InfoHub Logo

Jurttyń bárin yntyqtyratyn, áıtse de ádebıettiń zańdy ıgiligine aınalý úshin asa úreıli taqyryptar bar. Eger oqýshylardy jábirlep álde shoshytqysy kelmese, romanshynyń ádette odan aýlaq júrgeni abzal. Aıdaı aqıqattyǵy alǵaýsyz bolǵan jaǵdaıda ǵana bul taqyrypqa qalam tartýǵa bolady. Máselen, Berezınadan ótý týraly, Lıssabondaǵy jer silkiný jóninde, Londondaǵy oba jaıynda, Varfolemeı túni nemese Kalkýttanyń Qara Apanynda júz jıyrma úsh tutqynnyń qalaı tunshyǵyp ólgeni jaıly oqyǵanda «qaıǵyly qasiretten» janymyz óksidi. Áıtse de bul jazylǵandardyń aqıqattyǵy ǵana, rastyǵy ǵana, shyndyǵy ǵana bizdi tolǵandyrady. Eger olar oıdan shyǵarylsa, árıne biz jıirkenishten basqa eshteńe sezinbegen bolar edik.

Men álemge áıgili, asa qaıǵyly oqıǵalardyń birsypyrasyn ǵana atadym; olardyń qısapsyz kóptigi jan dúnıeńdi qasiretti máninen kem kúızeltpeıdi, adamdardyń baqytsyzdyǵy jónindegi bul uzaq qaraly tizimnen kópke ortaq osy apattyń qaı-qaısysynan bolsa da, áldeqaıda asyp túsetin jan túrshiger ne san qaıǵy-qasiretti oqıǵalardy taba alatynymdy oqýshylarǵa aıtyp jatýymnyń qajeti bola qoımas. Shyn qasirettiń, aýyr qaıǵynyń ámánda jalqy bolatyny, áste qaıtalanbaıtyny aqıqat. Al qasirettiń ýyn basý adamzattyń emes, adam peshenesine jazylǵan bolsa, ol úshin raqymy kúshti jaratýshy jappar ıeme rızalyq bildirýimiz kerek!

Tirideı jerlený, árıne, jumyr basty pendeniń peshenesine jazylǵan azaptyń eń aýyry ekeni sózsiz. Al munyń jıi, tym jıi bolyp jatatynyn aqyl-esi túzý adam áste joqqa shyǵarmaıdy. Óıtkeni, Ómir men Ólimniń shegi qalaı degenmen de aldamshy da belgisiz. Ómirdiń qaı arada bitip, ólimniń qaı aradan bastalatynyń kim aıta alady? Aýyrǵan kezde keýdede tirshilik nyshany qalmaıtyn derttiń bar ekeni aıan, áıtse de ádilin aıtqanda, sol tirshilik áste tyıylyp ta qalmaıdy, tek ýaqytsha ǵana úziledi. Adam syryn uǵyp bolmas tirshiliktiń kúrdeli mehanızmi bir sát toqtaıdy. Mezgili jetkende, sol kózge kórinbeıtin qupıa qudiretti kúsh sıqyrly qanattar men kıeli dóńgelekterdi qaıta qozǵalysqa keltiredi. Kúmis jórgem máńgi úzilip, altyn shólmek áste synbaq emes. Alaıda osy bir sátte adam jany qaıdan paıda bolady?

Alaıda, belgili bir sebepterdiń belgili saldary da bolady, endeshe, tirshilik tynysy tyıylǵan kezde, adamdardy keıde tirideı jerleıtin jaǵdaılar da kezdesetinine kúmándanýǵa bolmaıdy degen oıdan shyǵarylǵan orynsyz dolbardan tys — bul jalpylama dolbarlardan tys — onyń shynynda da talaı-talaı bolǵanyna medısına men ómirdiń óz tájirıbesi de kýálik etedi. Qajet bolǵan jaǵdaıda men ondaı júzdegen shynaıy mysaldar keltirgen bolar edim. Keıbir oqýshylardyń jadynan shyǵa qoımaǵan sondaı umytylmas bir oqıǵa osy taıaýda ǵana kórshiles Baltımor qalasynda bolǵany, sóıtip jurttyń jan dúnıesin shoshytqany bar. Asa syıly bir azamattyń — áıgili zań qyzmetkeri ári kongres múshesiniń jubaıy aıaq astynan aýyryp, beımálim bir dertke shaldyǵady da, dárigerler qansha álektense de qoldarynan eshteńe kelmeıdi. Qatty qınalyp, aqyry ol qaıtys bolady, álde ony qaıtys boldy dep sanaıdy. Onyń ólgenine eshkim kúdiktenbeıdi, tipti kúdiktenýge eshqandaı negiz de bolmaıdy. Ádettegi ólimge tán barlyq nyshandar bar. Júzi solyp, jaǵy qýaryp ketedi. Erni mármárden de appaq bolyp, kóz janary sónedi. Tynysy tyıylyp, júregi soǵýyn toqtatady. Sol qalpynda ol úsh kún jaǵady, bul kezde denesi siresip, tas bolyp qatyp qalady. Qysqasy, ólik tez buzyla bastaǵan sıaqty bolyp kórinedi de, endi ony dereý jerleýge uıǵarady.

Ony qaıtys bolǵan semá músheleri qoıylatyn saǵanaǵa aparyp jerleıdi de, úsh jyl boıy oǵan eshkim soqpaıdy. Sonan keıin baryp tas tabyt (sarkofag) ornatý úshin saǵanany ashady. O, sumdyq-aı! Sonda saǵana esigin óz qolymen ashqan ólgen áıeldiń kúıeýi jan kórmegen keremet jáıge tap bolady! Saǵana esigi ashylǵan sátte, qarsy aldynan aqqa oranǵan birdeńe satyr-sutyr etip qulap túsedi. Sóıtse, bul áli shirı qoımaǵan kebinge oranǵan óziniń ólgen jubaıynyń súıegi eken.

Muqıat júrgizilgen tekserýdiń nátıjesinde onyń jerlengen soń eki kúnnen keıin qaıta tirilgeni, bulqynǵan kezde qoıylǵan dińgek nemese tómpeshik ústinen tabyttyń qulap túsip, qaqqa aırylǵany, sóıtip áıeldiń tabyttan bosanyp shyqqany anyqtaldy. Saǵana ishinde áldeqalaı umyt qalǵan bos maı sham jatyr, árıne onyń maıy aǵyp ketýi de yqtımal ǵoı. Úńireıgen saǵanaǵa kire beristegi baspaldaqtyń ústińgi jaǵynda tabyt taqtasynyń úlken synyǵy jatyr, shamasy esin jıǵan soń kómek surap sonymen temir esikti soqqylaǵan bolsa kerek. Sol kezde, bálkim, úreıi ushyp, ol esinen tanyp qalýy nemese ólip ketýi yqtımal; qulaǵanda kebini qabyrǵaǵa qaǵylǵan temir sháńgekke ilinipti de sol kúıi ol turǵan jerinde shirip, súıegi saýdyrap qalypty.

1810 jyly Fransıada taǵy bireý tirideı jerlenedi. Munyń ózi shynaıy oqıǵanyń shyǵarmashy qıalynan áldeqaıda asyp túsetininiń aıqyn kýásindeı. Ol oqıǵanyń keıipkeri tipti tekti áýletten shyqqan, baı da asqan sulý boıjetken bıkesh mademýazel Vıktorına Lafýrkad edi. Onyń ińkárlarynyń ishinde Parıjdiń jalań aıaq kedeı ádebıetshi álde jýrnalıs Jýlen Bossúe degen bireý bolady. Sonyń daryny men jibekteı minezi baýrap alǵan mol baılyqqa murager qyz, shynynda jan-tánimen soǵan ǵashyq bolsa kerek; áıtse de jastaıynan súıekke sińgen tákapparlyqtyń saldarynan ol ony mensinbeı ataqty bankır ári áıgili elshi mose Renelge kúıeýge shyǵady. Baqytsyz baıǵus áli ólmegen eken: jurt jańsaq kúıeýi sýı bastaıdy da, aralarynda dúrdarazdyq paıda bolady. Birneshe jyl solaı birge turyp, aqyry, sol beıbaq baıǵus qaıtys bolady — ıaǵnı kórgenderdiń eshqaısysy onyń qaıtys bolǵanyna kúmán keltirmeıdi. Ony saǵanaǵa qoımaı, týǵan jerine jaqyn mańaıdaǵy zıratqa aparyp jerleıdi.

Qaıǵydan qusa shekken, baıaǵy ystyq sezimi áli sýı qoımaǵan onyń burynǵy ǵashyq jigiti endi ólgen áıeldiń qabyryn ashyp, eskertkishke onyń burymyn kesip alý úshin sonaý astanadan alystaǵy provınsıaǵa attanady. Ol beıitti izdep taýyp alady. Tún ortasy aýǵanda tabyttyń qaqpaǵyn kóterip, endi burymyn kese bergende ǵashyǵy kózin ashady. Sóıtse, ol tirideı jerlengen bolyp shyǵady. Baqytsyz baıǵus áli ólmegen eken: jurt jańsaq óldige sanaǵan ony ǵashyǵynyń ystyq yqylasy máńgi uıqydan oıatady. Ol dereý ony ózi túsken meımanhanadaǵy bólmege aparady. Medısınadan ájeptáýir habary bar jigit kúshti dári-dármek qoldanady Aqyry kelinshek esin jıady. Ózin ajaldan alyp qalǵan adamdy tanıdy. Densaýlyǵy ábden jóndelgenshe sonymen birge turady. Áıeldiń júregi tas emes qoı, alǵaýsyz mahabbattyń aqyrǵy taǵylymy onyń kóńilin jibitedi. Sóıtip, ol óz taǵdyryn Bossúege qosady da, burynǵy jubaıyna qaıtyp oralmaıdy, áıtse de óziniń qaıta tirilgenin qupıa saqtap, ǵashyǵymen birge Amerıkaǵa asyp ketedi. Ótken ýaqyt syrtqy túr tulǵasyn ózge turmaq, týǵan-týysqandary da tanymastaı etip ózgertkenine kámil sengen ekeýi on tórt jyldan soń Fransıaǵa qaıta oralady. Alaıda olar qatelesedi: alǵash kezdesken sátte-aq mose Renel óziniń burynǵy zaıybyn tanıdy da, onyń ózine qaıtyp kelýin talap etedi. Ol talabyn qabyldamaıdy; ádil sot isti áıeldiń paıdasyna sheshil, erekshe jaǵdaıǵa, sondaı-aq uzaq ýaqyt ótýine baılanysty ádildigine ǵana emes, zań júzinde de jubaılyq pravodan aıyrylǵany jóninde úkim shyǵarady.

Amerıkan baspa ıeleriniń biri bizdiń tilimizge aýdaryp basýǵa laıyq, asa syıly da senimdi baspasóz ortany — Leıpsıgtiń «Hırýrgıalyq jýrnaly» sońǵy sanynda ol da osyndaı bir qaıǵyly oqıǵa týraly jazdy.

Bir artılerıa ofıseri, boıy eńgezerdeı, densaýlyǵy keremet myqty adam asaý attan qulap, basy jarylady, sodan zamatynda esinen tanyp qalady; bas súıeginiń jarylǵany baıqalady, biraq dárigerler qaterli dep sanamaıdy. Bas súıekke jasalǵan operasıa sátti ótedi. Naýqastan qan alady. Basqa da em-dom qoldanylady. Biraq aýrý birte-birte meńdeı beredi, aqyry onyń demi bitken sıaqty bolyp kórinedi.

Kún ystyq bolyp turǵan soń ony tym asyǵys túrde kópshilikke arnalǵan zıratqa aparyp qoıady. Jerleý beısenbi kúni bolady. Jeksenbi kúni, jurt ádettegishe, beıit basyna barady, tús kezinde bir sharýa ofıser jerlengen beıit janyna aıaldap, sál dem alýǵa uıǵarady, kenet ólik kórden tur tysy kelgendeı mola ústine úıilgen topyraqtyń qozǵalǵanyn sezgenin aıtyp, aınalasyna jınalǵan jurtty qatty dúrliktiredi. Alǵashqyda onyń aıtqanyna jurt onsha sene qoımaıdy, áıtse de sharýanyń júzindegi úreı men onyń óz sóziniń ádildigine aınala antalaǵan jurtty ılandyrýǵa degen shúbásiz senimi, aqyry jınalǵandarǵa áser etedi. Bári qoldaryna kúrek alyp, solaı qaraı júgiredi, tipti aıtar aýyzǵa uıat, taıaz qazylǵan molany olar lezde ashady, sol kezde kórden qyltıyp ofıserdiń tóbesi kórinedi. Sóıtse ol aýyr azappen qaqpaǵyn zorǵa ashqan tabyttyń ishinde búkjıip otyr eken. Syrt qaraǵan adamǵa ol jany joq sıaqty.

Ony dereý sol jaqyn mańdaǵy aýrýhanaǵa aparady, sóıtse ol tiri eken, biraq tunshyǵyp esinen tanyp qalsa kerek. Birneshe saǵattan keıin esi kirip, baıyrǵy tanystaryn tanıtyn bolady, oqta-tekte sózden shatassa da, kórde tartqan aýyr azabyn baıandap berýden jańylmaıdy.

Aıtýyna qaraǵanda, jerlengen soń ol da bir saǵattan artyq ýaqyt esi kiresili-shyǵasyly bolyp jatady da, sodan keıin múlde esinen aıyrylady. Mola asyǵys kómiledi de, úıilgen topyraqtyń astyndaǵy qýys-qýysta azdy-kópti aýa qalady. Ústinen topyrlaǵan adamdardyń aıaq tyqyryn estip, jurttyń kóńilin ózine aýdarýǵa áreket jasaıdy. Onyń aıtýynda qabyr basynda abyr-sabyr, dabyr-shý ony qatty uıqydan oıatyp jiberedi, biraq oıanǵan boıda óziniń sharasyz ekenin birden túsinedi.

Habarǵa qaraǵanda, naýqastyń beti beri qarap, tipti aıyǵa bastaǵan kezde alaıaqtardyń kinásinen medısınalyq tájirıbeniń qurbanyna ushyraıdy. Olar galvanıkalyq batareıany qoldanady da toktyń áserimen qozǵap, derttiń saldarynan qaıtys bolady.

Áńgime galvanıkalyq batareıa týraly bolǵandyqtan da, osy arada, sonyń áserinen Londonda eki táýlik boıy molada jatqan bir zań qyzmetkeriniń qaıta tirilgeni jónindegi atyshýly ǵajap oqıǵa oıǵa oralady. Bul oqıǵa 1831 jyly bolǵan edi, kezinde onyń dabyrasy da az bolǵan joq-ty.

Naýqas, mıster Edvard Steplton, shamasy, birqatar belgileri emdeýshi dárigerlerdi qaıran qaldyrǵan súzek soqpasynan qaıtys bolsa kerek. Aldamshy ólimnen keıin dárigerler onyń jaqyn týysqandarynan ólikti soıyp kórýge ruqsat suraıdy, biraq olar úzildi-kesildi qarsy bolady. Mundaıda kóbine bolyp jatatyndaı, olar dabyrlamaı ǵana ólikti qabyrdan qaıta qazyp alyp, jat kózden qaltarys bir jerde ony soıyp kórýge uıǵarady. Londonda tolyp júrgen ólik tonaýshy quzǵyndarmen kelisý de onsha qıynǵa túspeıdi, tirideı jerlengen múrdeni úshinshi túni tereńdigi 8 fýt qabyrdan qazyp alady da, bir jeke menshik aýrýhananyń seksıalyq palatasyna aparady.

Qarnyn jarǵan kezde dárigerler deneniń múldem buzylmaǵanyn baıqap, batareıany qoldanyp kórýge uıǵarady. Keı kezderi deneniń qurysyp, dirildeýi ádettegi tiri aǵzanyń qımylyna uqsaǵany bolmasa, jasalǵan tájirıbeden kópke deıin nátıje shyqpaıdy.

Ýaqyt ótip jatady. Tań atýǵa taıap qalady, aqyrynda ne de bolsa, ishin soıyp qaraýǵa uıǵarady. Biraq dárigerlerdiń bireýi qalaı da óziniń teorıasyn tekserip kórgisi kelip, tóstegi bulshyq etke tok júrgizip baıqaýǵa ózge áriptesterin kóndiredi. Qalaı bolsa, solaı terisin tilip jiberip, symdardy lajdap jalǵastyrady; sol kezde ólik shoshynǵan dep te aıtýǵa bolmas, áıtse de jatqan ornynan atyp turyp, stol ústinen edenge túsedi de, sál aıaldap baryp, aınalaǵa alaqtaı qarap alyp, sóılep qoıa beredi. Sózin eshkim uqpaıdy; áıtse de, onyń sóz ekeni kúmánsiz bolatyn — óıtkeni árbir sózin naqtap aıtady. Sony aıtyp bolǵan soń, sylq etip edenge qulaı ketedi.

Alǵashqyda báriniń úreıi ushyp, abyrjyp, ańyryp qalady, biraq qarap turýdy ýaqyt kótermeıdi, dárigerler dereý boılaryn jıyp alady. Sóıtse, esinen tanyp jatqany bolmasa, mıster Steplton tiri bolyp shyǵady. Efırdiń kómegimen onyń esin jıǵyzady, arada biraz ýaqyt ótken soń múldem táýir bola bastaıdy, sodan ol derttiń qaıtalaý qaýpinen kúdiktenip basta onyń qaıta tirilgeni jóninde beıhabar bolǵan týǵan-týysqandaryna qaıta qosylady. Olardyń qýanyshyn, olardyń tańyrqaýyn aýyzben aıtyp jetkizý múmkin emes!

Áıtse de bul oqıǵanyń eń ǵajaby — mıster Stepltonnyń ózi týraly aıtqan áńgimeleri. Ol óziniń tipti qas qaǵymdaı bolsa da múldem esinen aırylǵanyn dárigerler ózin ózi óldi dep jarıalaǵan sátten bastap aýrýhanada esinen tanyp qalǵanǵa deıingi arada ne bolyp, ne qoıǵanyn buldyr da bolsa bárin sezip jatqanyn aıtady. Óziniń ólikter bólmesine túskenin túsingen kezde onyń aıtpaq bolyp mińgirlegeni — «men tirimin» degen sóz eken.

Meniń mundaı kóptegen oqıǵalardy aıtýyma bolar edi, biraq onyń qajeti joq dep oılaımyn, óıtkeni onsyz da adamdardy tirideı jerleıtinine eshqandaı kúmán bolmasa kerek. Shynynda da qabyrshylar zıratta istegen kezde árqashan jatysy kóńilde kúdik týǵyzatyn qańqalarǵa tap bolady emes pe osy?

Kúdik qanshama úreıli bolǵanymen baqytsyz baıǵus tap bolǵan taǵdyrdan úreıli bola almaıdy. Adam úshin tirideı jerlenýden asqan tán azaby da, jan azaby da bolýy áste múmkin emes dep senimmen aıtýǵa ábden bolady. Keýdeńdi basqan batpan salmaq, syzdy jerdiń qolqańdy qabar býy, kebinniń sýyq qushaǵy, tar qabyrdyń taýqymeti, túnniń qarańǵy túnegi, quddy týlaǵan teńiz túbindegideı úreıli meńireý tynyshtyq, kózge kórinbese de jeńimpaz-jebir qurttyń janynda ekenin seziný — munyń bári oǵan qosa taza aýa men jer betindegi kók shóp, eger seniń qyrsyqqa tap bolǵanyńdy bilse, qalaı da qol ushyn berýge ázir jaqsy kóretin dostaryń týraly oı, jáne seniń bul halińdi olardyń eshqashan da bilmeıtindigi jónindegi sharasyzdyq endi máńgi-baqı óliler arasynda qalatynyn jónindegi qasiret — munyń bári, men aıtar bolsam qıaly jetpes keremet úreı uıalatady. Jer betinde ondaı qasiret shegý bizdiń peshenemizge jazylmaǵan — ondaıdy tozaqtyń tamutynda bolady dep oılaý bizdiń basymyzǵa da kelmeıdi. Bul týraly áńgimege jurttyń yntyq bolatyny da túsinikti, áıtse de taqyryp yqpalymen, jan dúnıeńdi bıleıtin úreıdiń áserimen paıda bolatyn bul qushtarlyq áńgimeniń aqıqattyǵy jónindegi bizdiń shúbásiz senimimiz arqyly aqtaldy. Munan bylaıǵy meniń jazǵaly otyrǵanymnyń bári ózime aıdaı anyq, óıtkeni men olardy óz basymnan keshirdim, qasiretin shektim.

Birneshe jyldan beri meni dárigerler laıyqty dál ataýyn taba almaǵan soń áıteýir katelepsıa dep ataı salǵan bir jumbaq dert ábden zyqymdy alyp júrdi. Naqty jáne janama sebepter ǵana emes, tipti sol nervtiń dıagnozynyń ózi beımálim kúıinde qalyp otyrsa da, syrttaı nyshandary jaqsy zerttelgen bolatyn. Olardyń túr-túri, shamasy, bir-birinen tek derttiń aýyrlyǵymen ǵana aıyrylysatyn bolsa kerek. Keıde naýqas letargıalyq tereń uıqyńa nebári bir-aq kún nemese odan da az jatady. Ol es-túsinen aırylady, qozǵalýǵa murshasy bolmaıdy, biraq júregi baıaý soǵyp, denesi jyly kúıinde jatady; júzinen bolmashy ǵana solǵyn shyraıdyń júzi bilinedi, ernine aına basqan kezde onyń oqta-tekte, úzdik-sozdyq, beı-bereket dem alyp jatqanyn baıqaýǵa bolady. Keıde qybyr etpegen kúıi apta, tipti aı boıy jatady. Sonyń ózinde bul ustamaly dert pen ólim dep atalatyn ókinishti qubylystyń arasynda aıtarlyqtaı bir aıyrmashylyq bar ekenin eshqandaı jiti baqylaý da, baryp turǵan muqıat medısınalyq taldaý da baıqaı almaıdy. Eger óliktiń denesi buzylmasa, áıtpese áldeqalaı qolaısyz birdeńe sezile qalsa ǵana mundaı naýqasqa shaldyqqandardyń tirideı jerleýden ádette tek olardyń katelepsıasy baryn biletin dos-jarandary ǵana aman saqtap qalady, abyroı bolǵanda bul dert boıǵa birte-birte mysqyldap qana sińedi. Kózge badyraıyp turmasa da onyń alǵashqy nyshanynyń ózi-aq birden ańǵartady. Ár ustaǵan saıyn aýyrlap, talyqsýy uzara túsedi. Jerleýden qutqaratyn basty kepildiń ózi de osy. Ustamaly dertten kenet esinen aırylyp qalatyn baqytsyz jandardyń kópshiliginiń peshenesine tirideı kórge kirý jazylǵan.

Medısına ádebıetterinde jazylǵandardan meniń dertimniń de pálendeı aıyrmashylyǵy joq bolatyn. Keıde eshqandaı syltaý-sebepsiz-aq esim aýyp, áıtpese tula-boıymnyń jany ketip, siresip qalady. Bul kúıde esh jerim aýyrmaıdy da, qybyrlaýǵa shamam kelmeı, ádilin aıtsam, tipti oılaýdan qalǵan kezdiń ózinde de, letargıalyq uıqy qushaǵynda jatyp ta men ózimniń tiri ekenimdi jáne aınalamda adamdar bar ekenin sezetinmin, dert ábden meńdep baryp basylǵansha, sóıtip, qaıta ómirge oralǵansha men solaı jaǵatynmyn. Keıde dert aıaq astynan tula boıymdy býyp qysyp áketetin. Júregim aınyp, aıaq qolymnan ál ketip, denem muzdap, basym aınalyp, esim aýyp qulaýshy edim. Sodan keıin meni apta boıy aınala meńireý, túpsiz túnek, melshıgen tynyshtyq qorshap alatyn da, dúnıe tórt qubylasy túgel birdeńe bolady. Men múldem ómirmen qoshtasatyn edim. Alaıda osy ustamaly naýqasym jıi qaıtalap ustaǵan saıyn, meniń esimdi jıýym da uzaqqa sozylatyn boldy. Qysqy meńireý de uzaq túnde japadan jalǵyz kóshe kezgen panasyz qaıyrshydaı maǵan da jan sáýlesi tym keshigip, tym zaryqtyryp, tym qushtar etip oralýshy edi.

Osylaı oqta-tekte esimnen tanyp qalatynym bolmasa, basqadaı densaýlyǵymda aqaý joq-ty, eger ádettegi uıqym qashatynyń aýrý dep sanamasaq, meniń oǵan taǵar kúnám bolmaıtyn. Uıqydan oıanǵan boıda men birden esimdi jıyp ala almaı, birazǵa deıin áldeneden qobaljyǵandaı del-sal bop jatatynmyn. Mundaı mezetterde men oılaý qabiletinen, ásirese jadymdaǵynyń bárinen aırylyp qalýshy edim.

Men eshqandaı tán azabyn tartpaımyn, biraq janym qatty jábir shegetin, qıalym qaıdaǵy bir kór qarańǵy saǵanany kóz aldyma elestetedi. Men bolsam, qaıta-qaıta «epıtafıalar (tabyt betindegi jazýlardy), tabyttar men qurttar týraly» aıta beremin. Men ólim týraly sandyraqtaımyn, tirideı jerleý jónindegi úreıden áste aryla almaıtyn boldym. Tóbemnen tóngen qarǵys atqan qater kúndiz-túni qyr sońymnan qalmaıdy. Kúndiz oıyma tússe, esim shyǵady, túnde ol tozaqtyń naǵyz tamuǵyna aınalady. Tuńǵıyq tún túnegi jerdi jutyp qoıǵan kezde sol bir oıdan ǵana — tabyttaǵy úlpildegen qaýyrsyndaı qaltyraımyn. Uıyqtap ketsem tek kórde kózimdi asharmyn degen oıdan úreıim ushqandyqtan uıqysyzdyqtan ábden qaljyraǵan kezdiń ózinde de uzaq arpalystan keıin dińkem quryp baryp qana kóz ilindiremin. Kózimdi sol jumdym degenshe, aranyń ashqan Ajal qap-qara ǵalamat alyp qanatyn jaıyp, ersili-qarsyly ushyp júrgen elester álemine súńgımin de ketemin.

Túsimde meni tunshyqtyryp jatatyn jaman tústerde esep joq, áıtse de bul arada men solardyń bireýin ǵana aıtaıyn. Birde túsimde (katelepsıa) ustamaly dertim ustap, ol ádettegiden áldeqaıda aýyr ári uzaq bolǵan eken deımin. Kenet muzdaı sýyq bir qol mańdaıyma tıgendeı boldy da, dirildegen úreıli daýys meniń qulaǵyma «Tur!» dep sybyrlady.

Men basymdy kóterdim. Aınala kózge túrtse kórgisiz qarańǵy. Men ózimdi oıatqan adamdy kóre almadym. Qaı ýaqytta, qashan esim aýyp qalǵanyn, onyń qalaı, qaı jerde bolǵany múlde jadymda joq, Men ornymnan qozǵalmaı, oıymdy jınap alýǵa talpynyp kórdim, bul kezde álgi sýyq qol bilegimdi qatty syǵymdaı qysyp turyp, meni degbirsizdene silkiledi de, dirildegen daýyspen: — Tur! Men saǵan uıqyńdy ash dep aıttym emes pe? — dep qaıtalady.

— Sen óziń kimsiń? — dep suradym men.

— Men turatyn jaqqa, meniń esimim joq,— dedi ol muńdy únmen.— Bir kezde men de fánı dúnıedegi pende edim, endi mine rýhqa aınaldym. Bir kezde men qatygez boldym, endi mine meıirbandyqtyń úlgisimin. Meniń qaltyrap turǵanymdy óziń de sezip tursyń. Ózim seni oıatsam da, tisim tisime tımeı saqyldaıdy, biraq bul túnniń yzǵyryǵynan emes. Máńgi seıilmeıtin túnek túninen. Óıtkeni osy sumyraıdy janym jek kóredi. Qalaı ǵana sen typ-tynysh uıyqtaı alasyń? Jan tásilimniń qasiretti úni meniń janymdy jaı taptyrmaıdy. Ony kórýge dátim shydamaıdy. Tur! Tún túnegine aparaıyn, meniń sońyma iles, saǵan kórlerdiń ishin kórseteıin. Qasirettiń tozaǵy degen osy emes pe?.. Mine, qara!

Men aınalama qaradym; áli de bilegimnen tas qyp ustap turǵan sol kózge kórinbeıtin eles ǵalamat qudirettiń arqasynda álemdegi kór ataýly túgel ashyldy, olardyń árqaısysy shirı bastaǵan deneden shyqqan fosfordyń álsiz jaryǵymen sáýlelenip tur, sondyqtan men túkpir-túkpirdiń bárin, qujynaǵan kór qurtynyń ortasynda kebinge oranyp, selt etpeı siresip jatqan aıanyshty haldegi denelerdi de aıqyn kórdim. Áıtse de, ne shara! Solardyń bári birdeı máńgi uıqyǵa ketpegender mıllıon-mıllıon artyq; bolmashy ǵana kúres júrip jatyr; aınaladan kúńirengen kúıinishti ún estiledi, qaptaǵan qalyń molanyń túkpir-túkpirinen kebinniń muńly sybdyry qulaqqa shalynady; men ólikter áleminde solardyń kópshiligi jerge jambasy tıgen kezdegi ebedeısiz siresken qalpynan áldeqandaı sebepterimen ózgergenin baıqadym. Men kóz almaı tesile qarap otyrmyn, al álgi daýys maǵan: — Mine, osy... Iá, mine, osy emes pe qaıǵynyń qasiretti azaby,— dep sybyrlady.

Biraq men aýzymdy ashyp úlgirmeı, álgi muzdaı qol meniń bilegimdi bosatty, aınalada jylt-jylt etken jaryqtar óshti de, kórlerdiń beti qaıta jabylyp qaldy, áıtse de ol jaqtan:

— Mine osy... Ýa, qudaıym-aý, shynymen-aq qaıǵynyń qasiretti azaby degen osy bolǵany ma? — dep sarnaǵan daýys estilip jatty.

Túngi uıqymda tórt buzǵan shatasqan elester kóbine kúndiz de meniń zyqymdy shyǵaratyn. Júıkem ábden tıtyqtady, men qyr sońymnan qalmaıtyn úreıdiń qurbany boldym. Atqa minýge, jaıaý júrýge qorqatyn boldym, serýendeýden, úıden attap shyǵýdan qaldym. Qysqasy, kez kelgen sátte qoıanshyǵym ustap qalýy múmkin dep qoryqqandyqtan da ózimniń ustamaly aýrýym bar ekenin biletinderdiń janynan attap shyǵýǵa dátim barmady. Men ózimniń eń jaqyn dostarymnyń qamqorlyǵyna da senýden qaldym. Qoıanshyǵym ustap, uzaqqa sozylǵan sátte meniń endi qaıtyp tirilmeıtinime olardy da ılandyryp qoıa ma dep te zárem ushatyn boldy. Onyń ber jaǵynda men olardy ábden mezi qyldym, sondyqtan ustamaly aýrýym boıyma sińip, meńdegen saıyn olar á degende-aq menen qutylǵansha asyq bolatyn shyǵar dep te qoryqtym. Olar meniń kóńilimdi jubatyp, adaldyqtaryn aıtyp bosqa álek bolady. Men olardy denem buzylyp, odan ári saqtaýǵa bolmaıtynyńa ábden kózderi jetken soń baryp qana jerleıtinderine ant-sý ishýin talap ettim. Biraq sonyń ózinde de ajaldan zárem ushyp, aqyldan adasqan baıǵus basym bararǵa jer tappaı alasurdym. Men saqtyqtyń san alýan aılasyn oılap taptym. Áıtse de áýletimizdiń saǵanasyn ishinen ońaı ashylatyn etip qaıta salýǵa ámir ettim. Tabyt qoıylatyn teksheniń túkpirine jetetindeı etip jasalǵan uzyn serppege endi sál basyp qalsań boldy, sol zamatynda syrtqy temir esik sart etip ashylyp ketedi. Aýa kirip, jaryq túsip turatyn sańylaý, sondaı-aq maǵan ázirlengen tabyttan qol sozǵanda erkin jetetin jerge as pen sý qoıýǵa arnalǵan oryn jasaldy. Ári jumsaq, ári jyly bolatyndaı etilip, tabyttyń ishi qaptaldy, onyń qaqpaǵyna álgi syrtqy esiktegi sıaqty dene sál qımyldasa boldy, dereý ashylatyn serppeli qondyrǵy qoıyldy. Sonan soń saǵananyń tóbesine úlken qońyraý ornatyldy, onyń tiline tyǵylǵan jiptiń bir ushy keıin tabyttyń tesiginen ótkizilip, meniń bilegime baılanatyn boldy. Amal qansha! Taǵdyrdyń jazýyna saqtyq ne jasaı almaq! Tirideı kórge kirý peshenesine jazylǵan baıǵusty tipti saqtyqtyń bul aılaly qondyrǵylary da azaptan arashalap qala almady.

Buryn talaı márte bolǵanyndaı, tánim eshteńe sezbese de sanamda tirshiliktiń talmaýsyraǵan álsiz sáýlesi, bolmashy nyshany biliner sát te kelip týdy. Meniń jan dúnıemdegi bulyńǵyr buldyr kireýke de mıtyńdaǵan tasbaqadaı ilbip, kem-kemnen serpile, seıile bastady. Belgisiz bir beımaza qobaljý paıda bolǵandaı. Deneni basqan del-saldyq seıilmeıtin tárizdi. Áıtse de eńsege mingen enjarlyq. Úmitsizdik... Dármensizdik. Álden ýaqytta baryp qana, mine endi-endi qulaǵym shyńyldaı bastady. Onan soń birazdan keıin baryp qana mine aıaq-qolymnyń basy shanshyǵandaı álde qyshyǵandaı boldy; oıana bastaǵan sezim qaıta oıdy órbitken kezdegi raqatqa bólengen tynyshtyqtyń máńgige tán sáti, mine taǵy da bir mezet qaıta talyqsý; sodan kenet sanańnyń qaz qalpyna qaıta oralýy. Aqyr sońynda qabatyń sál dir ete qalady da, sol zamatynda, quddy elektr toǵyndaı, qanyń basyńa shapshyrlyqtaı sumdyq, adam uǵyp bolmas úreı boıyńdy bıleıdi. Sonan soń baryp — tuńǵysh ret oı toqtatýǵa áreket jasaısyń. Ótkendi eske túsirýge tyrysasyń. Ol da ońaılyqqa túse qoımaıdy. Sóıtkenshe bolmaıdy, jadym qaıta qalpyna keledi de, men ózimniń nendeı jaǵdaıǵa dýshar bolǵanymdy túsine bastaımyn. Men ózimniń ádettegi uıqydan oıanyp jatpaǵanymdy uǵamyn Ustamaly aýrýymnyń ustaǵanyn esime alamyn Sóıtip, aqyr aıaǵynda shyryldaǵan shybyn janymdy muhıttan qaterli bir úreı meńireý obyr oı bılep alady.

Boıymdy osy sezim bılegen kezde men birneshe mınýt tyrp etpeı jatamyn. Nege? Óıtkeni qımyldaýǵa meniń batylym jetpeıdi. Taǵdyrymdy tanytatyn áreket jasaýǵa ımenemin — áıtse de ishteı bir daýys kúdiktenbe dep maǵan sybyrlaıdy. Adamnyń basqa barlyq qasiretterińnen asyp túsetin sharasyzdyq — tek sol sharasyzdyq qana uzaq tolqýdan keıin meniń kirpigimdi qımyldatyp, kózimdi ashqyzady. Men kózimdi ashtym. Aınalam tastaı qarańǵy — qara túnek. Ustamaly derttiń raıy qaıtqanyń bildim. Meniń naýqasymnyń meńdegen sátiniń áldeqashan ótkenin de bildim. Kórý qabiletimniń qalpyna kelgenin de bildim — áıtse de aınala tastaı qarańǵy, qara túnek, tóńirek túgel kózge túrtse kórinbeıtin, máńgi baqı seıilmeıtin, túrilmeıtin úreıli Tún

Men daýsymdy shyǵaryp kórmek boldym, tobarsyǵan erinderim men isinip aýzyma syımaı ketken tilimdi qımyldatýǵa qansha álektensem de — quddy ústinen alyp taý basqandaı murshasy quryp, árbir dem alǵan saıyn aıanyshty qasiret shekken júregimmen birge alqynyp aýzyma tyǵylǵan álsiz ókpemniń dybys shyǵarýǵa múlde shamasy kelmedi.

Men aıqaılaýǵa áreket etken kezde, kádimgi máıitteı jaǵym tańýly bolyp shyqty. Onyń ústine jatqan jerimniń jaısyz ekenin sezdim; qatty birdeńeler eki búıirimdi syǵyp barady. Oǵan deıin men on eki múshemniń bireýin qımyldata almadym — biraq endi qınalyp, keýdeme aıqastyrylǵan eki qolymdy joǵary kóterdim. Olar betimnen alty dúımdeı joǵary turǵan taqtaıǵa tars ete qaldy. Sodan baryp men ózimniń tabytta jatqanymdy bildim.

Osy kezde, toryǵýdyń ábden shegine jetken shaǵymda, kókten túsken perishtedeı, kózime keremet úmit uıalaı ketti, ózimniń aldyn ala jasaǵan saqtyq áreketim oıyma sap ete qaldy. Qaqpaqty ashpaq bolyp bulqynyp ta, julqynyp ta kórdim, biraq ol bylq etpedi. Men sıpalap, qońyraýǵa baılanǵan jipti saýsaqtarymmen sıpalap izdedim, biraq ol da joq bolyp shyqty. Sol kezde Jebeýshi-Perishte menen máńgi baqı teris aınalyp ketti, endi sharasyzdyq, toryǵý burynǵydan da beter boıymdy bılep aldy; óıtkeni, sonshama álektenip ózim jasaǵan tabyttyń jumsaq tósenishi joq ekenine meniń kózim kámil jetti, onyń ústine osy kezde murnyma syzdy jerdiń ıisi kele bastady. Endi jazmyshty moıyndaý ǵana qaldy. Men saǵanada emes edim. Ustamaly dertim úıden jyraqta, basqa bir jaqta, beıtanys adamdardyń arasynda júrgende ustap qalypty, biraq onyń qashan, qalaı bolǵanyn esime túsire almadym; sol adamdar meni ádettegi aǵash tabytqa salyp tas qyp shegelep, belgisiz bir zıratqa aparyp teýip-teýip kómipti de, buralqy ıtteı jerleı salypty.

Buǵan ábden kózim jetip, kóńilim kámil sengen soń, men taǵy da aıqaılap kórýge uıǵardym; ajal aýzyndaǵy jan daýsym túnek qushaǵynda jer asty álemin jańǵyryqtyrdy.

— Eı, Eı, ne bolyp qaldy? — dep jaýap qatty óktem daýys.

— Taǵy ne pále bul! — dedi ekinshi daýys.

— Shyq beri! — dedi úshinshi.

— Mysyqtar oınaǵyn jasaý oıyńa qaıdan keldi? — dedi tórtinshisi; sóıtti de túr-turpaty naǵyz baskeser qaraqshylarǵa uqsaıtyn bireýler tarpa bas saldy da, áı-sháıge qaratpaı meni silkileı bastady. Olar meni oıatqan joq — aıqaılaǵan kezde ózim oıanǵan bolatynmyn,— biraq silkilegen soń men múldem esimdi jıyp aldym.

Bul oqıǵa Vırgınıada Rıchmonda mańynda bolǵan edi. Bir dosymmen ekeýmiz ań aýlaýǵa shyqtyq ta, Djeıms-Rıverdi boılap, tómen qaraı birneshe mıl júrdik. Ymyrt úıirile kenet kún kúrkirep, jaýynǵa ushyradyq. Tyńaıtqyshqa arnalǵan kóń tıelip, baılaýǵa turǵan shaǵyn qaıyqtyń kaıýtasyna kirip panalaýǵa ǵana bolatyn edi. Basqa amal bolmaǵan soń bizdiń sonda túnep shyǵýymyzǵa týra keldi. Men sondaǵy eki tósektiń bireýine jattym,— alpys nemese jetpis tonna júk kóteretin qaıyqtaǵy tósektiń qandaı bolatynyn ózderińiz-aq bile berersizder. Meniń jatqan tósegimde tipti tósenish te joq edi. Eni on segiz dúımnan aspaıtyn. Tósek pen palýba arasy da sondaı ǵana. Men aıadaı qýysqa ázer syıdym. Áıtse de qatty uıyqtap qalyppyn; maǵan elestegenderdiń bárin — óıtkeni shytyrman tús emes,— tósegimniń jaısyzdyǵynan, oıymnyń baǵyt-baǵdarynan, sondaı-aq aldynda aıtylǵanyndaı, oıanǵan boıda ózime-ózim kele almaı, kópke deıin eseńgirep jatýymnan kórýge bolady. Meni silkilegen teńizshiler (matrostar) men jaldamaly júk tasýshylar edi. Syzdy jerdiń ıisi degenim kóńniń ıisi edi. Meniń jaǵymdy tanǵan bolyp kóringen shúberek ádette ózim túnde kıip jaǵatyn qalpaq ornyna paıdalanǵan kádimgi jibek bet oramal eken.

Áıtse de sol túni men quddy tirideı jerlengen jandaı qatty qasiret shegip shyqtym. Munyń ózi baryp turǵan aýyr azap bolatyn, biraq jaman aıtpaı jaqsy joq degendeı, basqa túsken aýyr qasiret meniń aqyl-oıyma ıgi yqpalyn tıgizdi. Meniń jan dúnıem jaı tapqandaı boldy — ózime-ózim keldim. Men sodan shetelge sapar shektim. Bar ynta-yqylasymdy salyp, sportpen shuǵyldandym. Aspan astyndaǵy azat aýamen tynystadym. Men tipti ólimdi umyttym. Medısına kitaptaryn qolyma ustamaıtyn boldym. Búkendi otqa jaqtym. Men «Túngi oılardy» — alýan túrli zırattaǵy sumdyqtardy, álgindeı jan túrshigerlik oqıǵalardy oqýdy qoıdym. Qysqasy, men bútindeı ózge adam boldym da jańasha ómir súre bastadym. Esten ketpes sol túnnen keıin men kórden qorqýdy qoıdym. Sonymen birge álgi úreıdiń sebebinen góri saldary bolǵan talma aýrýdan aıyqtym.

Aqyl-oıǵa salsań, keıde adamnyń kádimgi tirshiligi dozaqtaı bolyp kórinetin kezder de bolady. Biraq bizdiń qıalymyzǵa sonyń tylsym qupıasynyń tuńǵıyq syryn ashý áste buıyrmaǵan! Solaı! O dúnıedegi jan túrshigerlik sumdyqtardy ánsheıin oıdan shyǵarylatyn oıyn dep sanaýǵa bolmaıdy, alaıda Oksýske júzgen kezde Afrasıabty jebegen jyn-periler sıaqty olar da uıyqtaýǵa tıis, áıtpese olar bizdi tútip jeıdi,— al biz olardyń uıqysyn buzbaýymyz kerek. Áıtpese bizdiń qazaǵa ushyraýymyz ǵajap emes.