InfoHub Logo

Haqnazar han (1538-1580j.j. bılik qurǵan). Qasym hannyń balasy Haqnazar han tusynda qazaq handyǵy qaıta birigip damı tústi. Haqnazar qazaq handyǵyn 42 jyl bıledi. Qazaq handyǵynyń 300 jyldyq tarıhynda Haqnazardaı uzaq jyl el bılegen han bolǵan emes. Ol el basqarý, qıyn-qystaý, áskerı-saıası isteri jaǵynda qajyrly da qabiletti qaıratker boldy. Onyń ústine asa kúrdeli syrtqy jaǵdaılarda dıplomatıalyq daryny mol maıtalman ekendigin kórsetti.

Haqnazar han taqqa otyrǵan soń handyq úkimettiń bıligin nyǵaıtýǵa jáne kúsheıtýge qajyrly qaırat jumsady. Ózinen burynǵy Tapır han jáne Buıdash han tusynda bytyrańqy jaǵdaıǵa túsken Qazaq handyǵyn qaıta biriktirdi. 1523-1524 jyldary jaryqqa shyqqan qazaq-qyrǵyz odaǵyn úzdiksiz nyǵaıtty, tipti sol zamannyń tarıhı derekterinde Haqnazar han "qazaqtar men qyrǵyzdardyń patshasy" dep ataldy. Ol osy qazaq-qyrǵyz odaǵyna súıene otyryp, Moǵolstan handarynyń Jetisý men Ystyqkól alabyn jaýlap alý áreketine toıtarys berdi.

Haqnazar handyq qurǵan dáýirde qazaq handyǵynyń syrtqy jaǵdaıynda asa iri tarıhı oqıǵalar týdy. Bul kezde batysta kúsheıe túsken orys memleketi shyǵysqa qaraı irge keńeıtip 1552 jyly Qazan handyǵyn, 1556 jyly Astrahan handyǵyn Rossıaǵa baǵyndyrdy. Osy jaǵdaıǵa baılanysty, Edil men Jaıyq arasynda ulan-baıtaq óńirdi mekendegen Noǵaı ordasy ydyraı bastady. Noǵaı ordasyn bılegen mańǵyt myrzalarynyń arasynda úkimet bıligine talasqan feodaldyq qyrqys údeı tústi, bul qyrqystar halyq buqarasyn qatty kúızeltip, jappaı narazylyq týdyrdy, Noǵaı odaǵy quldyrap, aýyr daǵdarysqa tap boldy. Haqnazar han tusynda Qazaq handyǵynyń kúsheıýi jáne halyq ómiriniń ońalýy, Noǵaı ordasyna qarasty qazaq taıpalaryn qyzyqtyryp ózine tartty. Noǵaı odaǵyna qarasty kóshpeli taıpalardyń bir bóligi qańlylar, qypshaqtar taǵy basqalar Qazaq handyǵyna kelip qosylyp jatty.

Olardy Haqnazar han qarsy alyp otyrdy. Noǵaı ordasy n bıleýshileriniń biri Ysmaǵyl myrza ishki feodaldyq qyrqysta óz aǵasy Júsip myrzany óltirdi. Júsip myrzanyń balalary Ysmaǵyl myrzamen soǵysty. Noǵaı ordasynda ózara qyrqysqan eki top paıda boldy. Ysmaǵyl myrzanyń toby Moskva knázdyǵyna qosylýdy jaqtady, oǵan qarsy top Qazaq handyǵyna qosylýǵa boı urdy. Bul jaǵdaıdy paıdalanǵan qazaq hany Haqnazar Noǵaı ordasynyń kóp ulysyn (bulardyń kóbi qazaqtyń kishi júzi alshyn odaǵyna engen taıpalar) ózine qosyp aldy. 1557 jyly Noǵaı myrzasy Ysmaǵyl orys patshasy Ivan IV ke: «Meniń týystarym qazir Jaıyqtyń arǵy jaǵynda, bizden qalyp qoıyp, qazaq patshasyna qosylyp ketti» dep aryz aıtty. Haqnazar han Noǵaı ordasynyń ydyraýyn paıdalanyp Jaıyq jaǵalaýyndaǵy kóshpeli taıpalardy qazaq handyǵyna qosyp alýmen ǵana tynbady, Ysmaǵyl myrza bastap, batysqa qaraı aýǵan noǵaılarǵa qýalaı shabýyl jasap, olardy odan ármen yǵystyryp, irge keńeıtý áreketin jasady. Orys patshasy Ivan IV-niń noǵaı arasyna jibergen elshisi Semen Malsev 1569-jyly orys patshasyna: «Haqnazar patshanyń, Shyǵaı hanzadanyń, Shalym hanzadanyń qazaq ordalary, al olarmen qosa 20 hanzada noǵaıǵa kelip, urys boldy» dep habarlaǵan.

Keıbir zertteýshilerdiń aıtýyna qaraǵanda, joǵarydaǵy shabýyldar batysqa qaraı aýǵan noǵaı taıpalarynyń Edil men Jaıyq óńirin tastap, Don saharalaryna qaraı ketýine sebep bolǵan kórinedi. Bul jóninde tarıhshy Ahmet Zakı Ýálıdı: «1969-jyly Shyǵaı, Haqnazar, Shalym sultandar birlesip, Ysmaǵyldyń balasy Orys sultanǵa shabýyl jasady, osydan soń uzaq turmaı noǵaı myrzalary aqyryndap elderin Jaıyq pen Edildiń batys jaǵyna, Don saharalaryna kóshirýge, bashqurt elderin tastaýǵa májbúr boldy» deıdi. Bul jeńis Qazaq handyǵynyń jerin keńeıtip, kúsh-qýaty men bedelin arttyrdy, tarıhı derektemelerde qazaq hany Haqnazardy «qazaqtar men noǵaılardyń hany» dep ataǵan.

XVI ǵasyrdyń ortasynda aýyr daǵdarysqa ushyraǵan Noǵaı odaǵy ishki feodaldyq qaıshylyqtar men qyrqystardyń jáne halyq buqarasynyń feodaldyq ústemdikpen qanaýǵa qarsy kúresteriniń nátıjesinde bordaı tozyp, 1569-jyldan soń memleket retinde ómir súrýden qaldy. Buryn Noǵaı odaǵyna qaraǵan qazaq taıpalary jáne olardyń etnıkalyq terıtorıasy Qazaq handyǵyna birikti. Buryn Noǵaı odaǵynyń astanasy bolyp kelgen Saraıshyq qalasy da qazaaq handyǵyna óttii. Bul qazaq handyǵynyń, qazaq taıpalarynyń jáne qazaqtaardyń etnıkalyq terıtorıasyyn biriktirý jolynda jasaǵan jeńisti qadamdarynyń biri boldy. Sonymen qatar noǵaıly dáýirinde jasalǵan nemese jańǵyrtylyp jyrlanǵan qyrýar jyrlar, «Qyryq batyr jyry» syndy alyp epos qazaq mádenıetiniń qazynasyna qosyldy.
Noǵaı ordasynyń ydyraýy, oǵan qarasty qazaq taıpalary men olardyń mekendegen jerleriniń qazaq handyǵyna qosylýy handyqtyń batys,soltústik jáne ońtústik jaǵyndaǵy jaǵdaıda ózgeris týdyrdy. Orys memleketi men qazaq handyǵy arasyndaǵy keń óńirdi alyp jatqan Noǵaı odaǵynyń ydyraýy, onyń bir bóliginiń qazaq handyǵyna qosylyp, endi bir bóliginiń orys patshasyna baǵynýy, shyǵysqa qaraı keńeıip kele jatqan orys memleketiniń shekarasyn qazaq handyǵyna jaqyndata tústi. 1563-jyly Sibir handyǵynyń bıligin tartyp alǵan Kóshim han endigi jerde qazaq handyǵyna dushpandyq pozısıa ustady. Onyń ústine mońǵol bıleýshileri men qazaq handary arasynda da qaqtyǵystar bolyp otyrdy.

Osyndaı kúrdeli jaǵdaılarmen eseptesken Haqnazar han Qazaaq handyǵynyń syrtqy saıasatyn ózgertti. Ózinen burynǵy qazaq handary únemi jaýlasyp kelgen Maýarannahrdaǵy Shaıbanı áýletimen odaqtastyq baılanys ornatýǵa umtyldy. Orta Azıanyń eń iri qalalarynyń biri Tashkentti basyp alýǵa baǵyttalǵan áskerı qımyldaryn toqtatty. Sóıtip, shaıbanı áýletinen shyqqan Buhara hany Abdolla İİ-men qazaq hany Haqnazar «qastaspaı dos bolyp, ózara kómektesý» jóninde «anttastyq shart» jasasty. Haqnazar hannyń bul dıplomatıalyq sharasy ońdy boldy.

XVI ǵasyrdyń 60-jyldarynyń sońy men 70-jyldarynyń basynda soǵys qımyldary toqtap, beıbitshilik ornady, qazaqtardyń Orta Azıa halqymen saýda-sattyq qarym-qatynasy, ekonomıkalyq baılanysy odan ári óristedi. Munyń ózi qazaq handyǵynyń ishki jaǵdaıyn jaqsartýǵa, halqynyń sharýashylyq ómiriniń ońalýyna tıimdi boldy. Sonymen qatar qazaq handyǵyn da nyǵaıta tústi.

Buhara hany Abdolla İİ (1557-1598) tusynda Tashkent mańyn Norozahmet (Baraq) hannyń balasy Baba sultan bıledi. Ol Buharaǵa baǵynbaı óz aldyna turdy. Únemi Abdolla hanmen soǵysty. Sóıtip, Baba sultan Buhara handyǵynan bólinip shyǵýǵa áreket etti. Qazaq hany Haqnazar ózbek handarynyń ózara qyrqysyna aralasyp, birese Abdolla handy, birese Baba sultandy qoldap ekeýin de álsiretýge, osy arqyly ózderine úlken paıda túsirýge tyrysyp baqty. 1579-jyly Abdolla han ekinshi sherý tartyp Baba sultanǵa qarsy joryq jasady. Qazaq hany Haqnazar onyń Baba sultanǵa qarsy kúresin qoldady. Qazaq handyǵy osynyń bodaýyna Abdolla hannan Túrkistan aımaǵyndaǵy birneshe qalany qaıtaryp aldy. Budan keıin Tashkent bıleýshisi Baba sultan qazaq handyǵyna Túrkistan, Saýran qalalaryn bergende, qazaq sultandary bir mezgil Baba sultandy qoldady.

1579-jyldyń ekinshi jartysynda qazaq sultandary áskerlerimen Tashkentke keldi. Olar qaıtadan Abdolla jaqqa shyqpaq bolyp, Tashkent bıleýshisi Baba sultanǵa qarsy astyrtyn áreket istedi. Biraq bul astyrtyn áreketti sezgen Baba sultan qazaq sultany Jalymdy, onyń eki ulyn, Haqnazar hannyń eki ulyn óltirdi. İle-shala onyń astyrtyn jibergen adamy 1580-jyly Haqnazar handy óltirdi.

Derek kózi: Qazaqstan Ulttyq ensıklopedıasy

---