsy:

— Ol kolhoz basynda ǵoı.

— Áli sonda, qaıtqan joq qoı.

— Kórse kúletini ras, — dep Dámetken bastaǵan birneshe qatyn kúlisip, Samat minezine qatty súısinip, dán yrza bop qalysty. Osymen Samat ózge topqa:

— Al joldastar... Aptyqpaı, saspaq ózdi-ózińniń jumysyńa baryńdar... Mundaı-mundaı qıynshylyqtar bolatyn. Biraq báriniń de tórkini tabylyp, kúlmeti ashylatyn. Keńes eńbekshisiniń alǵash kórgen qoqaıy bul emes, boldy sol... — dep jurtty tyıyp tynysh, sabyrly, salmaqty únmen sabasyna túsirip tarta berdi.

Sonymen barlyq jıyn endi-endi tarqaı berip edi. Bir mezgilde qastaryna kolhoz bastyǵynyń orynbasary Qasha jetip kep qapty.

Burynnan estip keldi me, joq jańa uǵynyp alǵan ba, áıteýir jaıdyń bári oǵan da málim sıaqty. Shubar júzi qanyn ishine tartyp, surlanǵandyqtan teńbil-teńbil bop ketipti. Qabaǵy tas túıilgen, úndemeı kep Samatqa qol berdi de:

— Esittik jaıdy. Bul bir kisi emes, kontrrevolúsıa shaıqasynyń isi. Munda uıym bar, — dedi.

Samat óz baılaýyn áli jasaǵan joq edi.

— Kim bilsin? Qaıdan kep, kim istegenin?.. — degende Qatpa shanshyla qarap:

— Kim bilsini joq. Baı-kýlaktyń uıymy. Onyń bir tamyry osynda. Endi sonyń inine sý quıamyz, — dedi de kópshilikke:

— Sender taraı turyńdar!.. Baryńdar!.. Jumystaryńa kirisińder! — dep Samatqa qyryndaý burylyp: — bu ne, osyndaı isti topqa salyp talqylap turǵanyń, — dep bir qoıdy. Jurt jylysyp taraı berip edi. Qatpa kóppen birge qozǵalyp bara jatqan Berdi men Sataıǵa:

— Sataı, Berdi, sender munda qalyńdar... Áýeli aktıv bop sóıleseıik, — dedi...

Kóppen birge Qasen de júrip ketti.

Ózgeler ábden seıilip, tórteýi ǵana qalǵan soń, Qatpa Samatqa burylyp:

— Já, muny kimnen dep bilesiń?

— Kimge jabysa qoıaıyn qazir... Pálenshe dep bul saǵattyń ishinde eshkimdi de ataı almaımyn, — dep Samat qabaǵyn shytty.

— Kadr seniki. İs seniń fermańda bolyp otyr. Bólshevıktik qyraǵylyǵyń qaıda? Sezikti kisiń kim? Otyramyz ba endi jaýdy erkine jiberip? Joq, álde qashqanyn kúteıik pe? Bul shekara ekenin bilesiń be?

— Al bilgende kimdi bas salaıyq? Kim? — dep Samattyń daýsy qatańdaı berdi.

— Áli sezbediń be? Óziń qyzyq ekensiń-aý... Jańa adamnyń bári mine osyndaı bolady! — dep Berdi men Sataıǵa qarap ap:

— İstiń tamyryn uqpaıdy da, mezgilimen qoldanatyn sharalarǵa bógeýil jasaıdy! — dep qynjyla bastady.

Samat buǵan burylyp, qadala qarap otyryp:

— Olaı bolsa eski adamsyń, ózińniń sezgeniń bar shyǵar, aıt, kim kináli? — dedi.

— Bilmeseń men aıtaıyn... Biraq sen osy arada basshylyq etip turǵan soń keretin jaılardy kórip, sezip júrgen shyǵar dep em...

— Janym, aıtsańshy endi bilgenińdi, — dep Samattyń shydamy taýsyla bastady.

— Endeshe, myna ohran bastyǵy Qasen. Mine tap jaýyńnyń bir ushyǵy osynda. Osyny qazir areske aldyrý kerek, — dep jaryp aıtyp salyp, Samatqa o da qadala qarady.

Samat baǵanadan berginiń bárinin arty osyndaı birdemege soǵatynyn tosyp otyrsa da, dál mundaı tujyrym jasalmas dep edi. Biraz tańdana qarap, aıaǵynda Sataı men Berdige burylyp:

— Sen ekeýińniń pikiriń qalaı? — dedi.

Sataı aldymen ún qatty:

— Dál bulaı deýge aýyz barýy qıyn sıaqty. Ózi qara taban batraktan shyqqan. Ózimizdiń tómennen ósirgenimiz. Birde-bir sezikti jaman qylyǵy bolǵan kisi emes.

— E, jaý saǵan sezdirip isteıtin shyǵar. Osy kúngi jaýdyń astyńnan qyryqqanyn sezer bolsańdar búıter me edińder! — dep Qatpa qatty ashý shaqyryp, shyn kúıingen júzben aqyra sóılep jiberdi.

Sataı sodan yqty ma, joq seziniń aıaǵyn tek osymen bitirmek pe edi, áıteýir aıaǵyn eki udaı qyp:

— Biraq kim biledi... Kepil bolýǵa bola ma? — dedi. Berdi munsha eki jarylǵan joq:

— Tergetińder. Aq bolsa ashylar. Mundaıdy tergeý orny ashpasa kimniń kózi jetedi, — dedi.

Samattyń budan da kútpegen jaýaby edi. Biraq Qasen jaıyndaǵy onyń óz túsinigi basqa, sondyqtan uzaqqa sozbaı:

— Qasen óıtip qurbandyq etetin kisi emes. Men qarsymyn. Jappaq túgili sezikke alǵańda da múlde qarsymyn, — dedi.

Buǵan Qatpa barynsha kúıinip, shydamynan aıyrylyp atyp turyp, árli-berli júrip ketip edi. Endi Samatqa qadala qarap:

— Sen óziń kem qoıǵanda apartonshyl ekensiń. Men jaýaptylyq qaryzymdy umytpaımyn. Bul isti bararyna barǵyzamyn. Qazir aýdanǵa baram, — dedi.

Samat bul araǵa kelgende alǵash ret osyny áńgime boıynda shyndap ashý shaqyryp:

— Qasen jabylmaıdy, óıtkeni bas buzarlyqqa jol berilmeıdi, joldas... — degende Qatpa julyp alǵandaı jaýap berip, baǵanadan kómeıine kep turǵan sózin tip-tike irikpeı soǵyp:

— Bas buzarlyqshylyn, endeshe, tamam baıdy otkochevnık dep jıyp ap, báriniń bylyǵyn búrkep osy kúnge deıin syr bermeı, basqarmaǵa dáneńe bildirmeı, tap jaýynyń qoıyrtpaǵyn qostap otyrǵan seniń ózińsiń! — degende, Samat atyp turyp:

— Shatpa, endi jetti, keńeske menen dos shyǵarsyń! — dedi. Anaý kekete kúlip:

— Adyra qal. Ómir boıy baı-kýlakpen alysyp, osy aýdannyń tap-jaýyn qurtyp kelgen men emeı sen shyǵarsyń. Bálem kúlmetińdi ashyp, aldymen senimen bolarmyn, endeshe...

— Bar, olaı bolsa qylatynyńdy qylyp kór...

— Shyn jaýdyń tamyryn taptym, boldy endi maǵan. Óńi jyltyrap, jylym qurttaı jaılaıtyn sendeı tátti úndiniń talaıyna sý quıǵam men.

— Qysqart endi! — dep Samat tap berdi. Anaý tapanshasyna qol salyp ilgeri basty. Berdi men Sataı ekeýiniń arasyna tura qalyp aıyryp áketti. Ekeýi de birine biri óshige jaýyǵyp, eki aıyrylyp kete bardy... Qatpa aıtqanyn istep aýdanǵa shaba jóneldi. Samat surlanyp, qoly qaltyrap kep aýdanmen jalǵasatyn telefonnyı trýbkasyn aldy.

Sóılesken, aýdan ortalyǵynda keńsesi bar áskerı kıimdi er pishindi, kesek deneli jigit Panshın edi. Panshın túnde bolǵan ýaqıǵa týrasyndaǵy Samattyń habarlaryn estip alyp, qysqa sózben óz maslıhatyn berdi.

Ol Samatpen nyq tanys, qymbat baǵaly fermanyń barlyq isinen tolyq habardar edi.

— Bul iske aıypty kisiler kolhozdyń ózinde bolmaý kerek. Eki kúnde anyqtalady. Áli de senderge aınalyp soǵar. Ornyńnan tapjylma. Eki kún tos. Kúzetti myqta. Soǵan shekti jıylǵan derekti birsúgin kep aıt, — dedi.

Osymen Samat eshqaıda barmaı, fermasynda qalyp daǵdyly isine kiristi. Biraq ishtegi oıdyń tynyshsyzdyq tolqyny kúshti edi. Sabyr etý qıyn boldy. Shashaý shyqqan adamnyń bárinen: Ne boldy? Ne bar? Ne estip bildiń? — dep ylǵı eleń qaǵyp, aqpar suraýmen boldy. Qatpamen qaǵysqan sózderinen keıin, bul kolhozǵa kelgeli alǵash ret bet-baǵytynan adasyp, bir qarańǵy tuńǵıyqqa túsip ketkendeı basy qań,yp qalǵan kezi osy edi. Kim biledi? Syrtynan qaraǵanda kimi jaman? Biraq ishterinde ne bop jatqanyn kim bilsin? Ózgeni qoıǵanda jańaǵy Berdi men Sataı da munyń oıynan basqa oı oılan, tipti, buǵan olar da kúdiktenip qarady ma, álde qaıtty? Osy jurttyń bári sekem alyp júrmese ıgi edi. Búgingi kún tutasymen osyndaı áýre-sarsańmen ótti.

Fermanyń erkek-áıel ýdarnıkterine Qasen jaıyndaǵy baǵanaǵy Qatpa sózi estilip qalǵan edi. Sonymen kópshilik kúni boıy Qasenmen jóndep til qatpaı, odan úrikken tárizdenip shettep júrdi. Qasenniń birer jaǵalap kelgeni Samat edi. Ol da óz oıymen áýre me, munymen boı salyp sóılespedi.

Kolhozshylar ishinde Dámetken, Aıajan, Sataı bop tús aýa bere Dámetkendikinde shaı iship otyryp, biraz áńgimelesken edi. Sataı:

— Qaısysynyki durys ekenin, ázir bilý qıyn. Ekeýi de bilmeıtin adam emes, kim biledi? — dedi.

Másele Qasen jaıynda. Dámetken Qasenge tańerteńnen jany ashýly edi. Jáne Samatty ózgeden erekshe syılaıtyn.

— Qatpa Aıshany ylǵı jesirim-jesirim deýshi edi. Qasenge tıgen álpeti teriske aınalǵan sıaqty edi. İshinde ne jatqanyn kim bilsin, — dedi.

— Osyǵan tıgeli meni keketip, soqtyǵa beretin boldy dep Aısha maǵan talaı aıtty. Biraq mynaý istiń jóni bir basqa ǵoı, — dep Aıajan áldeqalaı baılaý jasaýdan aýlaq sóıledi.

— Kolhoz qurylǵaly birge jasap kele jatqan qý múıiz, eski kisi. Onyń ústine ózi Qatpa, — dep Sataı bastaǵanda Dámetken munyń sózin qostaı:

— Qyry da, syry da kóp de, — dedi.

— Onysy kóp, biraq qadalsa birdemeniń tamyryn ustap ap qadalady. Onan soń aq ta, kók te bolsa áli kúnge almaı jibermeıdi. Munymen ustasý da qıyn ǵoı. Osy talaı, "men myqty, men pysyqpyn" degenderdi alyp jegen joq pa?.. Birdemeniń izin shalyp túıilip júr me deımin, — dedi.

Ózgeler, jalpy barlyq ferma sıaqty áli kúnge "ne bolady" degen daǵdarysta edi. Sondyqtan daý da aıtpaı, basqa pikir de aıtpaı, tyıylyp qaldy.

Osyndaı kúılerde kesh te jetip edi. Tún bolyp, kóp kolhozshynyń aldy jata da bastaǵan edi. Samat óz úıinde gazet qarap otyr edi... Úıiniń syrtyna bir atty kisi kep túsip jatyr eken. Gazetin doǵaryp tyńdaı qaldy.

Súıtkenshe bolmaı dabyr qaǵyp Sháltik kirip keldi. Túri asyǵys, habary shuǵyl sıaqty. Samat asyǵyp aldynan qarsy turyp:

— Nemene? Ne boldy? — degende, shal oryndyqqa otyrar-otyrmastan:

— Oıbaı, qaraǵym, sumdyq... — dep bastap áńgimeniń basyn qysqa qaıyryp, — Súgir, Súgir kepti, túý Qytaıdan... Ózderi tórt adam. Kolhoz bolsa kireıik dep keldik deıdi. Biraq túrleri buzyq. Asynǵany kókbeńbek temir... Birdeńe pále izdep kelgen álpetti. Ózimdi ustap ap keýdeme minip otyryp, óltirem dep baýyzdarman boldy... — dep áńgimesin sodan ári shubata jóneldi... Samat ornynan turyp alyp telefonǵa qolyn qoıyp, mynanyń áńgimesiniń artyn baqylap tur edi. Sozyla berdi. Jalǵyz-aq bir arasynda Súgir sózin aıtyp:

— Jaý bolsam da óz aldaryńa kep turmyn, óltirtse de óz erki, aıaıdy demeıim, sonda da bizdeı qaıtyp kelgenge ne deıdi eken? Kolhoz basqarmasyna, Qatpaǵa habar aıt, jaýabyn sol osy bazdan tosamyn, — dep edi. Men tipti oǵan barmaı, saǵan saldym, — dedi. Sodan áńgimesiniń taǵy jibi bosap: — belim keshe qasqyr attap bastyrmaı shoıyrylyp qalyp edi... Soǵan qaramastan shapqanym... Taq eki qasqyr bazǵa túse ǵapty, túge, — dep sózin taǵy uzaq sonarǵa sala berdi. Mezgili ótip barady. Samat endigisine shydaı almaı telefondy alyp aýdanmen jalǵasa bastady. Aralyq stansıalardan Panshın keńsesin surap, qulaǵy sol jaqta tur. Biraq Sháltik telefon syryn bilmeýshi edi. Sondyqtan óz áńgimesin áli shubatyp aıdap jatyr... Samattyń anda-sanda buǵan qulaǵy úzdik-úzdik estıtin:

— Aldynda, qaraǵym-aý, tún boıy shýlap uıyqtatpaǵan. Sodan bazǵa túsken soń, aıaıym ba, tipti... tirep bastyryp... Kisi ákeldim... qashyp ketipti, belimnen attap shoıyryltyp... Aısha kep... Sol kezde Panshın ún qatty bilem, Samat sóılep:

— Aıtqannyń keldi. Jaý bizdiń qasymyzda. "Taldy-ózektiń" ekinshi bazynda... Bilesiń be? Ia... Biz be? Attanamyz... qazir... Bilemin, — Samat úndemeı qaldy...

Sháltik sonan soń óz áńgimesin soza bastap:

— Aıshany, ustap basyp qaldy... Burynǵy baıy ǵoı, ne desip jatqanyn kim bilsin? Biraq oǵan da basynda sýyq keldi. Áıteýir túsi jaman...

Samat qaıta sóıleı jóneldi.

— Bilemin. Ol qamdy ózim isteıim. Biraq az kisi bolsaq ta biz de qaırat etemiz... Al kóriskenshe, — dep Samat telefondy qoıa berse, Sháltik áli sóılep jatyr eken.

— Sodan belimniń shoıyrylǵanyna qaramaı saldym-aý, saǵan qaraı... Endi ustap al. Sózi bolsa qarýyn qolynan alyp, ustap alyp otyryp sóıles. Bolmasa bul kolhozǵa ol óshigýli. Munyń aldynda eki kelip, at túıeni tizip áketken. Dándegen kápir, — dedi.

Sháltik áńgimesi budan da ushy-qıyry joq sozyla beretin. Biraq Samat endi asyqpasa bolmaıdy.

Ol sol arada aıǵaı sap Qasen, Berdi, Sataı bárin jıyp aldy. Dámetken, Aıajan, Jamaldar da jıyla kelgen edi.

— Joldastar, anyq jaý tabyldy... — degende bári birdeı:

— O kim. o kim?

— Ýa, tileýiń bersin...

— Qandaı ǵana ıt eken... — dep shý-shý etti...

— Qytaıdan kepti. Súgir...

Jurt túsine qaldy. Endigi dabyrdyń bárin Samat toqtatyp, tez-tez, qatty-qatty buıryq etti.

— Qazir maǵan Qasen jáne taǵy bir-eki kisi erińder. Tez at qamda. Ózge barlyq erkek, Berdi, Sataı, sender basshy bop kúzetke qalyńdar... Al Qasennen basqa taǵy bir-eki kisi maǵan er... Kimder?

— Ózge erkek shamaly ǵoı... Kúzette tur ǵoı, — dep Sataı daǵdaryp qalyp edi.

— Endeshe, bir erkekten kem bolsam betime túkir. Sol Súgir ıtti attan ózim ǵana julyp alaıyn. Beri ap kelshi bermen, — dep Dámetken julqynyp kep vıntovkanyń birin moınyna salyp aldy... Eshkim qarsy bolǵan joq. Qaıta tegis boı usynǵandaı boldy.

— Ia, kolhozdan aıaǵan jandy, ıt jesin, — dep Aıajan da ekinshi myltyqty salyp aldy...

Bular osymen aınalyp syrtqa shyǵyp atqa qona berip edi.

— Oıbaı, túıe, túıe qaıda? Qalpymen bar túıe joq, — bir eki-úsh daýys shý-shý etti.

Endi Samat, Sataı men Berdige túıeni qaraýdy tapsyryp, búgingi kúzettiń bárin tamam saýynshy, qyryqtyqshy qatyndar aldy.

Túıege joqshy belgilengenmen Samat sol ózderi attanǵan jaýdyń aldynan túıeni de tabarmyz dep sengen edi. Sonymen bular ekinshi bazǵa qaraı qalyń shıdi qýalap shapqylaı jóneldi.

Ábigerdiń ishinde Sháltik umyt qala berdi. Jolshybaı josyltyp sart-surt shaýyp kele jatqan Samat pen ózge joldastarynyń arasynda tym qurysa birli-jarym aýyz áńgime de bolǵan joq.

Osymen baz janyna shaýyp toqtaǵan soń attaryn alysyraq baılap, ózderi myltyqtaryn saılap ap qanat jaryp, bytyraı kep baz esigine taqap edi.

Bularǵa qarsy alǵashqy myltyq úni shyqty.

Sodan bular aıǵaılap:

— Ýa, kimsiń... Elmisiń, jaýmysyń... Kim de bolsań elesiń. Atyspaı qolǵa tús! — dep aıǵaılap edi.

Oǵan qarsy ylǵı atyla bergen myltyq otyn kórdi. Alǵash elden buryn taqap barǵan Qasenniń sol qolyna oq tıdi.

— Mynaý ne jaýdyń dál ózi, ne sonyń jolyna basyn baılaǵan kisi... Endi atysyp baǵyńdar... Alyńdar osyny! — dep Qasen keıinirek turyp qap edi.

Biraq áredikte: "endi saǵan joqpyn, óltirip alasyń", — degen áıel aıǵaıy estilgende júregi sý etti.

— Janym-aý, Aısha ma? — dep bir qalyp: — oıpyr-aı, kápir Súgirdiń júrisi tek deımisiń... Buzylǵan ba, aldanǵan ekem ǵoı, — dep bir tiksinip, sodan búgingi fermalardaǵy qazanyń bárin osymen baılanystyra baryp, tajal júzin kórgendeı bop shoshynyp úrke berip edi. Qalǵan sózderdi ózge atys, alysta bu da estigen joq. Estip, baıqar bolsa Samat minezine ol tań bolar edi. Áıel únin estigennen keıin Samat myltyǵyn atpaı toqtata qoıyp, ózge birer oq shyǵarǵan Dámetken, Aıajandy da basyp tastap qur ǵana baz ishindegi myltyqtyń daýsyn sanap tur edi.

Arada bir-eki ret: "toqta, jaý emespiz" dep janyndaǵy áıelderdi tańqaldyryp ún qatyp ta kórip edi. Aqyry ishtegi myltyq oǵyn taýysty. Samat esikke qulaǵyn sap, tyńdap turǵanda eki ret bos shyrt-shyrt etken alty atar únin estip, esikti ashyp tastap, ózgeniń bárin ertip bazǵa aıaq basqan edi. Esikke kele bere qaltasynan elektr fonaryn sýyryp, jaryq jaǵyp qalǵan.

Sodan arǵy ýaqıǵany joǵaryda baz ishinde ózimiz kórgen edik.

İV

"Taldyózek" kolhozynyń basqarma bastyǵynyń orynbasary Qatpa Qojalaqov aýdan sotynyń keńesinde Sadyrov sýdıamen kópten áńgimelesip otyr. Oǵan baǵana fermadan kijinip kelgennen beri qaraı kóp-kóp jaıdy málim etti. Kóp sezikterin, kúdigin irikpesten aıtady. Sadyrov ta bul aýdanda kópten istep kele jatqan adam.

Syrt qalpy, bilim shamasy, ádet mashyǵynyń kóbi osy Qatpaǵa uqsas. Biri maldy kolhoz bastyǵy, biri sot. Sondyqtan aralarynda baılanys, qatnas nyq edi. Qatpa búgingi sózderiniń kóbinde Qasenge qosa Samatty kóp túıreıdi. Áńgimeniń artyn qupıalap kep, úlken bir mindi túıinge soqtyra kep:

— Qasen degen osy Samattyń ádeıi qoldan jasap alǵan ótirik belsendisi. Sonyń qolymen is istetip, Samat kerekti jerinde ony búrkeıtin bop, ekeýi bir bas, bir tas bop alǵan. Al Qasenniń ózine kelsek, Qytaıǵa qashyp ketken keńes jaýy Súgir degenniń qatynyń alyp, sonyń úı ornyna pana bop otyr. Qatynyn da bul kúnde belsendi qyp, tómennen ósken qyp qoqaıtyp apty. Ol — birinshi zalym, sonyń bárin aldap ustap, kúni úshin óńin jyltyratyp júrgen surqıa áıel. Syry maǵan málim, áli kúnge Súgir dese ishken asyn jerge qoıady. Qaı kúni Súgir habar etse, sol kúni kep osy kolhozdy bar fermasymen órtep, kúlin kókke ushyryp ketý qolynan keletin, jylan júristi pále qatyn... Mine bir jaǵy osy Qasen men qatyny bop fermada qatty sezikti uıym jasap alǵan. Mynaý adam kórmegen apat, qaza osyndaı myqty, berik toptyń isi. Áıtpese syrttan kim keledi? Qaıtyp ǵana solaı emin-erkin aralasyp, sonshalyq sharýaǵa osyndaı oıran salady... Qorytyndy da, baılaý da sol, osylar tegis tezinen ustalyp, tergeýge alyný kerek, — degen.

Sot birneshe mashyqty suraqtar bere-bere kep aqyry osy, jańaǵy aıtqan Qatpa sózi men onyń aldyna bul aıtqan aqpardyń barlyǵyn óz qolymen protokol qylyp jazyp shyqty. Sodan, munymen istesýge jańada ǵana basqa jaqtan kelgen jas tergeýshi Murat degen jigit bar edi, sony shaqyrtyp aldy. Protokoldy oqyp, jaı-kúıdiń bárin ózinshe, Qatpa aıtýlarynyń bárin baılaý ete, daýsyz nársede yntyǵa otyryp, aqyry úlken tapsyrma jasady:

— İs úlken. Ýaqyt tar. Bir mınýt bógelýge bolmaıdy. Qasyńa úsh kisi mılısıa alda, qazir atqa min. Qatpa da senimen birge ere barady, — dedi.

Osymen bularda kesh bata aýdanan shyǵyp, shaýyp otyryp fermaǵa kep edi. Odan Samat pen Qasen bazǵa bettep shaýyp ketti degendi estigen soń Qatpa burynǵysynan jaman erekshe degbirsizdendi. Ózgelerdi bastap ap, alǵashqydan góri asyǵyp, qara ter bolǵan attaryn qamshylaı da tepkileı shaýyp, ekinshi baz qaıdasyń dep salǵan edi.

V

Baǵana Sháltik ekinshi bazdan shyǵyp fermaǵa qaraı jónelgen soń Súgir baz ishine qaıta kirgende Aıshanyń basynan mynandaı halder keship edi. Ákesin Súgir alyp shyǵysymen Aısha taǵy da aınalasyn sıpalap, álgide qolynan túsirip alǵan alty ataryn izdegen. Sony taba almaı búksheńdep júrgende Súgir kirdi.

Bul joly ol únin de, sózin de ózgertip Aıshaǵa, baıaǵy baıy bop turǵandaǵy qalpyna túsip zekı kep:

— Áı, sende eń áýeli qarý bolý kerek. Ol qaıda? Beri ákpel sony! — dedi.

Aıshanyń ózine de ol ólerdeı kerek edi. Biraq dármen bar ma? Joǵaltyp ap tur. Basynda bul suraqtyń túbin oılamaı:

— Qarýy ne? Ony kim aıtty? — dedi.

Sol arada Súgir janyna jetip kep, áýeli eki qolyn sıpap qarap, artynan óne boıyn qatty-qatty ustap júrip, tinte bastady. Aısha mynanyń myna suraq, myna qylyǵynyń bárin endi ǵana oılaı bastady. Oılaǵan saıyn ishi muzdap, esinen shatasa jazdady.

— Mynaý bir maǵan qurylǵan, ádeıi jasalǵan tor boldy ma? — dep jany tiksinip edi.

Munyń boıynda qarýy joǵyna kózi jetip alǵan soń Súgir endigi sózdi qysqa qyp, baılaı sóılep:

— Meniń qatynymsyń, ózime tıesiń, ádeıi keldim, áketem! — dedi.

— Joq, men aıttym, jaryqtyǵym, endi basymdy otqa salma, senimen meniń endi úsh qaınatsa sorpam qosylmaıtyn bolǵan, — dep Aısha taımaı qasaryp turyp aldy.

Súgir baıqaıdy. Sózge ıliktire alatyn emes. Shynynda, Aısha ishinen:

— Endi ne bolsa da osyǵan boı usynbaı degenimde turyp, kelgen ker bolsa kórip alaıyn dep edi. Súgir jańaǵy Aısha jaýabynan keıin, qabatyn qasqyrdaı tisi aqsıa, qabaǵy tastaı túıile kep:

— Bar jaýabyń osy ma, joq jónge kóshemisiń? — dedi.

Aısha irkilmesten:

— Basqa jaýabym joq, — dedi.

Sol-aq eken bunyń arpalysyp alysqanyna qaramastan Súgir alyp uryp jonyn tizerlep otyryp, eki qolyn syndyra artyna qaıyrdy da ádeıi tystan beline qystyra kelgen shylbyrmen tas qyp baılap tastady. Sodan únsiz qalǵan Aıshanyń qasynan tura berip:

— Tımeısiń ǵoı, jańa baı tapqan neme? Tımeıtiniń ras, óıtkeni seni men ózim de almaımyn. Maǵan qylǵan qylyǵyńa qaraǵanda kegimdi men basqa túrli qyp alam... Qazir birazdan soń kep osy bazdan shyǵaryp ap, at kótine sap alyp ketem. Menimen birge Qytaıǵa barasyń. Sonda qatyn ústine kári shalǵa malǵa satam. Mine, meniń saǵan istemek bop kelgen úkimim osy bolatyn... Osyny istemesem ıt bolaıyn, — dep biraz úndemeı melshıip turyp: — meniń sonadan shyqqannan baılap kelgen sertim osy, — dedi.

Aıshada ún joq. Sodan ári Súgir esikti tars jaýyp joq bop ketken. Aısha qansha mezgil ótkenin bilmeıdi. Áıteýir bir tún jarymyndaı typyrlaı-typyrlaı, árli-berli aýnaı-aýnaı kelip, eki qolynyń terisin qyl shylbyrǵa sydyrtyp shıedeı qyp-qyzyl qanyn aǵyzǵan shaqta bir kezde oń qolyn sýyryp alǵan... Sodan bosana salysymen tutanǵan ashý, ýlanǵan oıymen ólimge basyn nyq baılap ap baǵanaǵy myltyqty izdegen edi.

VI

Qasenniń pyshaǵy Aıshanyń jotasyna qadala bergende Samat jan ushyrǵandaı atyp kep pyshaqty qolǵa jarmasyp, Aıshanyń qazasyna arashashy boldy. Bazǵa kirip uıqy-tuıqy ýaqıǵanyń artynan Aıshanyń júzin tanı bergende Samattyń esine baǵana telefonmen sóılesip turǵanda Sháltik aıtyp jatqan birer sóz túsip edi: Aısha... Sonda qaldy... degen edi-aý, dep baryp Qasendi julyp alǵany da sodan edi.

Alǵashqy mınýtte jurttyń bári jym-jyrt bop, únsiz qatyp turyp, áli de sileıip jatqan Aıshaǵa qadaldy. Sodan kelesi mınýtte Aısha qybyrlap esin jıyp, kózine túsken shashtaryn, qandy qoldarymen qaıyra berip, Qasenge qadala qarap:

— Men senderdi Súgir eken dep ólimge bekinbep pe edim... Ol meni zorlyqpen alyp ketpek bop, osynda mine! — dep qyp-qyzyl qan bop turǵan eki qolyn jurtqa qaraı sozyp: — baılap qamap tastaǵan joq pa? — dedi de óksip-óksip jylap jiberdi...

Jaı túsinikti bola bastady. Dámetken endi umtylyp qasyna júgire basyp kep qushaqtaı súıip turǵyzyp jatyr:

— Aınalaıyn-aı, báse, sen jaý bolýshy ma ediń?.. Jaýyzdyń qara júzin kórip, taǵy da sheńgeline ilingen ekensiń ǵoı! — dedi...

Osymen bular kelgenge birer-aq mınýt ótip, endi esterin jıa bergende, syrtta tasyrlatyp kep qalǵan kóp attyń dúrsili estildi. Bári de bir sátte myltyqtaryn ustaı-ustaı aldy.

— Keldi, keldi. Osy kelgen sol sumdar! — dep Aısha Qasenniń qasyna atqyp shyqty.

Samat myltyǵynyń qulaǵyn qaıyryp ap qadala tyńdap, esiktiń sańylaýynan búgile qarap tur edi. Tystaǵylar ún beredi. Qatpa daýsy:

— Áı! Samat, Qasen bar ma? — Kimsińder munda? Aıtyńdar jónderińdi!

Samat esikti shalqasynan ashyp jiberip:

— Barmyz, mundamyz! — dedi.

Sonyń artynan baz ishine Qatpa bastaǵan úsh mılısıa jáne tergeýshi Murat kirip-kirip kelisti.

Sóz uzaqqa barǵan joq. Tergeýshi óz jaıyn aıtyp alysymen Samat pen Qasenniń kim-kim ekenin surap tanyp alyp:

— Jigitter, sizder qazir aýdanǵa júresizder. İsterińiz tergeýge alyndy. Sol tergeý ýaqytyna vremennye mery peresechenıa túrinde sizderdi ýaqytsha zaderjat qylýǵa týra keldi! — dedi.

Bul sózdiń sýyq jaıdy baıan etip turǵanyn baz ishindegi áıelder túgel uqqan edi. Barlyǵy bir-aq únmen "ah" urǵandaı boldy.

Samat qatty surlanyp ap, demi dirildeńkirep turyp, myltyǵyn burynǵysha ustaǵan boıynda, Qatpaǵa kózi qantalaı qarap:

— Muny istetip turǵan sensiń ǵoı? — dedi.

Qatpa saspastan:

— Men ǵana emes, keńes soty. Keńes isiniń ınteresi, — dedi.

Mılısıa óńsheń qazaq eken. Olar Qasen men Samat qolyndaǵy myltyqtarǵa qaraı turyp, bularǵa "ázirlenińder" degendeı belgi jasap, ekeýin qorshaı berip edi.

Samat áýelgi qalpynan tapjylmaı turyp:

— Jaraıdy, aresteriń qashpas. Qazir mine, bizden de góri úlken jaýdy qýyp kep turmyz. Bandyny tosyp turmyz. Áýeli birigip ap sony ustaıyq. Sodan keıin bizdi alarsyńdar, — dedi.

Qatpa da, tergeýshi de qatar sóılep:

— Joq, joq, ol sóz kerek emes ... Olaı emes, — deı berip edi, Samat qatty aqyryp:

— Joq bosa joq. Qazir arest etpeısińder, etkizbeımiz! — dedi.

Dál osy sekýndte dalada, bazǵa jap-jaqyn jerde kóp myltyq tún tynyshtyǵyn qaq jaryp batyr-butyr etti... Úıdegilerdiń bári ásirese Qatpa men tergeýshiler eleń-eleń etip aspanǵa qarasyp, jan-jaǵyna alaq-julaq etti. Qatpa óńi qashyp Samatqa jalt qarap:

— Bu ne? — degende, Samat julyp alǵandaı:

— Ol jaýmen atysý, ol Súgir, — dep shanshyla qarady. Myltyq bytyrlap atylyp tur. Anda-sanda qashandaý jerdeı aıǵaı, dabyr, komanda estiledi. At tuıaqtary úzilmeı tasyrlap, damylsyz saryn bop basyndap tur.

Qatpa Súgir degen sózdi estigende kózi baqyraıyp, eki qolyn kótere berip, esinen shatasyp bara jatqandaı kórindi. Biraq jalǵyz sekýndke sóıtti de, artynan boıyn tez bılep ap:

— Endeshe, biz shyǵamyz, — dep tergeýshige ym jasap jyljı berip edi, Samat sol ýaqytta bir-aq attap baryp esik aldyna kóldeneń tura ǵap:

— Joq, ketpe! — dedi. Bul kezde ol, uzyn myltyǵyn sol qolyna alyp, oń qolyna naganyn jalańdatyp ustap alǵan eken.

Qatpa munyń túrine seskene qarap, esikke qaraı basa almaı bógelip qaldy.

Biraq sonda da bos daǵdaryp qajan joq. Samattyń kúshi muny egdetýge aınalǵan sıaqtanyp, endigi bunyń úni baıbalamǵa uqsap bara jatsa da, ol aıǵaılap sóılep, úlken aıyptar tizip jatty. Endigi shyn oıy da sol sıaqty. Tergeýshige, mılısıalarǵa qarap:

— Kórińder mine. Bular osy arada meni jaýǵa ustatpaq boldy, — dep Aıshany nusqap: — mynaý Súgirdiń qatyny. Osy arada baıyn tosqan... — dep Samatqa aqyryp turyp: — sender meniń basymdy alyp jemek bolǵan ekensińder. Kórermin bálem, kimdi kim jeńgenin, — deı berdi.

Biraq Samat pen Qasen munyń sońǵy sózderin jóndep estigen de joq. Óıtkeni tysta taǵy bir saldyr shyǵyp edi. Qatpanyń sol jańaǵy aıǵaıyn aıaqtaı bergen kezde baz ishine saldyr-kúldir qaǵyp Sháltik kep kirdi.

Jurt buǵan ańyrýly edi. Ol óz jigitteriniń mynandaı turysyna tań bolyp, alaq-julaq qarap ap:

— E, masqara sheleı, bularyń qaı turys?.. Álgi kápir qaıda? Tym qurysa sony ustap tur eken desem..Oıbaı-aý, myna jerde myltyq batyrlatyp júrgen solar ǵoı... Janym, jyndymysyńdar ózderiń? — dep mynalardyń bir-birine myltyq oqtap turǵan qalpyna jany kúıip:

— Oıbaı, syǵyr, kep qaldy mine, myna araǵa bir úlken shoǵyr bop, — dedi... Eshkim ún qatpaıdy... Bári de tyń-tyńdaǵan sıaqty. Óıtkeni tysta qarýlary satyrlap kep kóp attynyń túsip jatqany bárine de estilip edi. Baz ishin jaryq etip turǵan baǵanaǵy Samat fonary. Ony Qatpalar kele bergende Samat qolynan Aısha alǵan edi.

Tystaǵylardyń kóbi syrtta bógelse de, bir toby baz ishine kele jatyr. Aldynda, o da óz fonaryn jaǵyp alǵan, Panshın. Artynda: sumpıyp júni jyǵylǵan, jaryq dúnıege qaraýǵa kózi uıalǵandaı bop basyn tómen tuqyrtqan Súgir men Qulaıǵyr... Olardyń artynda birneshe qarýly áskerdiń basy kórinedi... Jaı túsinikti.

Panshın Samatqa taman úndemeı kep qalpaǵynyń mańdaıyna oń qolyn kóterip tıgizdi de eki aıaǵyn sart etkizip qol alysyp amandasa berip:

— Ný vot, vse koncheno, — dedi.

Samat buǵan jaqyndaı berip:

— Jeńisin qutty bolsyn. Biraq is tamam bolǵan joq. Menińshe is jańa bastaldy, — dep, Panshın buǵan jalt qaraǵanda, Qatpalardy kórsetip: — mynalar, myna tergeýshi, mılısıalar bar, myna Qatpa ákep turǵan kisiler, olar meni jabýǵa kepti.

— O ne qylǵan chepýha, — dep Panshın analarǵa zilmen qarady.

Samat óz sózin aıaqtata berip:

— Men myna osy "Taldyózek" kolhozynyń jumyskerleriniń ishinde myna Qatpa alyp jegenniń ekinshisi bolǵaly turmyn. Mynaý bandylar istegen keshegi is týraly ol meni sottatypty, — dedi.

Sháltik baǵanadan daǵdaryp turyp, jaı-kúıdi endi-endi anyq ańǵara bastap edi. Onyń qazirgi túsinigi ózge kópshiliktiń bárinen ozǵan bir erekshe qyraǵylyq sıaqtandy. Jolynda turǵan Qatpany ıyǵymen qaǵyp ilgeri shyǵyp ap, Súgirge moınyn buryp qarap turyp:— Já, Súgir, mine Qatpań, meni baǵana osyǵan jiberip eń ǵoı, mine... — dep Samat pen Panshınge kezek-kezek bajyraıa qarady.

Kolhozshylar tegis bir keýdeden: "oıpyr-aı, ne deıdi?" — degendeı, jaǵasyn ustarlyq sumdyq esitkendeı gý etisti. Sol sátte Aıshaǵa da óz jaıynyń barlyq búgingi qorlyq azaby ap-aıqyn bop ashyla ketken edi.

Ekilenip ortaǵa shyǵyp, Qatpany kózge shuqyp turyp:

— Meni qoldy-aıaqqa turǵyzbaı, barshy-barshy, — dep osy bazǵa túndeletip aıdap jibergen sen ediń-aý. Bildim ǵoı kóziń shyqqyr, myna jaýyz Súgirdiń qolyna tússin dep jibergen ekesiń ǵoı, — dedi.

Qatpa áli de bajyldap:

— Ottapsyńdar, Súgir meniń keskilesken jaýym, — deı berip edi, Súgir anadaı jerden buǵan bas ızep kózin syǵyraıta qarap turyp:

— Jaýym deseń de amanbysyń, Qatpa? — dedi.

Panshın sol arada qolyn kóterip ózge dabyrdyń bárin toqtatyp tergeýshige qarap:

— Sizder bossyzdar... Júre berińizder, — dep mılısıalarǵa da belgi jasap, solardyń shyqqanyn tosty. Olar ketip bolǵan soń óz kisilerine qarap Súgir men Qulaıǵyrdy alyp shyǵýǵa belgi etti. Olar da ketti. Sodan keıin Qatpaǵa qaraı bir basyp kep: — Siz, Qojalaqov, bizben birge aýdanǵa júresiz, — dedi.

Úni nyq, baılaýy berik, eki sózge keletin emes. Anaý az turyp baǵyndy da aldyna tústi.

Kolhozshylar endi ózdi-ózi qala berdi. Bul ýaqytta Qasen buryshtaǵy bir jáshikke otyryp alǵan eken. Baǵana Aıshanyń alǵashqy oǵy tıgennen beri qaraı 20 mınýtteı ýaqyt ótken edi. Sodan beri baılaýsyz, emsiz bolǵandyqtan bunyń boıynan kóp qan ketipti. Qazir óńi qashyp sup-sur bop otyr eken. Endi qasyna Aısha atqyp kep, jaraly qolyn qushaqtaı jyǵylyp, baýyryna basyp:

— Janym, keshe gór. Jazdym, jańyldym. Ol meniń qanymdy qaraıtqan jaýym emes pe edi. Kózimdi qaraıtqan sol ǵoı. Seni, seniń jolyńdy, bar kolhoz elimdi súımesem tekke qalyp pa em, — dep zar eńiredi.

Qasen meırimdi túspen bunyń basyn sıpaıdy. Aıajan, Dámetken bop, ferma bastyǵynyń ústindegi tańerteńgi tap-taza aq kóılekti dar-dar aıyryp, endi Qasenniń jarasyn tańyp jatyr...

VII

Osy túnnen keıin eki kún ótken soń qas qaraıa bergen shaqta aýdan ortalyǵy turǵan poselkeniń shetinen bir jalǵyz atty jolaýshy shyqty. Mingeni dom bop jaraǵan úlken jıren at. Artynda bóktergen qorjyny bar. Poselkeden shyǵa artyna jalt-jalt qarap atynyń jortaǵyn qataıta berdi. Biraq sol poselkeniń ekinshi kóshesinen shyǵyp, osy jolǵa qıyp túsetin taǵy bir taraý jolmen eki atty áskerı adam jeldirtip kele jatyr edi.

Jıren atty bulardy, arqan boıyndaı jaqyndap qatarlasyp qalǵanda ǵana baıqaǵan edi. Óıtkeni ol ylǵı artyna qaraýmen kele jatqan. Endi amalsyzdan atynyń júrisin báseńdetti. Sonda analar at basyn irikken edi.

Jıren atty seskene berdi. Áıtkenmen shara joq. Oıdaǵy kúdigi shyn bop shyqty. Olar buǵan qaraı týra tartyp, aldynan kóldeneń kep toqtaı qap:

— Joldas, siz sýdıa Sadyrovsiz be? — degende jıren atty mińgirlep qana:

— Ia, Sadyrov, — dedi. Munyń beti Tarbaǵataı taýy edi.

Analar:

— Endeshe, júrińiz, keri júreıik, siz kereksiz, — dedi.

Sadyrovtyń ustalýy Súgir men Qatpa isine kóp anyqtyq kirgizdi.

Dálin aıtqanda Súgirdiń kelýi bazda alǵash bolatyn ýaqıǵadan eki kún buryn eken. Ol sol kelgen kúni Qatpamen jalǵasyp, kóp plan birge qurylǵan eken.

Aıaǵy Samat fermasynda qoılar qaza tabý, sol arqyly Qasen, Samatqa jaýyzdyq jasaý — barlyǵy da birikken aqyldyń isi eken.

Súgirdiń qatyny, Qatpanyń jesiri Aısha — Járke tuqymyn tastap, Altybaıdan shyqqan Qasenge tıdi degen, Qatpapanyń da derti edi. Sondyqtan onyń bazǵa jiberilýi de eseptegi is edi. Qatpanyń Aıshaǵa myltyq berýi Súgirdiń suraýynan týǵan. Alǵash kezdeskende Qatpanyń boıynda bererlik myltyq bolmaı, artynan osy tásilmen áıel ata bilýshi me edi, Súgir sodan alsyn, — dep jibergen edi.

Osy aqyl, qarekettiń barlyǵy jalǵyz bul is emes, budan kóp buryn ásirese kóp kolhozshyny otkochevnık qyp, tentiretý tusynda Qatpa, Súgir, Sadyrov bop otyryp nyq baılasqan ádis, tásilder edi.

Súgirdiń bul úshinshi kelýi bolatyn.

Kolhoz dúnıesiniń óte sheber, óte jaýyz qaskóıi bop, kópke sheıin jylan júrisin bildirmeı soryp kelgen úsh borsyq, sybaǵaly jazasyn osylaısha tapqan edi.

---