InfoHub Logo

Qytaı patsalyǵy — eń eski patsalyq. Otyryqty ómirge erte túsken qaýym. Eski zamanda qytaılar rahatty ómirde bolǵan. Baı, kedeı óz álinshe baqytta edi, biraq bir kezde olar tańqalarlyq bir naýqasqa ushyrady... Árkim uıqysy qashyp, tynysh uıyqtaı almaıtyn boldy. Onyń sebebi — sol kezde Ujdan (sovest týdy, ıaǵnı perishte keldi. Bul Ujdan perishtesi bir nurly sulý qyz sýretine túsip, tún bolǵanda qytaılarǵa kórine bastady, kúndiz kórinbeýshi edi. Árkim qyzmeti, saýdasy bolǵandyqtan, kúndiz Ujdanmen sóılesýge qoly tımeýshi edi. Biraq kún batyp, kúndiz qas qaraıyp, kóktegi juldyz jyltyldaǵan soń, Ujdan sháhárdiń ár kóshesin aralaı bastaýshy edi. Halyq jumys, sharýasynan bosap, tátti uıqyǵa kete bastaǵanda, Ujdan baılardyń saraıyna, kedeılerdiń balaǵanyna kirip, tósegine jaqyn kelip: «Eı, kisi, maǵan qara!» — deıtin edi. Ol sasqalaqtap qyzdy kórgen soń: «Eı, qyz, saǵan ne kerek?» — degende, qyz aqyryn ǵana: «Sen búgin ne istediń? Sony anyq tekserip oıla», — deýshi edi. «Men ne isteppin? Bóten, buzyq eshnárse istegem joq», — dese, ol qyz: «Ábden túsinip, aqylyńdy jıyp oıla!» — deýshi edi. Ol kisi oılanyp, oıyna túsken bir isin: «Meniń súıtkenimdi aıtamysyń?» — degende, ol qyz kórinbeı ketýshi edi. Sondyqtan ol kisiniń kóńili alań bolyp, tıyshsyzdanyp, túni boıy uıyqtaı almaýshy edi. Ujdan qyz úımen úıge qydyryp, áldeneshe myńdaǵan qytaılardy uıqysyzdyq dertine ushyratýshy edi. Sol ýaqyttyń dárigerleri bul uıqysyzdyq oba naýqasyna qarsy neshe-túrli dári jasap em qylsa da, ne apıyn, ne nasha, ne kóknary sıaqtylardyń túk paıdasy bolmady.

Ol ólkeniń eń aqyldy adamy Sın-Lý-Jı aqyldy, ári baı, jaqsy kisi bolsa da, ol bul naýqasynan aman qalmady. Bul baıǵa árkim boryshty bolǵandyqtan, birtalaı adam soǵan borysh tóleý úshin qyzmet qylyp kirýshi edi. Eger boryshtylardyń biri haraket qylyp tólemese, ne biraz bıdaıyn ashyqqandyqtan urlasa, Sın-Lý-Jı baı ony meılinshe sabap qatty qınaýshy edi. Árıne, ony basqalarǵa ǵıbrat (sabaq) bolsyn dep istetedi. Árıne, olarǵa bal jegizbeıdi, qamshy jegizedi... Biraq tún bolyp jalǵyz jatqanda Sın-Lý-Jı baıdyń oıyna áldene oılar kelýshi edi. Mysaly:

«— Pálenshe nege urlyq qyldy?

— Jeıtin tamaǵy joqtyqtan.

— Tamaǵy nege joq?

— Bar bıdaıyn alasym úshin men aldym».

Sın-Lý-Jı baı osyndaı oılardy oılap jatyp, keıde kúlip te jiberýshi edi: «Qyzyq-aý, urlyqty ol qylady da, onyń ash qalǵanynyń obaly mende sıaqty!» — dep. Súıtip Sın-Lý-Jı baıdyń da oıy bólinip, uıyqtaı almaıtyn boldy.

Qansha oılasa da, buǵan em taba almaı, bir kúni Sın-Lý-Jı qatyn-bala, týysqandaryn jıyp alyp, elden jıyp alǵan maldaryn, jerlerin ózderine qaıtaryp, sadaqa beretinin aıtty. Muny esitken soń qatyn-bala, týysqandary zar jylap: «Uıqysyzdyq derti Sın-Lý-Jı baıdy aqylynan adastyrdy», — dep, ony emdetýge qam qylysty.

Dárigerlerge, qala bastyǵyna bildirgen soń, «Sın-Lý-Jı baı uıqysyzdyq dertinen jyndanyp ketti» degen habar ár jaqqa jaıyldy. «Men de uıqysyzdyqtan óletin boldym» degen baı, kedeı tipti kóbeıdi. Qaýym bul naýqastan qatty qoryqty. Ýaqytyndaǵy ulyqtar qyzmetin jóndep burynǵydaı jolmen júrgize almaı jaman sasty. Eń qatty oba naýqasy kelgendeı-aq, qytaı patshalyǵy jaman kúıge ushyrady.

Pekınniń ýázirleri, baqsy-balshylary kóp keńesip, bul naýqas túnde kelip árkimdi tynyshsyzdandyratyn Ujdan degen qyzdan ekenin anyqtap, amalyn taba almaı otyrǵanda, Pekın qalasyndaǵy ózderinshe eń molda, eń zor baqsy, aqyldy Tý-Tý-Sın degen qarıasy oılaryna tústi. Ulyqtardan, qadirli adamdardan soǵan birtalaı adamdardy jiberdi. Olar baryp: «Eı, atamyz! Dúnıeniń beıisi — Pekın qalasy oıran bolyp barady! Bizge bir shara, járdem qyla kórińiz!» — dep aıaǵyna bas uryp, haqannyń jibergen syılaryn usyndy. Tý-Tý-Sın shal bulardyń sózin ábden uǵyp, biraz oılanyp otyrdy da: «Qoryqpa, balalarym! Munyń emi ońaı. Ol qyzdyń jolyn bógep, ony keltirmeý kerek. Sonymen jumys bitedi», — dedi. Shaldyń bul sózinen olar úmittenip, «munan keıin tynysh uıyqtaımyz» dep qýanyp, qoldaryn qýsyryp turdy. Tý-Tý-Sın taǵy aıtty: «Adamdardyń uıqysyn qashqyzyp, saý aqylyn shatastyratyn Ujdan qyzdyń jolyn ábden bekitip, halyqty ol páleden qutqarý kerek dedim, ony uqtyńdar ma?» — degende, olar aıtty: «Uqtyq! Biraq ol qyzdyń jolyn qaıtyp bekitemiz? Ol qyz bekitýli esikten, bıik qorǵannan, kópirsiz, ótkelsiz sýlardan qalaı bolsa solaı ótip úıge kiredi»,— degen soń, Tý-Tý-Sın aıtty: «Onyń amaly tipti ońaı! Zań, zakondar jazyp, ony baptarga bólip, árkimniń ne is isteıtinin, ne isti istemeıtinin aq qaǵazǵa qara sıamen jazyp, bekitý kerek. Ol zańda ár adamnyń qylar isin daıyndap, soǵan qarap is qylýǵa mindettendirýge kerek. Sóıtip, árkim qylar mindetin, ám qylmaıtyn isin bilip qoıýy kerek. Kóp qaýymǵa muny sóılep, oqyp otyrýǵa basshylarǵa, zańshylarǵa erik berý kerek. Olar qaýymǵa úıretkeni úshin aqy alyp, sonan soń bári sol zań boıynsha is qylyp rahat uıyqtaıdy», — dedi. Sonda olar aıtty: «Eı, taqsyr babaı! Sizdiń aqylyńyz teńizdeı. Biraq bizdiń aqylymyz jetpeıtin jeri — zań (zakon) jazǵanmen, ol qyzdyń joly qalaısha bolyp bekitiledi?» — degende, babaı aıtty: «Eı, balalar! Tipti ońaı nárseni qalaısha uqpaısyzdar? Kelińiz, áýeli zakún jazaıyq!»

Tamam baqsy, qarıalar, álgi kelgen ulyqtar jabyla qalamǵa jabysyp, áldeneshe kúnder zań jazyp, zor-zor qyryq kitapqa áldeneshe júz bapty zakon jazdy. Ár adamnyń besikten kórge sheıin ne istep, neni istemeıtinin, tipti, neni oılap, neni oılamaıtynyna sheıin bólek-bólek (paraǵraf) qylyp jazdy da, Tý-Tý-Sın aıtty: «Munan bylaı ol Ujdannan da, onyń bir týysqan qaryndasy Ynsaptan da tipti qoryqpańyz! Endi túnde tynyshsyzdaı almaıdy. Kúndiz de kele almaıdy», — dedi. Olar aıtty: «Jaqsy aıtasyz! Biraq túnde Ujdan qyz kele qalsa qaıtemiz?» Tý-Tý-Sın aıtty: «Jaqsyraq tyńdańyz! Bul jazylǵan zańdy árkim bilmeıdi. Qytaıdyń qasıetti baqsylary, zańshylaryna muny bilmegender ár qashan kelip qara jazýlardy qaratyp tursyn! Sonda qandaı isti qylýǵa múmkin ekenin biledi. Qyryq kitap tegin aqtarylmaıdy, bilim aqysy dep, nemese bilmeý jazasy dep aqy tóleıdi. Onan keıin tynysh uıyqtaıdy... Sonan soń Ujdan qyz kelse, «sen ne istediń» dese, onyń sózin tyńdamaı: «Ket, joǵal! Men ne qylsam zań jolymen qyldym» — dep, kórpeni basyńa búrkenip uıyqtaı berýge kerek!»...
Tý-Tý-Sınge kelgen qaýym (komısıa) qyryq túlek kitapty alyp, ám onyń aıtqan nasıhatyn aıtyp Pekınge keldi. Ol zańynan áldeneshe kopıa kóshirip, baqsylarǵa, zańshylarǵa, ulyqtarǵa taratty.

Onan keıin bir túni Ujdan qyz Sın-Lý-Jı baıǵa kelgen soń, baı kúlimsirep: «Jaqsy keldiń, sulý qyz, ne aıtasyń?» — dedi. «Ne aıtaıyn? Sen malyńdy sadaqa qylyp beısharalarǵa úlestirýge ýaǵada etip ediń. Sony oryndamaısyń ba?» «Ol ýaqyttyń ótkenin bilmediń be, sulý qyz? Endi meniń mal úlestirýge erkim joq. Zańnyń on altynshy kitabynyń seksen ekinshi babynyń júz besinshi bóliminde ne jazylǵanyn bilemisiń? Onda aıtylǵan: «Mal, baılyq az-azdan azar ǵana jıylady. Atadan balaǵa qalady, ár adam maldy saqtaýǵa mindetti, ysyrap qylý zańǵa qarsylyq bolady; árkimniń malynda qatyn-bala, mırasqorlardyń úlesi bar», — delingen. Eger malymdy sadaqa berip, kedeılerge úlestirsem, onda mırasqorlarǵa qıanat qylǵan bolamyn. Ol zańǵa qarsy, estidiń be, qyzym? Jáne zańnyń júz altynshy bólimin tyńda: «Malyn zań boıynsha ustamaı ysyrap qylǵan adamdy tutqynǵa alý kerek, malyna ıe qoıý kerek», — delingen. Ket, qyzym! Munan bylaı maǵan kelme! Men zańǵa qarsylyq qylmaımyn», — dep, Sın-Lý-Jı baı kórpesin búrkenip, qozysha rahattanyp uıqyǵa ketti. Ujdan qaı úıge kirip: «Eı kisi! Sen búgin ne istediń», — dese, árkim kidirmeı: «Zańsyz eshnárse qylǵanym joq. Jyldam ket! Baqsylar men zańshylardan sura», — dep, kórpesin búrkenip qoryldaıtyn boldy. Sonan keıin Qytaı ólkesi rahattanyp, uıqysyzdyq aýrýy joǵaldy. Ujdan muny kórgen soń qara buqarany qoıyp, zańshylar bastyǵy, Nankın qalasynyń zor baqsysy Tý-Tý-Sın babaıǵa bardy. Tún ortasy kezinde uıqyda jatqanda ony oıatyp: «Babaı! Maǵan qara», — dedi. Tý-Tý-Sın oıanyp, qyzdy kórip qatty ashýlanyp: «Munyń ne? Esik qaqpaı ruhsatsyz nege kiresiń? Eı, ádepsiz! Bilesiń be, zańnyń birinshi kitabynyń úsh júz qyrqynshy bóliminde ne jazylǵan?: «...Túnde bireýdiń úıine ruhsatsyz kirgen adam ury eseptelinip, tutqynǵa alynady», — dedi. «Eı, taqsyr, babaı! Men ury emespin. Meniń atym — Ujdan! Ne aıtasyń!» «Ujdan-mujdanyńdy men bilmeımin, áldekimsiń? Biraq túnde jalǵyz qydyrǵan urǵashy zań boıynsha oınasshy esepteledi». «Astapyralda! Eı, aqsaqal! Ne deısiń?» «Ne desem de, sen zańǵa teris jolda júrgeniń anyq. Ruhsatsyz úıime kirdiń», — dep qońyraýdy qaǵyp edi, úıge birtalaı qyzmetshi kirip kelgende, Tý-Tý-Sın: «Myna qyzdyń qol-aıaǵyn bekitip, zyndannyń eń túbine tastańdar!»—dedi. Qyzmetkerler qyzdy zyndanǵa tastady. Sonan keıin Qytaı ólkesi Ujdannan bir jola bosady...

Biraq el arasynda Ujdannyń aty umytylmaı qalǵandyqtan, keıbir ádepsiz nadandar baqsylar men zańshylardyń zorlyq isine shydaı almaı: «Eı, janym, mundaı orynsyz isti ne qylasyń! Sizde ujdan joq eken», — degende, olarǵa jaýap qaıyrǵanda: «Ujdan sizde joq, bizde kópten bar! Biraq qol-aıaǵy baılaýly, abaqtyda jatyr», — deıtin edi.

Sonan beri Qytaı jurty basyn kótermeı, tipti, tátti uıyqtaıtyn boldy...
Teginde, ujdansyz jan ólikke esep,
Adamnyń keseli joq munan kesek,
Ar, ynsapsyz, meıirimsiz zalymdardy
Qate qylǵan bolmaspyz haıýan desek.

---