InfoHub Logo

Ulyderjavalyq shovınızm: KSRO-nyń negizgi mıfi týraly

KSRO-da «proletarlyq ınternasıonalızm» bolǵan joq. KSRO-nyń búkil tarıhy — bul etnosaralyq qatynastardaǵy keskinsizdik pen deformasıalardyń tarıhy. KSRO-da ınternasıonalızm bolǵan joq, biraq is júzinde antısemıtızm, ulyderjavalyq shovınızm boldy.

Sonymen qatar, bul tek kúndelikti deńgeı týraly ǵana emes: KSRO ómir súrgen túrli tarıhı kezeńderde belgili bir ksenofobıalyq tendensıalar memlekettik saıasattyń sıpatyna ıe boldy. Shyndyǵynda, «proletarlyq ınternasıonalızm» dep atalatyn bul jalǵan komýnıstik uran, odan basqa eshteńe joq. Eger ony qazaq tiline aýdarylsaq, bul ár túrli ulttardyń «jumysshylarynyń baýyrlastyǵyn» bildiredi.

Biraq 1940 jyly KSRO Fınlándıaǵa shabýyl jasaǵan kezde, keńestik proletarıatty fındik proletarıat olardy avtomattyq qanjarmen qarsy alyp, olarmen baýyrlastyqqa barǵylary kelmegenine tań qaldy.

Sonymen birge KSRO quramyndaǵy ondaǵan halyqtar — sheshender, ıngýshter, koreıler, nemister, bolgarlar, grekter, qalmaqtar, qyrym tatarlary – barlyǵy stalındik qýǵyn-súrginge jáne májbúrli deportasıaǵa ushyraǵan kezde «proletarlyq ınternasıonalızm» men «halyqtar dostyǵynyń» kúshin óz bastarynan ótkizdi.

Kúndelikti deńgeıde KSRO-da «halyqtar dostyǵy» ony keńes armıasynyń shanyshqylarymen qorǵalǵan kezde ǵana ómir súrdi. Komýnıstik memlekettiń tutqasy bosaı salysymen qandy ultaralyq qaqtyǵystar bastaldy: Oshtaǵy ózbekter men qyrǵyzdar arasyndaǵy qyrǵyn, armán-ázirbaıjan qaqtyǵysy, Prıdnestrove jáne t.b. Shyndyǵynda, KSRO qulady, óıtkeni onda eshqandaı ınternasıonalızm bolmaǵan edi.

1986 jyly 15 jeltoqsanda Almatyǵa KOKP OK múshesi G. Razýmovskıı jáne Ýlánovsk oblystyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy G. Kolbın keldi. 16 jeltoqsanda Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń Plenýmynda Kolbın joǵary partıa organdarynyń respýblıkalyq birinshi hatshy qyzmetine usynys jarıalady. Qazaqstandaǵy partıalyq elıtalar «talqylaýsyz» daýys berdi, sóıtip, partıanyń barlyq normalary men jarǵysyn buza otyryp, adam tek Qazaqstanmen baılanysy joq jáne jergilikti jaǵdaılardy bilmeıtin, biraq kez kelgen jergilikti jerde tirkelmegen respýblıkanyń basshysy bolyp saılandy. Bul qazaq halqyna til tıgizý retinde qabyldandy jáne rıasyz narazylyq týǵyzdy.

1986 jylǵy 17-18 jeltoqsanda Almaty qalasynyń jastary respýblıkanyń múddelerin eskermeýge qarsy narazylyq retinde kóshege shyqty. Demonstrasıa beıbit boldy, memleketke qarsy nemese úkimetke qarsy urandar bolǵan joq, azamattar ózderiniń konstıtýsıalyq quqyǵyn paıdalandy, biraq bılik dıalogqa qatysqysy kelmegen, terror men repressıaǵa júginip, demonstranttarǵa qarsy áskerler men mılısıa jiberdi. Osylaısha, Konstıtýsıa men Keńes zańdary qaıtadan óreskel buzyldy.

Bılik temir dýbınkalarmen jáne saper kúrektermen qarýlanǵan áskerler men mılısıa, ónerkásiptik kásiporyndardyń orys tildi jumysshylarynan quralǵan otrádtardy qazaq demonstranttaryna qarsy qoıady. Keıbir málimetter boıynsha, 17-18 jeltoqsandaǵy qaıǵyly oqıǵalar kezinde 150-den astam demonstrant qaza tapty, Almatyda 540 adam medısınalyq mekemelerge, 200-den astamy aýrýhanaǵa tústi, 1700-den astam adam túrli jaraqattar aldy.

Demonstrasıany taratý úshin saper kúrekter, qyzmettik ıtter qoldanyldy, adamdardy sýyqta sýǵa batyryp, ustalǵandardy uryp-soǵyp, jartylaı kıingen kóptegen adamdar qala syrtyna shyǵaryldy. Demonstrasıanyń taratylýy týraly habar búkil Qazaqstandy dúrliktirdi, osyǵan uqsas sózder respýblıkanyń kóptegen qalalarynda da ótkizilip, bılik basyldy.

Halyq kóterilisiniń qandy basýy qatygez repressıamen aıaqtaldy. 900-ge jýyq adam ákimshilik jazaǵa tartyldy, 99 adam sottaldy, onyń ishinde túrme zyndandarynda qaıtys bolǵan 18 jastaǵy Q. Rysqulbekov. Tek elordada joǵary oqý oryndarynan 264 adam, komsomoldan 758 adam, partıadan 52 adam shyǵaryldy. Komsomoldyq jáne partıalyq jazalar 1400-ge jýyq adamǵa qabyldady. İshki ister organdarynan 1200 adam, kólik jáne medısınalyq mekemelerden 300 adam jumystan shyǵaryldy. Ýnıversıtettiń 12 rektory qyzmetinen ketti. Tergeý men sot prosedýralyq erejelerdi óreskel buzýmen júrgizildi, bılik Stalınnen keıingi kezeńde buryn-sońdy bolmaǵan ulttyq ıntellıgensıany qýǵyn-súrgin men qýdalaýdyń tolqynyn bastady.

1987 jyldyń basynda KOKP OK qarar qabyldady, onda oqıǵa «qazaq ultshyldyǵynyń» kórinisi dep jarıalandy. 1987 jyly jumys oryndaryna jáne joǵary oqý oryndaryna túsýge paıyzdyq kvotalar engizý praktıkasy azamattardyń ulttyq quramyna qaramastan teńdiginiń konstıtýsıalyq prınsıpterin buzý bolyp tabylady.

G.Kolbınniń ınternasıonalızm jáne qazaq tilin úırený qajettiligi týraly demagogıalyq málimdemesi bilimge qol jetimdiliktiń jabylýyna jáne baıyrǵy turǵyndardyń bedeldi jumysyna, «ultshyldar» men «jemqor sheneýnikterdi» izdeýmen qatar júrdi. Soǵan qaramastan, 1986 jylǵy Almatydaǵy Jeltoqsan oqıǵasy búkil Keńes Odaǵynyń saıası ómirin demokratıalandyrýdyń katalızatory bolǵanyn jáne KSRO halyqtary úshin de, búkil álem úshin de mańyzdy tarıhı mańyzy baryn atap ótken jón. Sonymen qatar, bul burynǵy KSRO aýmaǵynda qalyptasqan saıası júıege qarsy alǵashqy demokratıalyq kóterilis boldy, ol qazaq halqynyń táýelsizdik pen egemendikke qol jetkizýine jol ashty.

Hrýshev ana tilin úırenýdiń erikti ekenin jarıalady, sodan keıin Brejnev rýsıfıkasıa saıasatynda taǵy bir qadam jasady — ol orys tilin ulttyq respýblıkalar úshin memleketaralyq til ǵana emes, respýblıkalardyń ózderi men turǵyndary úshin memlekettik til dep jarıalady.Onyń úshinshi qadamy ultqa qarsy emes: jańa tarıh tujyrymdamasyna súıene otyryp, keńestik tarıhshylardy orys emes halyqtardyń búkil tarıhyn qaıta jazýǵa májbúr etken Brejnev basshylyǵy boldy. Jańa tarıhı tujyrymdama tek antı-ǵylymı ǵana emes, sonymen qatar ashyq antı-tarıhı boldy.

Joǵaryda atalǵan úsh tujyrymdamanyń negizin quraıtyn úsh qaǵıda usynyldy: birinshi qaǵıda — barlyq orys emes halyqtar patshalyq ımperıaǵa ózderi erikti túrde qosyldy; ekinshi qaǵıda — buǵan qarsy turǵan ult-azattyq qozǵalystar reaksıalyq qozǵalystar boldy; úshinshi qaǵıda — bul halyqtardyń eski patsha ımperıasyna enýi olar úshin tarıhı progresıvti áreket boldy.

KSRO qurylýynyń 60 jyldyǵyna arnalǵan baıandamasynda Andropov barlyq ulttardyń bir ultqa birigýi týraly bólshevızmniń eski ýtopıalyq tezısin óziniń ulttyq baǵdarlamasynyń ortalyq núktesi, Lenınniń ózi kóp ultty Reseıdi basqarǵan kezde ony tez qabyldaǵan tezısin jasady. Alaıda, ol qaıtys bolǵannan keıin, Stalın men onyń muragerleri osy «alǵashqy lenınızmge» oraldy.