Ýran jáne transýran elementteriniń qosylystary
Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-53 top stýdenti Joraqul Nazgúl Baqytqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy
Sýtekpen qosylystary
225-250ºS –da metaldyq ýran sýtekpen gıdrıt túze otyryp qosylady.joǵaryda gıdrıt ýrannyń sýmen jáne sý býymen árekettesýimen túzeletini aıtylydy. Sonymen birge ızotoptarymen – dıterıı jáne trıtıımen almastyrylǵan qosylystary. Ýrannyń gıdrıdi men dıterııdi kýbty torǵa ıe. Ýran gıdrıdiniń tyǵyzdyǵy 10,92 g /sm³. Gıdrıd -metaldyq jáne jyltyr elektr ótkishtigi joǵary, metaldyq ýrannyń elektrótkizdigine jýyq. 200ºS –dan joǵaryda ýrandy qyzdyrǵanda ydyraı bastaıdy, 436 ºS-dan sýtek atmosferalyq qysymǵa jetedi- gıdrıd tolyq ydyraıdy.
Bul qasıetterimen taza ýrannyń untaǵyn alýda jáne metaldyq ýrandy quımalarynan bólýde kem qoldanylady: Sebebi ýran gıdrıdi óte synǵysh jáne onyń túzilýi metaldyń buzylýymen júredi, onda túzilgen untaqty gıdrılenbegen metaldyq bóliginiń nemese ýran quımalarynan ıelenedi. Sýtektiń ýrandaǵy erigishtigi gıdrıdtiń ydyraý temperatýrasynan joǵary temperatýrada joǵary emes: Ýran gıdrıdi ólshegen kúıde synapta jáne basqa metalda jáne quımalarda bolady. Ol pırovorly jáne túrli totyqtyrǵyshtarmen ońaı árekettesedi. Ol sýdy 300º-da ýran oksıdin túze otyryp ydyraıdy, 200-300ºS-da hlormen jáne brommen, 400-500ºS-da kúkirttektes jáne fosformen árekettesedi. Osy jáne uqsas reaksıalar ýran qosylystaryn alýǵa qoldanylady.
Ottekpen qosylystary
Aýyspaly valenttilikterine baılanysty (3,4,,5,6) ýran ottekpen birneshe qosylystúze alady: turaqtyraǵy tórt jáne alty vlentti ýran oksıdteri. ómendegi dárejeli valentti oksıdteriniń negizgi sıpaty bar alty valentti ýran shksıdi qyshqyldyq qasıet kórsetedi. Ýrannyń oksıdi UO2-aýyr (tyǵyzdyǵy10,82g/sm³) qara zat, balqý temperatýrasy joǵary-2176ºS. Sonymen baılanysty ýran oksıdi erterekte metaldyq ýran retinde qarastyrylǵan.
UO2 ártúrli ádistermen alynady, tómende keltirilgen ýrannyń tórt, alty valentti oksıdin ( U3O8) sýtekpen totyqsyzdandyrý nemese ýran qyshqylynyń tuzdaryn kómirmen qyzdyrý arqyly alady. Sońǵy jaǵdaıda tehnıkalyq, ıaǵnı qospalarmen bylǵanǵan UO2 alynady.Taza UO2 alý úshin ýrannyń organıkalyq tuzdaryn kúıdirý arqyly alynady.Bul jaǵdaıda totyqsyzdandyrǵysh qosýdyń qajeti joq, totyqsyzdaný organıkalyq qyshqyldyń qaldyǵynyń esebinen júredi. 1824 jyly Berselıýs UO2-ni, ýranıl oksalatyn aýa qtysýynsyz alǵan.UO2-niń túzilý jylýy 256,6 kkal/mol; UO2 qyshqyldarda erı otyryp (erý óte qıyn ótedi) tórt valentti ýran tuzdaryn beredi.
UO2–ni azot qyshqylynda eritkende UO2(NO3)2-ýranıl nıtratyna deıin totyǵady. Ýrannyń gıdroksıdi U(ON)4 alty valentti ýranǵa deıin ońaı totyǵady.
Aýada qyzdyrǵanda totyǵý reaksıasy ótedi:
(3UO2+O2→nemese UO2+2UO3)
U3O8- qoıý jasylǵan qara-smola túske deıin bolady. Ol tek UO2 kúıdirgende ǵana emes, UO3-ti nemese amonı ýranatyn kúıdirgende de túziledi; sonymen birge qarapaıym ýrandy aýada nemese ottekte kúıdirgende de túziledi. U3O8 túzilý jylýy óte joǵary: 845,2 kkal /mol.
U3O8 túzilýin tórt valentti ýrannyń gıdroksıdin ýran qyshqylymen árekettestirýi retinde de qarastyrýǵa bolady.
U(ON)4+2H2UO4 → U (UO4)2+4H2O
Ýran qyshqylynyń tuzdary (ýranattar)ýran úshoksıdin siltimen balqytý arqyly alynýy múmkin:
UO3+2NaOH→ Na2UO4+H2O
Sý qatynasynda ýranattar sýda erimeıtin dıýranatqa aýysady:
2Na2UO4H2O→ Na2U2O7+2NaOH
Ýranıl tuzdary
UO3-qyshqyldarmen áreketteskende ýranıl tuzdary túziledi, ıaǵnı UO2²+ ıondary:
UO3+2HCI→ UO2CI2+H2O;
nemese
UO3+2HNO3 UO2(NO3)2+H2O.
Ýranıl tuzdarynyń ishinde, ásirese kelesileri mańyzdy.
Ýranıl nıtraty nemese ýranılnıtrat, ýran alýda, tazalanýda jáne onyń qosylystaryń analızdeýde keńinen qoldanylatyn ýrannyń mańyzdy tuzdarynyń biri. Sondyqtan ýranılnıtrat sońǵy 20 jylda bizdegi sıaqty shet elderde de jan-jaqty zertteldi.
Ýranıl nıtrat 2,3,6 jáne 24 sý molekýlasymen krıstaldyq hımıada qoldanylady. Olardyń quramyn alý jaǵynan táýeldi-ortadan, eritindiniń pH-nan, siltilik metal katıondarynyń qatysynan (ferosıanıdter), tunba túzilý temperatýrasynan jáne onyń uzaqtyǵynan jáne t.b.
G.A. Kleıbs ýranıl ferosıanıdiniń tunbasyn amperometrlie ádispen zertteı otyryp, kalıı hlorıdi jáne tuz qyshqyly qatysynda qos tuz 5(UO2)2Fe(SN)63K4Fe(CN)6 túziletinin tapty, al V.G. Sochevanov qyzmetkerlerimen amperometrlik ádis qoldana otyryp ,kalıı nıtraty eritindisinde pH 3 pen 5 aralyǵynda tunba alǵan, ol tunbanyń quramy qos tuzdarǵa sáıkes keledi: K4(UO2 )2 [Fe(SN)6]3 .
Ýranıl nıtratynyń natrıı tıosýlfatymen áreketteskende sary ýranıl tıosýlfat túziledi, túzilgen tunba tıosýlfattyń artyq mólsherinde erimeıdi.
Ýranıldiń basqa da qosylystary týralı málimetter I.I.Lıpılınanyń ıonografıasynda aıtylǵan.
Tórt valentti ýran tuzdary
Tórt valentti ýran ıony alty valentti ıonǵa qaraǵanda sýly eritindide ózdiginen ómir súre alady, totyǵýǵa da beıim bolyp keledi.
Tórt valentti ýran tuzdary ýranıl tuzdarynan sýtek bólinip jatqan kezde totyqsyzdandyrý arqyly alýǵa bolady( mysaly,suııylǵan kúkirt qyshqyly qatysynda metaldyq myryshtyń áserinen) nemese elektrolıttik totyqsyzdanadyrý arqyly. U4+- tuzdary jasyl tústi. Ýran súlfatyn alý úshin ár-túrli ádister qoldanylady. Mysaly ýran súlfatynyń erigishtigin tómendetetin spırt qatysynda kún jaryǵynda ýranıl súlfatynyń totyqsyzdanýyna negizdelgen fotohımıalyq ádis (bul ádis 1842 jyly qoldanylǵan) nemese termıalyq túrde ydyratyp, sosyn alynǵan qospany, ıaǵnı ýran (İİİ) oksıdin ne kúkirt oksıdin kúkirt qyshqylymen SO2 toǵynda óńdep , aldyn ala UO2S alý. Kúkirtti fıltrlep, eritindiden ýran súlfatyn krıstalızdeıdi.
Birneshe jyl buryn L.I.Evteev jáne G.I.Petrjak rongalıt eritindisine (NaHSO4-tiń formaldegıtpen qosylysy) ýranılnıtraty qosa otyryp rongalıttiń totyqsyzdandypǵysh qasıetin qoldanǵan. Mundaı eritindiniń qońyr – qyzyl tústi boıaýy paıda bolady, sodan keıin N2SO4 qosqanda, eritindi jasyl túske boıalyp ýran súlfattarynyń krıstaldary tunbaǵa túse bastaıdy. Ýran súlfaty qoıý jasyl tústi rombalyq plasıka túrinde krıstaldanady. Ýran súlfatynyń eki krıstalogıdraty belgili: U(SO4)2·4H2O jáne U(SO4)2·8H2O. Ýran súlfaty bólme temperatýrasynda sýda20g/l mólsherinde erıdi.
Ýran oksalaty aýada turaqty, sýda jáne qyshqyldarda qıyn erıdi: onyń qanyqqan eritindisinde 25mg/l 25ºS, al mıneraldy qyshqyldarynda erigishtigi tómen-10mg/l.
Qos tuzdarǵa uqsas ýran oksalatynyń siltilik jáne siltilik jer ıetaodarmen kompleksti qosylystarynyń qatary alynǵan.
Osy aımaqta A.A. Grınberg kóptegen jumystar jazǵan. Ýrannyń (İİİ) basqa tuzdary óte az zerttelgen.
Me4UO6 (munda Me – siltilik metal katıony).
Ádebıetter tizimi:
1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.