InfoHub Logo

Ardaqty ákem Shamahaı Dóńtaıulynyń rýhyna taǵzym!

Úshinishi synyp bitirgen jyly kóktemde kútpegen oqıǵa boldy. Ákem áldebir bastyqpen qatty sózge kelip qaldy da, aýyldaǵy baılanys bóliminiń meńgerýshisi qyzmetinen bosady. Ol tusta bizdiń jaqta jumys tapshy degendi úlkenderdiń aýzynan jıi estıtinbiz. Jumyssyzdyq bolǵan jerde kedeıshilik meńdeıtini de belgili. Anam menen keıingi baýyrlarymdy baǵady, úı sharýasymen aınalysady. Kúnkóristiń jalǵyz kózi ákemniń aılyǵy edi. Endi odan aıyrylǵan soń tirshiligimiz qıyndaı bastady.

Aýyldaǵy ákemniń dos-jarandary, naǵashylarymyz, týystarymyz bári jabylyp úgittep álgi bir mes qaryn bastyqtyń «aıaǵyna jyǵala sal» dep jalynǵandary esimde. Biraq, qyrsyq ákem kónbedi. Anamnyń kózine jas alyp, jalynyp turyp aıtqanyna da qulaq aspady. Soǵan qaraǵanda óziniki durys bolǵan shyǵar. Ózinen aǵattyq ketse ákem keshirim suraýdan esh tartynbaıtyn adam. Al, óziniki jón bolsa, eshkimniń aldyna bas ımeıtini taǵy bar.

Jalpy, ákem — adal, batyl, ójet týrashyl qysqasy, naǵyz er azamat edi. Ofıserler ýchılıshesinde oqyp júrgen kezinde «halyq jaýynyń» balasy ekendigi áshkere bolyp, keıin baılanys tehnıkýmyna aýysqan kórinedi. Arasynda shahter bolyp ta jumys istegen kezderi bolypty. Ákesine saıası jala jabylmaǵanda búgingi kúni bildeı bir ofıser bolyp, «hanǵa sálem bermeı» júrer edi. Álgindeı mes qaryndardy aldyna qursha jorǵalatyp qoıar ma eken. Amal neshik, endi aıadaı aýyldan jumys tappaı sandalyp júrgeni. Aýyl kontorynda ájeptáýir mánsaby bar naǵashy aǵam da týǵan qaryndasynyń kúıeýine qol ushyn bere almady. Naǵashy aǵamnyń:

— Seniń týrashyldyǵyń men batyldyǵynan ne paıda? Aqyry, mine jumyssyz qaldyń. Ol mes qarynnyń ıt ekenin bárimiz de bilemiz. Biraq, shydap júrmiz ǵoı — degenin qulaǵym shalǵany bar.

Ákemniń aınalaǵa syn kózben qaraıtyndyǵyn, laýazymy bıik eken dep eshkimniń aldynda bas ımeıtin qaısarlyǵy men ádildigin, tynymsyz eńbek etýden jalyqpaıtyn sharýaqorlyǵyn áli kúnge deıin úlgi etip aıtatyndar bar. Bala bolsam da sol kezdiń ózinde ákemniń otbasyna qamqor, bárimizge shynaıy qorǵan bola alatyn erjúrektigin sezetinmin.

Sonymen, ádiletsizdikke tózbeıtin, basynan sóz asyrmaıtyn «qyrsyq» ákem eshkimniń aqylyna qulaq aspaı, aqyry týǵan jerdi tastap, eldiń sonaý qıyr shyǵysyndaǵy bizdiń Altaı taýy óńirinen ekimyńnan astam shaqyrym shalǵaıdaǵy ishkergi shóleıt aımaqqa kóshetin boldy. Eńbek shartyn jasap qoıypty. Kóp uzamaı Ulanbatyrdan arnaıy kólik te kelip jetti. Aǵaıyn-týys, dos-jaran, búkil aýyl bolyp shyǵaryp saldy. Arnaıy resmı jıyn ótip, aýyl basshylary men qurmetti azamattary, aqsaqal aǵalar sóz sóılep, bata berisip, jylap-syqtap ý-shý bolǵandary áli esimde.

Kólikke júk tıelip, alys saparǵa attanǵanǵa deıin ákemdi raıynan qaıtarmaq bolǵandar kóp boldy. «Jat jurt qoı. Balalaryń monǵol bolyp ketedi. Tildi, dástúrdi umytady». «Bıtke ókpelep, tonyńdy otqa jaǵasyń ba?», «Aqylǵa kelseńshi» dep jatqandar ekiniń biri deýge bolady. Alǵan betinen qaıtpaıtyn týrashyl ákem oǵan kónsin be. Aımaq ortalyǵynan birer otbasy qosylyp, bes-alty mashına bolyp jolǵa shyǵyp kettik.

Sonymen, Monǵolıanyń keń dalasyn kesip ótip, birneshe aımaqtyń ólkesin aralaǵan kóshimiz kólikti bolyp, onshaqty kúnnen soń mejelegen jerimizge de jettik. Jol boıynda bir-eki ret qana qonaq úıge túnegen shyǵarmyz. Kóbinese, keshqurym jetken malshylar shańyraǵyna nemese qala, eldi mekenderdiń shetindegi kez kelgen úıge túse salamyz. Monǵol otbasylary týysy kelgendeı-aq qabyldaı beredi. «Uzaq joldan kele jatyr ekensizder. Baratyn jerlerińiz áli alys. Óz úılerińdeı kórińder, iship-jeńder, qonyp jatyńdar» dep quraq ushyp júrgeni. Osynshama qonaqjaı, minezge baı, jaıly halyqty álem elderin jaǵalaı aralasań esh jerden tappaıtyn shyǵarsyń. .

Jańa mekenimiz alasa tóbeshikteri ǵana bar, negizinen mıdaı jazyq dalada oryn tapken eken. Bizdiń ólkedegideı aspanmen talasqan bıik taýlar men jalama jartastar, kúrkirep aqqan ózen sý, ıt tumsyǵy ótpes ný orman, toǵaı atymen joq. Osy eldegi eń shóleıt ólke sanalady. Soǵan qaramastan, bizdiń aýylmen salystyrǵanda álde qaıda órkenıetti. Temirjol, poıyz sekildi buryn kórip, bilmegen neshe túrli tosyn dúnıeler bar. Balamyz ǵoı, biz máz-meıirambyz.

Anam jersinbeı, týystaryn, elin saǵynyp, aıǵa jýyq ýaqyt jylap-syqtaýmen boldy. Ol kisi saıası qýǵyn-súrgin bolǵan jyly besiktegi sábı eken. Ákesin aýyl moldasy bolǵany úshin «Japon tyńshysy» degen saıası jalamen Stalınniń Monǵolıadaǵy jendetteri tutqyndap áketken kórinedi. Sol ketkennen oralmaǵan. Bala kezinde, ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezi bolsa kerek. Anasy (meniń naǵashy ájem) ekeýi otyryp alyp «Germanıa jeńiske jetip, Sovet eli qulasa, Stalın ıt ólimmen germandardyń qolynda ólse eken» dep tileıdi eken. Ondaǵysy, jazyqsyz jalamen aıdaýǵa ketken azamattar germandar jeńse qaıtyp orala ma degen úmit qoı.

Anam medbıkelik ortasha bilimi bar, qarapaıym eńbek adamy. Bala kezimde maǵan únemi mýzykalyq aspaptar satyp áperip, úıretetin. Meniń saz aspabyna beıimdiligim bolǵan shyǵar, dombyra, garmon, mondalın, gıtarada ájeptáýir oınaıtyn bolyp óstim. Kitapqumarlyǵyma da asa den qoıyp, qalaǵan kitaptardy satyp alýyma aqsha aıaǵan joq. Bir úıde toǵyz bala óstik. Meni úı sharýasyna kóp aralastyrmaı aqsaýsaq bolýyma tikeleı jaǵdaı jasady. Jalpy, men ózim qatty-qaıyrym sharýalarǵa asa qyrym joq, sál jalqaýlaý bala boldym, sony ańǵarsa kerek, anam menen bir óner adamyn jasaǵysy keldi.

Hosh, sonymen jańa jerge úlkender beıimdele almaı qınalsa da, balalar úshin qyzyqty edi. Týǵan jerden qatar kelgen úılerdiń balalary birge oınaımyz. Arasynda jergilikti balalarmen qosylyp ketemiz. Keıde olarmen tas atysyp, shekisip qalyp ta jatamyz. Sóıtip júrgende jazdyń shýaqty kúnderi de óte shyqty.

Keshikpeı sabaq bastalyp, men tórtinshi synypqa qabyldandym. Biraýyz monǵolsha bilmeımin. Ártúrli pánder ótedi. Eshteńe túsinbeımin. Eki aptadaı mylqaý adam sekildi júrdim. Bir aıdyń ishinde birshama túsine bastaǵandaımyn. Muǵalimder baryn salady, balalar da ortaǵa alyp, til uqtyrýǵa kómektesedi. Birinshi toqsandy qorytqanda, tarıh, ádebıet, monǵol tili sabaǵynan úshtik baǵaǵa shyqtym. Buryn kileń bestik alyp kelgen men úshin bul aýyr qasiret edi. Úıge kelgen soń ońasha otyryp alyp, kóz jasymdy tógip-tógip alatynmyn.

Eń qyzyǵy, ondaǵy muǵalimder meniń jańadan til úırenip jatqanymmen, qazaqy ortadan kelgen, ózge ulttyń ókili ekenimmen esh sanaspaıdy. Dıktanttan qansha qate jibersem, soǵan saı baǵa qoıady. Biraq, ulty monǵol bola tura menen kóp qate jiberetinder taǵy bar edi. Sony aıtyp, keıde meni maqtap qoıady. Kanıkýlda bir «semiz» monǵol romandy qolǵa alyp, kún-demeı tapjylmaı otyryp oqyp tastadym. Osydan keıin birshama erkin sóıleıtin jaǵdaıǵa jettim.

Ekinshi toqsanda tórttikter qataryna qosylyp, aqyry tórtinshi synyptyń sońǵy jartyjylyn úzdik bitirip, tildik kedergini tolyqtaı eńserdim.

Ákem biz kóship kelgen shaǵyn qalashyqtyń baılanys bóliminiń meńgerýshisi, al, anam qonaq úıdiń ákimshisi ári asqananyń bas aspazy bolyp qyzmetke ornalasqan. Turmysymyz ońalyp, jaǵdaıymyz jaqsara tústi. Ákemniń meńgerýshi degen aty ǵana bolmasa, radıo-tehnıka, telefon baılanys, hat-habar qabyldaý, merzimdi basylymdar taratý, monterlikti bárin bir ózi atqarady. Jazǵy kanıkýlda men ákem úshin taptyrmaıtyn kómekshimin. Meniń eń jaqsy kóretin jumysym gazet-jýrnaldardy jazylýshylarǵa, mekemelerge bólip, ony jáshikterge salý. Túngi saǵat ekide keletin júrdek poıyzdan poshtany kútip alyp, keshki altyda hat-habarlar salynǵan qapshyqty keri jóneltemin.

Onyń bárinde qasymnan bir eli qalmaı kómektesip júretin bir-eki kórshi uldar bar. Osy mindetimizdi erekshe yqylaspen atqaramyz. Bárinen qyzyǵy, poshta jáshikterine salyp bolǵan soń ártúrli gazet, jýrnaldardyń kezekti sandarynan mindetti túrde bes-altaýy artylyp qalady. Bir qushaq gazet pen jýrnaldy úıge ákelip alyp raqattanyp oqımyn.

Óstip júrip eldegi barlyq baspasózben qosa APN agenttigi tarapynan Máskeýde álemniń birneshe tilinde shyǵarylyp, dúnıejúzi elderine taraıtyn sovet jýrnaldarymen de «dostasyp» kettim. Ásirese, onda tarıhı otanym Qazaqstan týraly maqala shyqsa qalt jibermeı tamsana oqımyn. Osylaısha, oqýshy kezimde-aq oqyrman retinde erte eseıip, keshikpeı ózim de jaza bastadym.

Jazyp-syzǵan dúnıelerim besinshi-altynshy synyp oqýshysy kezimde balalarǵa arnalǵan gazet-jýrnaldarda jáne ortalyq basylymdarda jaryq kóre bastady. Osy kezden bastap, mektepte ǵana emes, aýyl deńgeıinde tanymal bolyp jurt «jazýshy bala» dep atap ketti.

Al, tańdy tańǵa uryp oqıtyn álem klasıkteriniń romandary men úshin taýsylmas azyq. Meniń dostarym da talǵamy bıik oqyrman balalar edi. Qyzyqty kitaptardy birimizden birimiz alyp, almasyp kezektesip oqımyz. El astanasyna, aımaq ortalyǵyna baratyn jolaýshylarǵa sol kezeńde ataǵy jer jarǵan kitaptardy tapsyryp aldyrtamyz. Sol zamannyń aýyl adamdary óte kitapqumar edi. Teledıdar ataýly bolmaǵandyqtan shyǵar, jurt jappaı baspasóz oqıdy, radıo tyńdaıdy. Meniń jazǵan shaǵyn áńgimelerim merzimdi baspasózde jarıalanyp, radıohabar arqyly usynylǵan talqylaýlarǵa oraı joldaǵan oı-pikirlerim efırde oqylǵan saıyn búkil aýylda ataǵym jer jaryp, bedelim bel asady.

Jaz maýsymynyń aıly túnderinde aýyl balalary aýlada toptasyp otyryp alyp, oqyǵan kitaptarynyń oqıǵasyn jarysa aıtyp qyzyl keńirdek bolyp jatýshy edik.

Men oqyǵan kitaptardyń birinde mynandaı bir oqıǵany baıandaǵan áńgime bolýshy edi: «Bir jigitti súıgen qyzy kedeıligin betine basyp, qaramaı ketedi. Jigittiń alǵashqy mahabbaty osylaısha sátsiz aıaqtalady. Ol qyz úshin kimniń aqshasy kóp bolsa, sol baqytty bolyp eseptelmek eken.

Ol ekeýi on jyldan keıin bir iri saýda ornynda kezdesip qalady. Kelinshek kúıeýin kútip tursa kerek. Jigitti kóre sala tanı ketedi.

— Oı, amanbysyń, halyń qalaı? Meniń jolym boldy. Ómirim qýanyshqa toly. Kúıeýim aıyna 15700$ eńbekaqy tabatyn isker azamat. Al, óz jaǵdaıyń neshik?

On jyl buryn ólip-óship súıgen adamynan mundaı sóz estigen jigittiń kóńilin muń torlap, únsiz turady. Osy sátte kelinshektiń kúıeýi de keledi. Kelinshegi aýyz ashyp úlgermeı turyp kúıeýi áıelimen sóılesip turǵan jigitke jik-japar bola qalady.

— Amansyz ba, ser? Meniń zaıybymmen tanystyńyz ba?

— Qaıyrly kún!

Áıeline burylyp bylaı deıdi:

— Súıiktim, bizdiń basshymen tanysyp qoı. Meniń jasap jatqan álgi 100 mıllıonnyń jobasy osy kisiniki.

Kelinshegi tań-tamasha qalady. Tipti, aýzy ashylyp, sóıleýge de shamasy kelmeı qalsa kerek. Al, kezinde kedeısinip, qaramaı ketken jigiti sypaıy ǵana kúlimsirep:

— Aıypqa buıyrmańyzdar asyǵys sharýam bar edi. Men keteıin. Búgin sizderdi jolyqtyrǵanyma óte qýanyshtymyn. Kúnderińiz sátti ótsin! — deıdi de, burylyp júre beredi.

Erli-zaıypty ekeýi onyń artynan qarap turǵanda endi ǵana esin jıǵan áıeli suraıdy:

— Mynaý seniń bastyǵyń ba, sonda?

— Iá, súıiktim. Óte qarapaıym ǵajap adam. Ótken ómirinde bir muńly tarıh bar kórinedi. Ólerdeı ǵashyq bolǵan qyzy muny kedeısiń dep kemsitip, tastap ketse kerek. Sol sátsizdikten keıin baryn salyp ter tógip eńbek etken eken. Mine, qazir adal eńbegimen iri jetistikke jetip, bir aıda mıllıon dollardan artyq tabys tabady. Álgi qyzdyń aqymaqtyǵyn aıtsańshy. Mynandaı isker azamattyń kóńilin qaldyrmaı turmysqa shyqqanda ǵoı, odan baqytty jan bul dúnıede bolmas edi-aý.

Áıel aıtarǵa sóz tappaı qalady». Osy áńgemeni oqyǵan soń men qıalǵa erik beremin. Shirkin-aı, Qasen aǵa da dál osylaı baıyp ketip, ózine qaramaı ketken qyzyn qatty ókindirse ǵoı dep armandaımyn.

Qasen degen orta jastaǵy salt kisi. Bizben birge eldiń batysynan kóship kelgen. Úlkenderdiń aıtýlaryna qaraǵanda, jetim ósken, kedeı, qoldap-demeıtin týystary da bolmaǵan soń úılene almaı «otyryp» qalǵan bolsa kerek. Qazaqtyń salty boıynsha qudalasatyn jaqyn-janashyry bolmasa, qalyńmal demese de jón-joralǵy jasaıtyn hali bolmasa qyzǵa qur sóz aıtqannan paıda joq qoı. Onyń ústine jalǵyzilikti boıdaq jigitti kúshikkúıeý etip kim bosaǵasyna kirgizip alsyn. Qansha kedeı bolsa da ondaıǵa er azamattyń ózi de bara qoımaıdy. Sóıtip júrip, týǵan el-jerden pana tappaǵan soń Monǵolıanyń qıyr shyǵysyna qalyń qalqanyń ortasyna kelip, bizben kórshi boldy.

Meniń ákem de Qasenge qatty jany ashyp, qalaı da oǵan laıyq, mindetti túrde ulty qazaq qalyńdyq izdep áýirege túsip júretin. Qazaqtar shoǵyrlanǵan Nalaıh, Berh, Zúúnbaıan sekildi qalalardan qalyńdyq surastyryp, izdeý salǵanyn bilemin. Baılanys bóliminiń meńgerýshisi bolǵandyqtan qaı jerdegi qazaqtarmen de ózinshe jedel qarym-qatynas jasaı alatyn.

Sóıtip júrip Zamyn-Úúd degen shekaralyq qalashyqtan qalqa áıeli bar Qabataı degen kisini tabady. Ol kisiniń monǵoldanyp ketken bir qaryndasyn aıttyryp kórgen eken, onysy jýas Qasendi «tym kóńilsiz» dep mensinbeı qoıypty. Aqyry, qazaqsha jaqsy biletin ózi jesir, eki balaly uranqaı kelinshekke quda túsedi. Qasenniń ózi de ony jerles dep jaqyn tartyp júredi eken. Qyrsyqqanda ol qatyn da Qasenge qaramaı áıeli qaıtys bolǵan baı qalqaǵa turmysqa shyǵyp ketedi.

Kitaptan oqyǵan oqıǵalar men keıipkerlerimniń basyndaǵy tosyn syılar men sáttilikter Qasenge de buıyrýy tıis dep men bala qıalyma ábden shegelep alǵanmyn. Solaı bolaryn kútip de júrdim. Sóıtip júrgende jurttyń oıyna da kirmegen, biraq, men úshin saryla kútken bir oqıǵa boldy.

Eldiń ortalyǵynan shyǵyp, qıyr shyǵystaǵy shekaralyq aýmaqqa ótip, ary qaraı Beıjińge deıin baratyn poıyz biz mekendeıtin beketke túńgi saǵat ekide aıaldaıtyn. Qaladan keletin jolaýshylar bizdiń aýylǵa osy mezette jetedi. Temir jol vokzaly men bizdiń úıdiń arasy ótirik aıtqan adamǵa bes attam jer. Poıyzdan túsken árbir qazaq beket kúzetshisinen nemese birge kelgen jergilikti jolaýshylardyń birinen mindetti túrde «Munda qazaq úı bar ma?» dep suraıdy. Aýyldaǵy eń tanymal qazaq ákem bolǵandyqtan jurt bizdikin nusqap jiberetini zańdylyq. Sondyqtan, tún ortasynda álde bireý esik qaqsa oǵan tańdanýdy álde qashan qoıǵanbyz. Onyń syrtynda álde bir shuǵyl jaǵdaı bola qalsa da aýyl turǵyndary bizdiń úıdi tabady. Sebebi, aımaqpen, ózge qalalarmen baılanysatyn telefon baılanysy tek bizdiń úıde ǵana bar.

Tún ortasynda bir qudaıy qonaqtyń kelgenin uıqyly-oıaý jatyp ańǵarǵanmyn. Qazaqsha sóıleskeni jáne daýsyna qaraǵanda áıel adam. Onyń ózinde jas qyz-kelinshekterge tán ún estildi. «Aı, osy dáý de bolsa Qasenge qalyńdyq bolyp qalar» dep, oıladym uıqyly-oıaý jatyp.

Tańerteń turyp qarasam, rasymen de jasy otyzdar shamasyndaǵy bir ádemi kelinshek shaı iship otyr. Aty Altynshash eken. Jalǵyz ózi kelipti. Ákem suraqtyń astyna alyp otyr. Men de qulaq túre qaldym. Aıtýyna qaraǵanda, qalada turǵan. Saýda tehnıkýmyn bitirgennen keıin esepshi bolyp jumysqa ornalasqan. Turmysqa shyqqanymen nekesi sátsiz bolypty. Balasy týa sala shetinep, kúıeýi ishkilikke salynyp aqyry ajyrasyp tynǵan. Jumysynda álde bir kúrdeli jaǵdaı týyndap, daý-damaıǵa ilikkenge uqsaıdy. Sosyn, bárin tastap, poıyzǵa otyrǵan da shyǵysty betke alyp tartyp otyrǵan. Shekaraǵa tym jaqyndap qalǵan soń jol-jónekeı jolaýshylardan jón suraǵan. Sonda, vagonnyń jolserigi osy jol beketinde birli-jarym qazaq otbasylar turatynyn jáne ákemdi tanıtynyn aıtyp, tipti úıdi de kórsetip jiberipti.

— Aǵa, jón biletin adamsyz ǵoı. Aýyl basshylaryna aıtyp mamandyǵym boıynsha jumysqa ornalasýyma kómektesińizshi! — dedi, Altynshash.

Bárinen buryn men qýanyp kettim. «Myna Altynshash Qasen aǵaǵa qalyńdyq bolýǵa laıyq eken» dep ishteı alaqaılap qoıamyn. Ózi sulý ári qazaq. Budan artyq Qasenge kim kerek? Kókten izdegeni jerden tabyldy degen osy.

Ákem Altynshashty basshylarǵa ertip aparyp temirjol beketine kasır etip jumysqa ornalastyrdy. Ázirshe, kasır bola tursyn. Eki aıdan keıin bir esepshi zeınetke shyǵady. Sonyń ornyna qoıamyz dep ýáde beripti. Onymen de shektelgen joq. Bir bólmeli úı beripti. Aýyldaǵy bes-alty qazaq otbasy artyq-aýys ydys-aıaqtaryn, tósek-jabdyqtaryn berip, Altynshashty kózdi ashyp-jumǵansha jeke otaý ǵyp jiberdi.

Endi, kúıeý jigit Qasen ǵana kerek edi. Ony sharýashylyq bastyǵy ańshylar brıgadasyna jibergen eken. Bir-eki kúnde kelip qalady desedi. Ony saryla kútip júrgen men ǵana. Úlkenderdiń oılaryna eshteńe kirip shyǵar emes. Zootehnık kókemizdiń áıeli álgi Altynshashtan kúıeýin qyzǵanyp áýire bolyp júr. Zootehnıktiń ózinde de bar sıaqty. Ońashada áıeliniń kózin ala bere sóz laqtyryp qalsa kerek. Asa qyraǵy áıeli ony ańǵaryp qoıyp, úıine barǵan soń kúıeýiniń eki aıaǵyn bir etikke tyǵady ǵoı. Osy sátti paıdalanyp, sol jeńgeme óz oıymdy aıttym.

— O, qý sheshek! Áı, Shákeńniń osy ulynan birdeme shyǵady-eı. Tabylǵan aqyl ǵoı, munyń! — dedi de, bul iske ózi kirisip ketkendeı boldy.

Tórt-bes áıel bas qosyp, kúbirlesip-sybyrlasyp júrip Qasenmen tanystyrdy. Altynshashtyń olarmen ne sóıleskenin qaıdan bileıin. Birde jylap otyrady. Endi birde áıelderdiń birdeme dep aıtyp jatqandaryna basyn ızep otyrǵanyn kózim shalyp qalady. Soǵan qaraǵanda bárine kónetin de sıaqty. Ondaı jerge bala-shaǵany jolatpaıdy. Biz de aýlaq júremiz. Aqyry, ne dese de kóndirgen sekildi ekeýin qosyp tyndy ǵoı.

Osylaısha Qasen baıǵustyń baǵy jandy. Ekeýi jarasyp ketkendeı boldy. Qasen men Altynshashtyń qoltyqtasyp klýbta bolatyn oıyn-saýyqqa, kınoǵa ketip bara jatqandaryn terezeden kórip, birdeme tyndyryp tastaǵandaı men de máz bolamyn. Altynshash ta ǵajap jeńge boldy. Mereke, demalys kúnderi azǵana qazaq otbasy bas qosyp, el-jerine degen saǵynyshtaryn aıtyp, sher tarqatyp bas qosady. Ondaı otyrystarda Altynshash jeńgemiz gıtaramen, dombyramen súıemeldep án aıtady. Mýzyka aspabynyń ózin sóıletip jibererdeı keremet oınaıdy. Án aıtqanda daýsynyń keremettigin aıtsańshy. Radıoda án shyrqaıtyn ataqty ánshilerden kem túspeıdi.

Biraq, Qasenniń ábden sory qaınaǵan jan eken. Baqyttan bal-bul jaınaǵan júzi taǵy da surlanyp, qabaǵy qars túıilip, muńǵa batyp júrýine týra keldi. Qasenniń aıdaı sulý Altynshashpen bas qosqanyna tórt-bes aı ǵana ótken. Qys pen kóktemniń jeldi maýsymy ketip, jadyrap jaz shyǵa bastaǵan mamyrajaı sátte tas tóbeden jaýmaı jasyn túskendeı jaǵdaıǵa tap boldy da ańtarylyp qaldy.

Bir kúni Altynshashtyń bir jaq búıiri qatty tesip aýyrady da artynsha qusady. Shydatpaǵan soń aýyl emhanasyna barady. Meniń anam bar jáne ózge áıelder ony bastabynda jaqsylyqqa joryp qoıdy. «E, talǵaq shyǵar. Bala kótergen ǵoı» desti. Biraq, aýyl dárigeri ákeme kelip aımaq ortalyǵynan jedel járdem shaqyrttyrdy. Onyń aıtýyna qaraǵanda, soqyr ishek degen aýrýǵa tap bolǵan. Aımaqqa baryp ota jasatpasa qaýipti kórinedi.

Jedel járdem de júıtkip kelip, Altynshashty Qasenmen qosa alyp ketti. Aýyl dárigeri bizdiń úıge kelip telefon soǵyp naýqastyń jaǵdaıyn bildi. Dereý ota jasalatynyn, soqyr ishegi ishinen jarylyp ketkenin estidim. Baıbyna barmasam da qaýipti ekenin sezgendeı boldym.

Oqýshylardyń jazǵy demalysy bastalǵandyqtan túnniń bir ýaǵyna deıin kitap oqyp, óte kesh jatamyn da, túske deıin uıqyny soǵatynmyn. Endi ǵana oıanǵanym sol edi, aýyzǵy bólmede bireýlerdiń dabyrlaǵan daýystary estildi.

— Alla aıasyn endi. Qasen beısharaǵa obal boldy ǵoı.

— Endi ǵana qatarǵa qosylyp kele jatqanda...

— Amal neshik, bireýdiń kózi tıdi me eken...

— Elden alys júrgenimizde qıyn boldy-aý!

Bala bolsam da seze qoıdym. Altynshash dúnıe salǵan eken. Ákem aýyl basshylarymen sóılesip kelgenin, olardyń jerleý rásimine kómektesetinin jáne marqumnyń eldegi týystaryna habarlasqanyn aıtty. Altynshashtyń týǵan aǵasy men jeńgesi ushaqpen astanaǵa qaraı jolǵa shyqqan kórinedi, qaladan beri halyqaralyq júrdek poıyzben shyqqannyń ózinde eki táýlik qonyp zorǵa jetedi eken. Al, jergilikti poıyz úsh jarym táýlikten de uzaq saparlaıdy. Úlkender bas qosyp kóp aqyldasty. Kún ystyq. Kúndiz qyryq gradýstan da asyp shyjyp tur. Mundaıda máıitti uzaq ustaýǵa bolmaıdy, týystaryn kútpeı jerleı bergennen ózge lajy joq desip jatty.

Altynshash marqum aýyldyń shetkeri jaǵyndaǵy bir tóbeshiktiń ústine jerlendi. Qasen óńi topyraq qosylǵan kúl sekildi tútigip ketken. Qos janaryn bir núktege qadaıdy da ún-túnsiz tunjyrap turady. Tilin jutyp qoıǵandaı lám-ım dep aýyz ashpaıdy.

Erteńinde aǵasy men jeńgesi kelip jetti. Aınalasy onǵa da jetpeıtin qazaqtyń bárimen Altynshashtyń alystan kelgen jeńgesi alma kezek kóriskende estigen jannyń saı súıegin syrqyratyp, ishi-baýyrdy ezip jibererdeı uzaq joqtaý aıtty. Aýyl basshylary men kórshi monǵoldar da tilin túsinbese de muńly áýenniń tórkinin túsinip kózderine jas alyp turdy.

Úlkender jaǵy basý aıtyp, qazaǵy bar, qalqasy bar zorǵa sabasyna túsirgendeı boldy. Aǵasy sabyrly kisi eken. Kózinen parlaǵan jasty súrte otyryp bylaı dedi:

— Qarǵam Altynshashym ekeýimiz áke-shesheden erte qaldyq. Turmystyń aýyrtpashylyǵyn bir kisideı kórip, endi óz qoly óz aýzyna jetti-aý degende qyrshynnan qıyldy. Jýyqta ǵana bir hatyn alyp edim. «Kúzde Qasen ekeýimiz demalys alyp elge baramyz» degen edi. Alla ol kúndi bizge jazbaǵan eken, amalym qansha. Myna qıyr shettegi ıen dala, qula jazyqta qalyń qalqanyń arasynda jalǵyz qaldy ma dep ýaıymdaýshy edim. Qudaıǵa shúkir, qandas baýyrlarym bar ekensińder, arýlap musylmansha jerlepsińder. Ajal qaıdan jetse, topyraq sol jerden buıyrady deýshi edi, burynǵylar. Adam balasy alǵash shyr etip dúnıege kelgende, ómiriniń sońynda kómiletin jeriniń shańy burq etedi degen de bar. Altynshashymnyń máńgilik mekeni osy dalanyń ana bir tóbeshigi bolǵan eken ǵoı. Dám-tuzy osynda taýsylǵan eken...Ótken iske amal bar ma, artynda bir túıir bala da qalmady...ókinish kóp...amal neshik...

Osylaı dedi de álgi jigit aǵasy únsiz tunjyrap otyryp qaldy. Meniń ákem bastap, ózgeler qostap jamyraı kóńil aıtyp jatyr.

Elden kelgen erli-zaıyptylardy bir aptadan soń shyǵaryp saldyq. Aýyl basshylary da vokzalǵa kelip, qosh aıtysty.

Qasendi kórgen saıyn aýyr kúrsinemin. Onyń jaǵdaıy tym aıanyshty edi. Eshqashan jadyrap kúlmeıdi. Jylaǵanyn da kórgen emespin. Biraq, qabyǵy bir ashylmaıdy. Bir kúni keshke ol bizdiń úıge kelip ákeme:

— Aǵa, men qoı fermasyna ketip baramyn. Mundaǵy jumysymnan shyqtym. Osynda Altynshashymmen birge júrgen jerlerim, ana úıim de ony únemi eske sala beredi. Keıde tún ortasynda qabir basyna qalaı baryp qoıǵanymdy ózim de sezbeı qalamyn. Alysqa keteıin dep sheshtim — dedi.

— Qasen jan! «Ólgenniń artynan ólmek joq». Tiri adam tirshiligin jasamaq kerek. Qaıda júrseń de aman júr — dep, ákem oǵan batasyn berdi.

Ýaqyt óte kele bári umytyla bastaǵan. Árkim óz tirlik-taýqymetimen júrgende, eńbek shartynyń úsh jyly bitip sondaǵy azǵana qazaq otbasy birneshe mashınaǵa júkterin tıep, jańadan ashylǵan bir shahterler qalashyǵyna kóshýge bet aldyq.

Aýyl turǵyndary men basshylary sán-saltanatpen shyǵaryp salǵany áli esimde. Ortamyzda jalǵyz Qasen ǵana joq. Qoı fermasynda jesir qalǵan bir qalqa áıelmen turmys quryp aýylda qalatyn kórinedi. Basshylarǵa ákem ony tapsyryp jatqanyn qulaǵym shaldy. Monǵol basshylardyń «Ol endi bizdiń kúıeýbala, bizdiń adam» dep jatqanyn bilemin.

Kóshimiz alys saparǵa bet alyp, biraz júrgennen keıin jol boıyndaǵy bir qudyqta qoı sýaryp turǵan malshy kóringen. Barlyq mashına toqtady da «Qasen, Qasen» dep shýlap jurt solaı qaraı júgirdi. Men de qosyldym. Qasen de qarsy júgirip kelip zar eńirep jylaǵany áli de kóz aldymda.

«Elden birge kelip ek. Men sorly jalǵyz qalyp baramyn. Taǵdyrym osylaı boldy. Men endi qazaq emespin, osynda sińip, monǵol bolǵannan basqa amalym ne, qaıda júrseńder de aman bolyńdar!» dep turyp, bárimizdi qushaqtap óksip-óksip jylaǵany jadymda óshpesteı saqtalyp qalypty.

— Qoıyńdy aparyp, qoraǵa qamap tasta da bizben birge júr, otyr mashınaǵa! — desti, úlkender jaǵy oǵan alma kezek.

— Joq, aǵaıyndar! Men endi, esh qaıda kete almaımyn. Qalqa kelinderińizdiń aıaǵy aýyr. Aı-kúnine taqap otyr. Qalqanyń qyzynyń jatyryn jaryp shyqsak da ol meniń urpaǵym ǵoı. Ne kórsem de endi, osy shóleıt jaqta qalamyn — dedi.

Mashına alystaǵan saıyn bir orynda tapjylmaı turǵan Qasen kishireıe túsip, birtindep qaraıǵan núktege aınaldy da, kózden ǵaıyp boldy. Kók munar tartqan shóleıt dala artymyzda bar syryn ishke búgip, ún-túniz kósilip jatty.

---