InfoHub Logo

Áńgime ashylmaı qalǵan qylmystar men jazasyn almaǵan qylmyskerlerdiń tóńireginde bolatyn. Kezegimen sóz alyp, árkim óz pikirin aıtyp jatty: polkovnık Bentrı men onyń tolyqsha kelgen jaıdary minezdi áıeli de, Djeın Helıer de, dáriger Lloıd ta, tipti qartań tartqan Mıss Marpl da. Aýzyn baǵyp úndemeı qalǵan bir-aq adam. Ol san adamnyń pikirin tyńdap ábden mashyqtanǵan, Skotlend-árdtyń burynǵy komısary Ser Genrı Klıterıng edi. Úndemeı murtyn shıyryp sıpap qoıyp, ishteı bir nársege máz bolǵan adam sıaqty kúlimsirep otyrǵan.

— Ser Genrı, — dedi Bentrı hanym shydamy taýsylyp, — eger siz birdeme demeseńiz, týra aıqaı salamyn. Tıisti jazasyn almaǵan qylmystar kóp bola ma, joq álde bolmaı ma?

— Siz gazetke beretin maqalanyń taqyrybyn oılap otyrsyz, Bentrı hanym. Taǵy da Skotlend-árd kináli dep, ary qaraı ashylmaı qalǵan qupıalardyń tizimin tizbeksiz ǵoı.

— Ondaılardyń, sany menińshe, kóp bola qoımas?— dedi dáriger Lloıd.

— Iá, solaı. Ashylǵan júzdegen qylmystar men jazasyn alǵan qylmyskerler týraly kóp jazyla da, aıtyla da bermeıdi. Biraq bizdiń talqylap otyrǵanymyz ol emes, solaı ǵoı? Siz ashylmaı qalǵan qylmystar men sheshilmeı qalǵan qupıalar jóninde sóz qozǵaǵanda, bir-birine qatysy joq eki máseleni aıtyp otyrsyz. Birinshi topqa Skotlend-árd múlde estimegen, bolǵanyn jan adam bilmeıtin qylmystar jatady.

— Biraq ondaılardyń jalpy sany kóp bola qoımas? — dedi Bentrı hanym.

— Kóp bola qoımas deısiz be?

— Ser Genrı! Sonda siz kóp degeli otyrsyz ba?

— Maǵan salsańyz,— dedi Mıss Marpl oıǵa ketip,— ondaılardyń sany jeterlik der edim.

Kórkin áli joǵaltpaǵan, eski dástúrdi ustanǵan qarttaý áıel aıtaıyn degenin óte baısaldy únmen jetkizdi.

— Qymbatty Mıss Marpl,— dedi polkovnık Bentrı.

— Árıne,— dedi Mıss Marpl,— aqymaq adamdar barshylyq. Ondaılar ne istese de bilinip qalady. Kerisinshe, aqyldy adamdar da jetkilikti. Eger olar adamgershilikten ketip, oıyna kelgenin istese ne bolar edi. Ondaıdy oılasań tóbe shashyń tik turady.

— Durys aıtasyz,— dedi Ser Genrı,— aqyldylar barshylyq. Biraq kóp jaǵdaıda qylmystyń beti tájrıbesizdikten ketken bolar-bolmas qateden ashylady. Ondaıda ózińnen óziń: «Eger álgi qate bolmaǵanda qylmystyń beti ashylar ma edi?» — degen suraq qoıasyń.

— Áıtkenmen bul kóńil aýdaratyn nárse, Klıterıng,— dedi polkovnık Bentrı.— Aıtatyny joq, óte oılanatyn nárse.

— Solaı ma?

— Solaı ma degenińizge jol bolsyn? Árıne, bul óte mańyzdy másele.

— Siz qylmys jazasyn almaı júre beredi deısiz, solaı deýge bola ma? Zań tarapynan jazasyn almaı júre berýi múmkin, biraq zańnyń syrtynda bireýge istegen jamandyq tynysh jatpaıdy. Ár qylmys erte me, kesh pe óz jazasyn alady deý tym qarapaıymdylyq bolar, biraq menińshe, ar jazasy bar jazadan aýyr.

— Múmkin, múmkin,— dedi polkovnık Bentrı.— Biraq budan máseleniń mańyzdylyǵy... ıá... mańyzdylyǵy ózgermeıdi...

Ol ne derin bilmeı bógelip qaldy.

Ser Genrı Klıterıng jymıyp: «Júz adamnyń toqsan toǵyzy, sóz joq, siz sekildi oılaıdy»,— dedi ol.

— Biraq, bilseńiz, shyndyǵynda, mańyzdy nárse kiná emes, adaldyq der edim. Buny eldiń bári birdeı túsine bermeıdi.

— Túsinbedim,— dedi Djeın Helıer.

— Men túsinemin,— dedi Mıss Marpl.— Máselen, Trent hanym sýmkasynan jarty krona1 aqshasyn joqtaǵan kezde, elden erekshe qınalǵan, kúndizgi úı qyzmetinde júrgen Artýr deıtin jalshy áıel bolatyn. Shynynda da Trentter sol áıelden kórgen edi, biraq meıirimdi adamdar bolǵandyqtan olar jalshynyń kóp balaly áıel ekenin jáne kúıeýiniń ishimdikke salynyp ketkenin eskerip, árıne, onsha qatty kete qoımady. Biraq jalshy áıelge olar endi burynǵydaı emes basqasha qarady. Bylaı-bylaı shyqqanda oǵan úıdi senip qaldyrmaıtyn boldy. Áıelge bul óte aýyr tıdi. Basqalar da oǵan teris qarap ketti. Kenetten urlyq jasaǵan úıge kelip oqytatyn muǵalim ekeni belgili boldy. Trent hanym ony ashyq turǵan esiktiń sańlaýynyń aınaǵa túsken beınesin baıqap qalypty. Taza kezdeısoqtyq. Joq men muny qudirettiń kúshi der edim. Álgi Ser Genrıdiń aıtyp otyrǵany da osy, men bilsem. Jurttyń kópshiliginiń nazary mundaıda aqshany urlaǵan adamda bolady. Al jańaǵy oqıǵada ury úsh uıyqtasa túske kirmeıtin basqa jan bolyp shyqty. Kádimgi detektıv oqıǵa sıaqty. Al shyn urlyq dap kelgende, kóńildi beıkúná áıel Artýrǵa bólý qajet edi. Sizdiń oıyńyzdan shyqtym ǵoı deımin, Ser Genrı, solaı ma?

— Iá, Mıss Marpl, dál tóbesinen tústińiz. Siz aıtqan oqıǵadaǵy úı sypyrýshy áıel baqytty adam eken. Onyń ary taza ekeni dáleldenipti. Biraq keıbireýler mundaı jalany ómir boıy arqalap ketedi.

— Siz belgili bir bolǵan oqıǵany aıtyp otyrsyz ba, Ser Genrı?—dedi Bentrı hanym kóregen adam sekildenip.

— Iá, Bentrı hanym, ómirde bolǵan jáıtti aıtyp otyrmyn. Óte qyzyq nárse. Bizdiń oıymyzsha, bul oqıǵada qylmys jasalyp, kisi ólimi bolady, biraq ony dáleldeýdiń eshbir múmkindigi tabylmaıdy.

— Ý bergen shyǵar, bilinbeıtin,— dedi Djeın.

Dáriger Lloıd mazasyzdana qozǵalaqtap ketti, al Ser Genrı basyn shaıqady.

— Joq, qymbatty ledı. Bul Ońtústik Amerıka úndileriniń ýly jebesi emes! Solaı bolǵanyn qalar edim. Biraq bizdiń jáıt ondaı qyzyq emes. Qylmyskerdi tabýdyń eshbir reti kelmedi. Bir qart djentelmen tómende baspaldaqta qulap qalady da, moıny úzilip mert bolady. Kúndelikti bolyp jatatyn ókinishti kezdeısoqtyqtyń biri.

— Al shyndyǵynda ne bolǵan?

— Kim biledi? Ser Genrı ıyǵyn kóterip: «Art jaqtan bireý ıterip jiberdi me? Álde bireý baspaldaqqa jińishke jip kerip qoıyp, keıin alyp tastady ma? Ol jaǵyn biz eshqashan bile almaımyz.

— Biraq siz muny, kezdeısoqtyq dep oılamaısyz ǵoı? Oǵan qandaı dálelińiz bar?—dedi dáriger.

— Bul ózi uzaq oqıǵa, biraq... bizdiń kúmánimiz joq. Jańa aıtqandaı aıypty adamdy taýyp, qylmysyn moıyndatýdyń reti kelmedi. Óıtkeni aıǵaq álsiz edi. Aıtaıyn dep otyrǵan áńgimeniń ekinshi jaǵy bar. Bul qylmysty osyǵan qatysy bar tórt adamnyń tórteýi de jasaýy múmkin edi. Bireýi aıypty bolsa, basqa úsheýiniń ary taza. Al ázirshe, shyndyqtyń beti ashylmaı, álgi úsh adam da kúdikten aryla almaıdy.

— Menińshe,— dedi Bentrı hanym,— bizge sol uzaq áńgimeńizdi aıtyp berseńiz durys bolar edi.

— Onsha sozbaı-aq aıtýyma da bolady,— dedi Ser Genrı.— Bárin bolmasa da bas jaǵyn yqshamdaıyn. Bul Kamorra, ıá bolmasa el arasynda Kamorra jaıly aıtylyp júrgen qaýesetpen qabysatyn nemisterdiń «Qara qol» degen qupıa uıymymen baılanysty jáıt. Shantaj ben terrordyń qupıa jospary bar munda. Bul uıym birinshi dúnıejúzilik soǵys bitisimen aıaq astynan paıda boldy da, tamyryn keń jaıyp ketti. Munyń qurbandyǵyna aınalǵandarǵa san jetpeıdi. Úkimet buǵan qarsy jarytyp eshnárse isteı almady. Sebebi álgi jasyryn uıymnyń músheleri qupıalaryn qyzǵyshtaı qorǵaıtyn. Olardyń qupıa syryn ashý múlde múmkin emes.

— Anglıada bul týraly eshkim eshnárse bilmeıtin, al Germanıada uıym óte qatty tamyrlanyp alǵan bolatyn. Aqyry álgi uıym bir adamnyń eńbeginiń arqasynda áshkere bolyp, ydyrap ketti. Enbek sińirgen doktor Rozen, kezinde asa mańyzdy barlaý jumystaryna qatysqan adam. Ol álgi qupıa uıymǵa múshe bolyp, ishine enip alyp, jańa ǵana aıtqanymdaı, onyń tamyryna balta shapty.

Biraq ol óziniń kim ekenin sezdirip alady, sondyqtan Germanıadan biraz ýaqytqa ketýge týra kelgen. Bul durys sheshim bolatyn. Ol endi Anglıaǵa keldi. Berlın polısıasynan biz ol týraly habar alǵanbyz, maǵan ózi kelip aýyzba-aýyz sóılesken edi. Keleshekte ózin qandaı sybaǵa kútip turǵanyn ol óte jaqsy túsinetin. Sóıte tura, moıymaı, taǵdyrdyń jazǵanyn kórip alarmyn dep júre beretin.

— Meni óltiredi Ser Genrı, oǵan tıtteı de kúmánim joq,— deıtin ol.

Boıy bıik, aqyldy, zor daýysty, eptep qyryldap sóıleıtin. Munysy onyń basqa ulttyń adamy ekenin bildirip qoıatyn. «Bul baıaǵyda úkimi shyqqan nárse. Bolǵany bolar, men oǵan daıynmyn. Bul iske o basta kiriskende-aq basymdy ólimge tikken bolatynmyn. Qolymnan kelgendi aıaǵanym joq. Qupıa uıymnyń quzǵyndary basyn endi esh ýaqytta da biriktire almaıdy. Biraq músheleriniń birazy áli erkindikte júr. Bir ǵana kek alady. Ol — meniń ómirim. Bul — ýaqyttyń sharýasy. Meniń tileıtinim sol ýaqyt uzaǵyraq bolsa eken. Ózińiz bilesiz, men bir óte qyzyq materıal jınap bastyryp júrmin. Bul — ómirlik isimniń qorytyndysy. Múmkin bolsa, sol eńbegimdi bitirsem be deımin».

— Ol sondaı qarapaıym, biraq ózine tán parasatpen sóıleýshi edi. Onysy maǵan unaıtyn. Qoldan kelgen sharanyń bárin de jasaıtynymyzdy aıtsam, meniń sózimdi ysyryp: «Áıteýir bir kúni, erte me kesh pe, olar meni óltiredi»,— deıtin ol,— sol kún jetse qamyqpa. Qoldan kelgenniń bárin de jasaıtynyńa kúmánim joq».

Sosyn ol oıyndaǵy josparyn aıtty. Tym qarapaıym eken. Selolyq jerden bir kotej taýyp alyp, sonda tynysh ómir súrip, jumysyn jalǵastyrǵysy keletinin bildirdi. Saıyp kelgende, ol Somorset2 jaqtaǵy Kıngz Gneton deıtin selony tańdady. Ol temirjoldan jeti mıl qashyqtyqta ornalasqan, sıvılızasıadan aýlaq selo bolatyn. Ádemi kotej satyp alyp, ony biraz ózgertip, jóndetti de kóńili ornyna túsip, jaıǵasyp aldy. Úıinde ózinen basqa jıen qyzy — Greta, sekretary, ózine qyryq jyldaı senimdi qyzmet etken úı sharýasyndaǵy nemis áıeli, syrttaǵy jumystar men baǵbandyq sharýany atqaratyn Qıngz Gneton — selosynyń bir turǵyny turatyn.

— Kúdikti tórteý,— dedi dáriger Lloıd jaılap.

— Dál aıtasyz. Kúdikti tórteý. Basqa aıtatyn kóp eshnárse de joq. Kıngz Gnetondaǵy beıbit ómirdiń bes aıǵa deıin shyrqy buzylǵan joq bolatyn. Endi mine, bári aıaq astynan búlindi. Bir kúni erteńgisin doktor Rozen baspaldaqpen tómen túsip kele jatyp, qulap qalady. Onyń ólip qalǵany jarty saǵattan keıin belgili bolady. Ókinishti jaǵdaı bolǵan kezde, Gertrýd as úıde otyryp, esik jabyq bolǵandyqtan eshteńe estimegen. Óziniń aıtýy osylaı. Greta bıkesh baqtyń ishinde, keıbir gúl tuqymdaryn qaıta otyrǵyzyp júripti. Baǵban Dobbzdyń aıtýyna qaraǵanda, ol qysh qumyralarda ósetin gúlder turatyn kishkentaı saraıda erteńgi tamaǵyn iship otyrypty. Sekretary syrtta serýendep júripti. Qylmysqa qatysy joqtyǵyn dáleldeıtin aıǵaq bireýinde de joq. Bir de biri ekinshisiniń aıtqanyn rastaı almaıdy. Biraq bir másele aıdan anyq: qylmysty syrttan kelgen bireýdiń isteýi múmkin emes, sebebi beıtanys adam Kıngz Gneton sekildi kishkentaı seloda birden kózge túsken bolar edi. Aldyńǵy esik te, artqy esik te kiltteýli eken, óıtkeni árkimniń óz kilti bar-tyn. Baıqap otyrǵan bolarsyzdar, kúdik sol tórt adammen ǵana shekteledi. Solaı bola tura, ár qaısysynyń da ary taza sekildi. Greta bolsa, doktordyń inisiniń qyzy. Gertrýdqa kelsek, ol — qyryq jyl boıy ózine adal qyzmet etip kele jatqan adam. Dobbz — ómir boıy Kıngz Gneton selosynan qarys adym shyǵyp kórmegen adam. Al sekretar, Charlz Templton...

— Iá,— dedi polkovnık Bentrı,— ol she? Menińshe, sol kúdikti sekildi. Siz ol týraly ne bilesiz?

-— Ol meniń biletindigimniń arqasynda ǵana sottan aman qalǵan bolatyn kezinde,— dedi Ser Genrı jabyrqap.— Charlz Templton, bilseńiz, óz adamdarymnyń biri bolatyn.

— Ne deıdi!—dep polkovnık Bentrı tańǵalyp qaldy.

— Iá solaı. Sol tóńirekte bir adamnyń júrgenin maqul kórdim, bir jaǵynan seloda artyq áńgime shyǵyp ketpeý jaǵyn da oılastyrdym. Rozenge shynynda da sekretar kerek bolǵandyqtan Templtondy ornalastyra qoıyp edim. Ol — naǵyz djentelmen, nemisshe sýdaı, sosyn óte qabiletti jigit.

— Al endi kimnen kúdiktenesiz sonda?— dedi Bentrı hanym tańdanǵan únmen.— Olardyń barlyǵy da... ıá, túk túsinsem buıyrmasyn.

— Iá, ázirge osylaı bolyp tur. Biraq bul máselege basqa jaǵynan da kelýge bolady. Máselen, Greta bıkesh, Rozenniń jıeni, óte súıkimdi qyz. Biraq soǵys ne kórsetpedi. Aǵasyn qaryndasyna, ákesin balasyna jaý etip jiberdi ǵoı. Al eń ádemi, eń meıirimdi degen jas qyzdardyń ózi ne bir sumdyqtardy istedi emes pe? Bul aıtylǵannyń Gertrýdqa da qatysy bar. Kim biledi onyń basynan ne ótkenin? Qojaıynymen bet jyrtysqan kezderi de bolǵan shyǵar. Renishi jyl ótken saıyn ulǵaıýy da múmkin, «sonsha jyl qyzmet istegende tapqanym osy ma?» deýi de ǵajap emes. Ondaı sharýadaǵy egde áıelderdiń minezi keıde óte shataq bolady. Al Dobbz she? Semáǵa týystyǵy joq dep, ony bul isten aýlaq tur deýge bola ma? Aqsha ne istetpeıdi? Múmkin baıqatpaı kelip ony bireý satyp alǵan da shyǵar.

— Bir nárse anyq sıaqty: syrttan ne hat, ne bir buıryq kelgen bolýy kerek. Áıtpese, baqandaı bes aı boıy eshnárse bolǵan joq qoı. Demek, qupıa uıymnyń agentteri qarap jatpaǵan boldy. Rozenniń satqyn ekenine áli kózderi anyq jetpeı, isti tekserip alǵansha kidirte turǵan bolar. Sosyn egjeı-tegjeıine anyqtap kózderin ábden jetkizgen kezde sol úıde júrgen jansyzdaryna hat joldap «Óltir!» dep buıryq bergen bolýy kerek.

«Netken sumdyq!» — dedi Djeın Helıer qalshyldap.

— Biraq hat qalaı jetýi múmkin? Jumbaqtyń sheshýi sonda bolar dep, osyny anyqtaýǵa tyrystym. Álgi tórteýdiń bireýine kelip, bireý jolyn taýyp birdeme dep ketýi múmkin ǵoı. Mundaıdy kóp sozbaıdy. Buıryq jetse boldy, ol birden oryndalatyn. «Qara qoldyń» zańy solaı-tyn.

— Men iske kiristim. Biraq bul sizderge tym usaq dúnıe bolyp kórinýi de múmkin. Kotejge sol kúni kim kelip ketti? Solardyń bir de birin qaldyrmaı tekserip shyqtym. Mine tizimi.

Ol qaltasynan konvertti shyǵaryp, ishinen bir qaǵazdy sýyryp aldy.

— Qoıdyń moıyn omyrtqasyn alyp qasapshy kelipti. Tergep eshteńe taba almadym. Bakaleıa dúkenshisiniń kómekshisi bir qapshyq júgeri unyn, eki fýnt3 qant, bir fýnt maı jáne bir fýnt kofe alyp kep tastapty. Ol da taza bolyp shyqty. Hat tasýshy kelip Rozen bıkeshke eki katalog, jergilikti jerden Gertrýdka bir hat, doktor Rozenge bireýinde sheteldik markasy bar úsh hat, Templton myrzaǵa shettiń markasy bar eki hat tastap ketipti.

Ser Genrı sózin doǵaryp, konvertten jáne bir qaǵaz shyǵardy.

— Qarap shyǵýlaryńyzǵa bolady, qalasańyzdar. Men bul dokýmentterdi iske qatysty adamdardan jáne kereksiz qaǵazdardy tastaıtyn sebetterden jınap aldym. Kózge kórinbeıtin sıa, taǵy basqasyn anyqtaý úshin, mamandarǵa berip teksertip alǵanymdy aıtyp jatýdyń qajeti de bola qoımas. Ol jaǵyna alań bolmaı-aq qoıyńyzdar.

Kórýge umtylyp, otyrǵan jurt Ser Genrıdi aınala qorshap aldy. Katalogtardyń birin gúl ósiretin pıtomnıktiń ıesi jiberipti de, ekinshisi — Londondaǵy baǵaly ań terilermen aınalysatyn mekemeden kelipti. Doktor Rozenniń atyna jibergen eki schettiń biri baqqa otyrǵyzatyn tuqymdardiki eken de, ekinshisi jazý-syzýǵa arnalǵan buıymdar shyǵaratyn fırmadan kelipti. Rozenge jazylǵan hattyń mazmuny mynaý:

«Qurmetti Rozen, qazir ǵana doktor Gelmýt Spattan kelip otyrmyn. Aldyńǵy kúni Edgar Djeksondy kórdim. Amos Perrı ekeýi Shantaýdan4 oralypty. Dál shyndyqty aıtsam olardyń saıahatyna qyzyǵatyn túk te joq. Tezirek hat jaz. Buryn aıtqanymdaı ana bir adamnan saq bol. Kimdi aıtyp otyrǵanymdy óziń bilesiń, biraq maǵan senbeı júrsiń ǵoı».

Sálemmen Georgına.

— Templton myrzanyń pochtasy myna bir ózderińiz kórip otyrǵan tiginshiden kelgen schet pen Germanıada turatyn bir dosynan kelgen hat eken,— dep Ser Genrı sózin odan ári jalǵastyrdy.— Ókinishke oraı, álgi hatty ol serýenge shyqqan kezde jyrtyp tastapty. Al endi mynaý — Gertrýd alǵan hat.

«Qymbatty Shvars hanym, biz seni juma kúni keshke bolatyn jınalysqa keledi ǵoı degen úmittemiz. Sváshennık te solaı oılaıdy. El túgel shaqyrylyp otyr. Súr ettiń resepti óte jaqsy eken, ol úshin úlken rahmet. Hat qolyna tıse, juma kúni kórisermiz».

Sálemmen Emm Grın.

Dáriger Lloıd buǵan jymıdy. Bentrı hanym da qosa kúldi.

— Menińshe, sońǵy hatty isten alyp tastasa da bolady,— dedi dáriger Lloıd.

— Meniń de oıym sol,— dedi Ser Genrı,— biraq shirkeýde Grın hanym men jınalystyń bolǵan-bolmaǵanyn teksertip aldym. Saqtyqta qorlyq joq degen.

— Bul bizdiń Mıss Marpldyń aýzynan túspeıtin máteli ǵoı,— dedi dáriger Lloıd jymıyp.— Oıǵa shomyp ketipsiz ǵoı, Mıss Marpl. Ne oılap otyrsyz?

Mıss Marpl selk ete qaldy.

— Aqymaq basym,— dedi ol.— Ana doktor Rozenge kelgen hattaǵy «shyndyq» degen sózdiń nege bas árippen jazylǵanyna mıym jetpeı dal bolyp otyrǵanym.

Bentrı hanym ilip alyp, «Solaı de. Oho!»,— dedi.

— Iá, shyraq,— dedi Mıss Marpl.— Men seni baıqady ǵoı dep otyrsam!

— Hatta ap-anyq eskertý bar,— dedi polkovnık Bentrı.— Meniń oıyma birinshi sap ete túskeni sol boldy. Iá, anyq eskertip otyr, biraq kimge neni eskertip otyr?

— Jańaǵy hatqa baılanysty taǵy bir túsiniksiz jáı,— dedi Ser Genrı,— Templtonnyń aıtysyna qaraǵanda, doktor Rozen erteńgi as kezinde hatty ashyp oqıdy da, ony jazǵan er adamnyń kim ekenin bile almaı Templtonnyń aldyna tastaı salǵan.

— Biraq hatty jibergen er adam emes qoı,— dedi Djeın Helıer. Hatqa «Georgıná» dep qol uoıypty ǵoı.

— Kim ekenin aıtý qıyn,— dedi dáriger Lloıd.— Georgıı bolýy da múmkin, biraq árıne Georgınáǵa kóbirek uqsaıdy. Biraq meni qatty oılandyratyn nárse hat er adamnyń qolymen jazylǵan.

— Joq,— munda bir gáp bar,— dedi polkovnık Bentrı.— Eshteńe bilmegensip hatty stolǵa tastaı salǵany nesi. Bireýdiń bet-álpetinen áldeneni ańǵarǵysy keldi me? Sonda kimdi baqylamaqshy boldy, qyzdy ma, joq álde jigitti me?

— Joq álde aspazshy áıeldi me?— dep, Bentrı hanym óz oıyn qystyrdy.— Sol kezde ol tamaq tasyp júrgen bolar. Biraq meniń kóre almaı turǵan nársem... ózi bir túrli...

Ol qabaǵyn túıip hatqa úńildi. Mıss Marpl oǵan taıap kelip, saýsaǵymen hatty shuqyp, ekeýi ózara birdemelerdi aıtyp jatty.

— Biraq álgi sekretar ekinshi hatty nege jyrtyp tastaıdy?—dedi Djeın Helıer kenetten.— Bilmeımin, munda da bir syr bar sekildi. Onyń Germanıadan hat alatyn qandaı qısyny bar? Tipti ol kúdikten aýlaq dep siz aıtqannyń ózinde de...

.— Biraq Ser Genrı olaı degen joq,— dedi Mıss Marpl sózdi ilip alyp. Ol Bentrı hanymmen sybyrlasqanyn doǵara qoıyp, basyn kóterdi de: «Tórteýi de kúdikti degen bolatyn. Endeshe, Templton myrzany da qosyp otyr. Qalaı, meniki durys pa, Ser Genrı?» — dedi.

— Iá, Mıss Marpl. Basqa tússe baspaqshyl bolasyń degendeı, ómir úıretken bir sabaq sol — óz basym esh ýaqytta da bálenshe kúdikten taza degenge sene almaımyn. Men sizderge jańa ǵana ana úsh adamnyń kináli bolýy múmkin ekenin dáleldep berdim. Charlz Templton tarapynda kezinde ondaı eshteńe aıta almadym. Biraq jańaǵy prınsıpti betke ustap, aqyry oǵan da jettim. Sosyn men mynany moıyndaýǵa májbúr boldym: qandaı bolmasyn armıanyń, flottyń, polısıanyń ishinde belgili bir mólsherde satqyndary bolady. Qanshalyqty moıyndaǵymyz kelmese de, bul solaı. Sondyqtan men myna iske Charlz Templtonnyń qandaı qatysy bar ekenin de ádiletti túrde tekserip shyqtym.

Jańa Mıss Helıer qoıǵan suraqty men de kóp qoıdym. Elden erekshe ol nege alǵan hatyn birden sýyryp bermeıdi? Hatqa nemis markasy japsyrylǵan ǵoı. Onyń Germanıadan hat alatyn qandaı reti bar?

Sondyqtan da men oǵan álgi suraqty qoıdym. Ol bógelmesten jaýap qaıtardy. Sheshesiniń sińlisiniń kúıeýi nemis eken. Hat oǵan naǵashy qaryndasynan kelipti. Sonymen men buryn ózim bilmeıtin bir nárseni, ıaǵnı álgi Charlz Templtonnyń Germanıadaǵy adamdarmen baılanysty ekenin ashtym. Bul ony kúdiktilerdiń qataryna qosýǵa birden-bir sebep boldy. Ol meniń adamym, ózim jaqsy kóretin ári senetin jigitim, biraq ádilettik pen shyndyqqa júginsek, kúdiktilerdiń tobynda birinshi bolyp turǵanyn moıyndamasqa bolmaıdy.

Kózim anyq jetpeıdi! Bilmeımin... Múmkin esh ýaqytta da bile almaspyn. Másele kisi óltirgen adamdy jazalaýda emes. Másele men úshin múlde basqada. Ol júz ese mańyzdyraq. Búl kúdikke bola adal adamnyń aryn aıaqqa taptaý ǵoı. Al álgi kúdikpen eseptespeıin deseń taǵy da bolmaıdy.

Mıss Marpl jótelip, sypaıy ǵana: «Eger men sizdi durys túsinsem, Ser Genrı, ásirese Templton myrza ǵoı mazańyzdy alyp turǵan?»,— dedi.

— Iá, bir esepten solaı dese de bolady. Teorıa júzinde tórteýi de kúdikti, al is júzinde olaı emes. Máselen, Dobbzdy alaıyq. Odan da kúdiktenemin, biraq mánsabyna budan kelip ketetin túk te joq. Óıtkeni, selodaǵy jurttyń bári de doktor Rozendi abaısyzda qulap óldi dep júr. Al Gertrýdtka kúdik kóbirek. Óıtkeni Rozen bıkeshtiń oǵan degen kózqarasy ózgerýi múmkin ǵoı. Biraq budan Gertrýdka kelip-keter pálendeı eshteńe joq sıaqty.

Al endi Greta Rozenge keletin bolsaq, ıá, bul jerde másele qıyndaý. Greta óte sulý qyz, al Charlz Templton bolsa ádemi jigit. Olar bes aı boıy bir úıde turǵandyqtan, nazarlaryn aýdaratyndaı bóten eshkimdi kóre almady. Ekeýi bir-birin súıip qalǵan bolatyn.

— Sóıtip júrgende jańaǵy sumdyq sap ete tústi. Osydan úsh aı buryn, men qaıtyp oralǵannan soń bir-eki kúnnen keıin, maǵan Greta Rozen kelip ketti. Ol kotejdi satyp, naǵashysynyń sharýalaryn rettep, Germanıaǵa qaıtyp bara jatyr eken. Meniń qyzmetten qol úzip ketkenimdi bile tura, ol qyz meni óziniń jeke basyna qatysty máselege bola izdep kelipti. Alǵashqyda biraz kibirtiktep otyrdy da, sosyn ishindegisiniń bárin aqtardy. Álgi nemis markasy japsyrylǵan, ana Templton jyrtyp tastaıtyn hat bar emes pe, sony qaıta-qaıta aıtyp, mazasy ketti. «Jigittiń aıtqany ras pa eken? Árıne, ras bolýy kerek» degen sıaqty kúdik qınaıtyn sıaqty. Qyz jigittiń sózine sendi, biraq, kózi ábden jetse ǵoı! Kúmánsiz bolsa ǵoı!

— Baıqaısyz ba? Týpa meniń aıtqanym sekildi. Qansha seneıin dese de, ana jasyryn kúdik kóńiline uıalap, kókeıinen ketpeıdi. Men de oǵan ashyǵyn aıtyp, kóz jetkizý kerektigin eskerttim. Charlz ekeýińniń bir-birińdi unatatyndaryń ras pa dep suradym.

— Solaı,— dedi ol.— Biz sondaı baqytty edik. Ár kúnimiz rahatqa toly edi. Biz muny jaqsy sezindik. Asyqqan joqpyz, ýaqyt jeterlik bolatyn. Bir kúni súıetinin aıtar, men de oǵan aıtarmyn dep júrgem. Eh, nesin aıtasyz! Túsinip tursyz ǵoı! Al qazir bári de ózgerdi. Bizdiń aramyz sýı bastady, bir-birimizden qymsynatyn boldyq. Kezdese qalsaq ne aıtarymyzdy bilmeımiz. Baıqaýymsha, ol da meniń kúıimde júrgen sıaqty... İshteı: «Shirkin, kózim anyq jetse!» dep júrgen jaı bar. Sondyqtan da, sizden ótinemin, Ser Genrı, «Naǵashyńdy Charlz Templton óltirgen joq, osyǵan kámil sen!» — deńizshi maǵan. Men sizden jalynyp suraımyn, solaı deńizshi!

— Men oǵan olaı deı almadym. Olardyń arasy endigi jerde ajyrap ketedi. Kókeılerinen ana kúdik óle-ólgenshe ketpeıdi.

Ser Genrı shalqaıyp oryndyǵynyń arqasyna súıendi. Óńi surǵylt tartyp sharshaǵan syńaı tanytady. Ol tunjyrap, basyn bir-eki ret shaıqap-shaıqap jiberdi.

— Buǵan endi qoldan keler daýa joq, tek... Ol oryndyǵyna qaıta jaıǵasyp otyrdy. Ónine beımálim kúlki úıirilip: «Mıss Marpl bizge kómekke kelmes pe eken? Men bilsem, ana hat — siz ıleıtin teriniń pushpaǵy. Álgi shirkeýde bolatyn jınalys jóninde jazylǵan hatty aıtamyn. Sheshýi op-ońaı bir nárseni, ıá bireýdi eske túsirmeı me? Baqytty bolǵysy keletin bıshara eki jasqa qol ushyn bergińiz kelmeı me?

Qaljyńdap otyrǵanmen onyń sózinde shyndyq bar edi. Osy bir názik, eski dástúrdi ustanyp, áli kúnge deıin turmys qurmaǵan áıeldiń oılaý qabiletin ol óte joǵary baǵalaıtyn. Ser Genrı Mıss Marplǵa úmit arta qarap qaldy. Mıss Marpl jótelip, kóıleginiń shashaǵyn sıpap «Shynynda da bul maǵan azdap Ennı Poýltnıdi eske salyp otyr»,— dedi moıyndap.— Árıne, ol hat Bentrı hanymǵa da, maǵan da túsinikti. Shirkeýden kelgen hat emes, ana ekinshi hatty aıtyp otyrmyn. Ser Genrı, siz sonshama jyl boıy Londonda turyp, baqpen aılanyspaǵandyǵyńyzdan bir nárseni baıqaı qoımaǵan sıaqtysyz.

— A?— dedi Ser Genrı.— Neni baıqaýym kerek edi?

Bentrı hanym qolyn sozyp, bir katalogty sýyryp aldy da, ashyp jiberip daýystap oqı bastady. «Doktor Gelmýt Spat. Taza lılıa, óte tamasha, erekshe uzyn, ári qatty sabaqty gúl. Qıylýy ońaı, baqty áshekeıleýge taptyrmaıtyn ósimdik. Edgar Djekson. Formasy ádemi kelgen hrızantema ispettes ashyq qyzyl kúreń gúl. Amos Perrı. Ashyq qyzyl, asa sándi gúl. Shantaý. Tamasha qyzǵylt sary, baqtyń sánin keltiretin, uzaq gúldeıtin ósimdik.

Shyndyq...

— Esińizde bolar, álgi hattaǵy bas árippen jazylǵan sóz,— dep Mıss Marpl kúbir ete qaldy.

Shyndyq. Aqshyl kúlgin tústi formasy óte ádemi, shoqty gúl. Bentrı hanym bar pármenimen: «Georgın!»,— dep katalogty tastaı saldy.

— Olardyń basqy áripterin qosyp oqıtyn bolsańyz «ólim» degen sóz shyǵady,— dedi Mıss Marpl.

— Biraq ol hat doktor Rozeniń ózine arnalǵan hat edi ǵoı,— dedi Ser Genrı pikir talastyryp.

— Eń qyzyǵy da sonda jatyr,— dedi Mıss Marpl.— Ol bar, sosyn álgi eskertýi bar. İshi beıtanys esimderge toly ári ózi tanymaıtyn bireýden kelgen hatty ol ne isteıdi?

Árıne, sekretarynyń aldyna tastaı salady.

— Sonymen túptep kelgende...

— Joq , joq!— dedi Mıss Marpl.— Sekretar emes. Ol emes ekeni aıdan anyq. Eger ol bolatyn bolsa, jańaǵy hatty áýelden-aq kórsetpeı tyǵyp tastaǵan bolar edi. Nemis markasy japsyrylǵan, ózine kelgen hatty da jyrtyp tastamas edi. Ol adal adam.

— Onda kim...

— E... bul arasy endi aıqyn sıaqty. Anyq bolǵanda qandaı deseńizshi. Erteńgi as kezinde stol basynda jáne bir adam boldy ǵoı. Ol qyz árıne, jańaǵydaı jaǵdaıda qolyn sozyp, álgi hatty alyp oqıdy. Mine osylaı. Sol kúngi pochtamen ol da baq ósirýge arnalǵan bir katalog alǵany esińizde bolar...

— Greta Rozen,— dedi Ser Genrı jaılap qana.— Onda onyń maǵan kelýi...

— Erkekter mundaı nárselerge eshqashan mán bermeıdi,— dedi Mıss Marpl.— Sosyn olar myna biz sıaqty qart áıelderdiń mysyq sıaqty kórmeıtini joq dep oılaıdy. Biraq baıqadyńyz ǵoı. Ókinishke oraı, árkim óz jynysyn kóbirek biledi. Osydan keıin sóz joq olardyń arasynda jik paıda boldy. Jigit aıaq astynan jırenip shyǵa keldi. Eriksiz seziktenip qalyp, onysyn jasyra almady. Al endi qyzdyń sizge kelýi, men bilsem, naǵyz aramdyq . Onyń jaǵdaıy qaýipsiz bolatyn. Solaı bola tura jolynan burylyp kelip, sizdiń kúdigińizdi birjolata bıshara Templtonǵa aýdarmaq bolǵan. Qyz kelip ketkenge deıin siz Templton týraly eki oıly edińiz.

— Menińshe, qyzdyń aıtqanynda turǵan eshteńe joq...— dep Ser Genrı sóz bastap kele jatyr edi, Mıss Marpl ony tejep: «Djentelmender, mundaı nárselerdi baıqamaıdy»,— dedi baısaldy únmen.

— Al álgi qyz..,— dep Ser Genrı úndemeı qaldy.— Ol qyz tapa taltúste aspaı-saspaı kisi óltirip, aspap-saspaı jaıbaraqat kete barǵan boldy ǵoı onda!

— Jo, joq. Ser Genrı,— dedi Mıss Marpl.— Ol janasyn almaı kete almaıdy. Oǵan siz de, men de senbeımiz. Álginde ǵana aıtqanyńyz esińizde me? Joq, Greta Rozen jazasyn almaı qoımaıdy. Máselen, onyń birge júrgenderi ońǵan adamdar emes. Olar — shantaj jasaıtyn, kisi óltiretin toptyń adamdary. Qyzǵa olar opa qylmaıdy, bir kúni kóresiń túbine jetedi. Ózińiz aıtpaqshy, qylmyskerdi aıta bermeı, ary taza, adal adamdardyń da jaǵdaıyn oılaıyq. Templton myrza, men bilsem, ana Germanıadaǵy ózine hat jazǵan naǵashy qyzǵa úılenedi. Onyń hatyn jyrtyp tastaýy, ıá, bul da kúdik týǵyzady. Biraq bul kúdik baǵanadan beri biz aıtyp otyrǵan kúdikten múlde bólek. Hatty Greta kerip qalady nemese oqyp qoıady dep qoryqsa she? Iá, bul jerde de mahabbat bar sıaqty. Al endi Dobbzǵa kelsek, ıá, siz aıtpaqshy, oǵan kelip ketetin eshnárse joq. Ol bir tamaǵynan basqany oılamaıtyn adam sıaqty ǵoı. Endi qalǵany ana bıshara Gertrýd kempir. Ony oılasam, oıyma Znnı Poýltnı túsedi. Baıǵus Ennı Poýltnı. Elý jyl adal qyzmet istep kelgende, oǵan Mıss Lemniń murasy jaıly dokýmentterin urlap, qurtyp jiberdi degen ósek taǵyldy. Ony eshkim de dáleldeı alǵan joq, biraq bısharanyń túbine sol jetti. Keıinirek ol qaıtys bolǵan soń, jańaǵy qaǵazdar shaı salyp qoıatyn jasyryn tartpadan tabylypty. Sóıtse, saqtyq úshin qaǵazdardy jańaǵy tartpaǵa Mıss Lem kempirdiń ózi salyp qoıyp, umytyp ketse kerek. Biraq bıshara Ennı úshin bul tym kesh edi.

Baıǵus nemis kempir de álginiń aıaǵyn qusha ma dep, janyma qatty batyp otyr. Qartaıǵanda adamnyń kóńili qalǵysh keledi ǵoı. Templton myrzadan góri sol kempirge janym kóbirek ashıdy. Óıtkeni Templton ári jas, ári ádemi. Qyzdarǵa da unaıtyn kórinedi. Siz Gertrýdqa ary taza ekeni anyqtalǵany jóninde hat jazyp jiberersiz, Ser Genrı, solaı ǵoı? Erekshe syılaǵan qart qojaıyny qaıtys bolyp, ózine túsken kúdikten sary ýaıymǵa salynyp júrgen shyǵar... Tý! Oıyma tússe, shydaı almaımyn!

— Men hat jazamyn, Mıss Marpl,— dedi Ser Genrı. Ol Mıss Marplǵa tańdana qarady.— Sizdi men esh ýaqytta da túsine almaspyn, sirá. Sizdiń dúnıetanymyńyz árqashan men oılaǵannan bólek bolady da turady.

— Meniń dúnıetanymym óte tar ma dep qorqamyn,— dedi Mıss Marpl kishipeıildilik kórsetip.— Osy ýaqytqa deıin Sankt Merı Mııdten basqa eshteme kórmeppin.

— Sonyń ózinde de siz halyqaralyq qupıanyń syryn ashyp otyrsyz ǵoı,— dedi Ser Genrı — ony siz ashtyńyz. Oǵan kózim jetip otyr.

Mıss Marpl qyzaryp ketti de, qalpyna qaıta keldi.

— Men óz zamanyma laıyqty jaqsy bilim aldym ǵoı dep oılaımyn. Sińlim ekeýmizdiń nemis muǵalimimiz boldy. Ózi bir sondaı sezimtal jan bolatyn. Ol bizge búginde umyt bolǵan tamasha gúlderdiń syryn úıretip edi. Sary qyzǵaldaq, máselen, «úmitsiz mahabbat» degendi, al qytaı astrasy «qyzǵanyshtan qolyńda ólem» degendi bildiredi. Álgi hattyń sońyndaǵy qol «Georgıa» edi ǵoı. Umytpasam onyń nemisshesi «dahlia» bolýy kerek, al sol sóz bárinin de syryn ashyp tur. Dahlia degen sózdiń qandaı maǵyna beretinin umytyp qalyp, esime túsire almaı turǵanymdy qarashy. Burynǵydaı emes umytshaq bop baramyn.

— Qalaı degende de onyń maǵynasy «ólim» emes.

— Joq, árıne. Sumdyq emes pe? Dúnıede neshe túrli masqara bar ǵoı.

— Barshylyq,— dedi Bentrı hanym kúrsinip,— keıbireýdiń gúlderi; endi bireýlerdiń dostary bolǵany qandaı baqyt deseńizshi.

— Ózderińiz baıqap otyrsyzdar, núkteni Mıss Marpl qoıdy,— dedi dáriger Lloıd.

— Bir kisi kún saıyn teatrǵa maǵan arnap qan qyzyl orhıdeıa gúlderin jiberip turdy,— dedi Djeın armandap.

Ser Genrı jóteldi de, basyn buryp áketti.

Mıss Marpl kútpegen jerden daýystap: «Esime endi tústi. «dahlia» degen «satqyndyq, ótirik» degen maǵyna beredi»,— dedi.

— Bárekeldi,— dedi Ser Genrı,— óte tamasha.

Sosyn ol kúrsinip saldy.

---