InfoHub Logo

Islam medısınasynyń atasy

Islam medısınasynyń atasy retinde tanylǵan Muhammed ál Razı óz zamanynyń eń iri medısına ǵalymy jáne praktıki boldy. Onyń kóptegen medısınalyq mátinderi 925 jyly qaıtys bolǵannan keıin júzdegen jyldar ótken soń Taıaý Shyǵys pen Eýropada qoldanyla berdi.

Eýropada Razes degen atpen tanymal Ábý Bákir Muhammed ál Razı 854 jyly parsylardyń Reı qalasynda dúnıege kelgen. Reı - qazirgi Irandaǵy eń kóne qalalardyń biri, onyń tarıhy shamamen b.z.b. 6 000 jyldan bastalady.Ejelgi Jibek jolynyń boıynda ornalasqan bul saýda jáne ǵylymnyń mańyzdy ortalyǵy boldy. Búginde ol eldiń astanasy Úlken Tegerannyń bóligi bolyp tabylady.

Ál Razıdiń ómiri týraly sol kezeńdegi adamdardyń kópshiligi sıaqty senimdi derekter az. Degenmen, barlyq derekkózder onyń mýzykaǵa degen talantyn erte damytyp, sheber ýd oınaýshy bolǵanymen kelisedi.

Kámelettik jasqa tolǵan ál Razı mýzykany tastap, alhımıa, matematıka, fılosofıa jáne ádebıetpen aınalysady. Ol osy pánder boıynsha úzdik boldy, sodan keıin medısınaǵa nazaryn aýdarǵanǵa deıin olardan sharshady, shamamen 30 jasynda. Ol qalǵan ómirin osy taqyrypqa arnady.

Ál Razı sol kezdegi ıslam áleminiń eń uly qalasy Baǵdadta medısınany oqý úshin Parsydan ketti. Onda ol ejelgi dúnıedegi eń mańyzdy medısınalyq traktattardyń arabsha aýdarmalaryna qol jetkizdi.

Bul eńbekterdiń eń mańyzdy avtorlarynyń biri bizdiń dáýirimizge deıingi İÚ ǵasyrdaǵy grek dárigeri, búkil Batys medısınasynyń atasy sanalatyn Gıppokrat boldy.Ekinshisi - bizdiń dáýirimizdiń İİ ǵasyrynda Rım ımperıasynda jumys istegen grek dárigeri Galen.

Kez kelgen jaqsy ǵalym sıaqty, ál Razı de osy ejelgi grekterdiń danyshpandyǵyn moıyndap, olardyń jáne sol kezdegi basqa ǵalymdardyń aldynda orasan zor qaryzdar ekenin sezindi. Ýaqyt óte kele ol uly grekterden asyp túsip, tipti olardyń keıbir ıdeıalaryn synaı bastady.Mysaly, «Galenge qatysty kúmán» kitabynda ál Razı adam aýrýlarynyń kópshiligin túsindiredi dep esepteletin tórt ázil teorıasyna qarsy shyqty. Ál Razı Galen eskermegen basqa da birqatar elementterdiń bar ekenin aıtty, mysaly, maılylyq, tuzdylyq, janǵyshtyq jáne kúkirt mólsheri.

Sonymen qatar ol Gıppokrattyń jazbalaryn uıymdaspaǵandyǵy men qysqalyǵy úshin synady. Ál Razı medısınalyq etıka týraly kóp jazǵan jáne «Medısınalyq etıka» dep atalatyn kitabynda moraldyń medısınadaǵy mańyzdylyǵy týraly aıtady. Ár Razı úshin dárigerdiń óz jumysyn jaqsy atqarýy jetkiliksiz edi; ol pasıentterine de úlgi bolýy kerek.

Ál Razı aqyl men deneniń baılanysyna jáne jattyǵý men durys tamaqtanýdyń mańyzdylyǵyna qatty senetin. Jalpy densaýlyqtyń basqa mańyzdy faktorlary, ol dáriger men pasıenttiń jaqsy qarym-qatynasy jáne problemalardy tez arada sheshe alatyn otbasylyq dárigerdiń bolýy dep sanady.

Ál Razı sheshek pen qyzylsha aýrýyn tolyq jáne dál sıpattap, olardyń arasyndaǵy mańyzdy aıyrmashylyqtardy atap ótip, múmkin bolatyn emdeý ádisterin usynǵan alǵashqy adam retinde tanyldy. Onyń «Balalar aýrýlary» atty kitaby da pedıatrıa medısınanyń derbes salasy retinde qarastyrylǵan alǵashqy kitap boldy.

Ál Razıdiń medısınalyq jazbalary men hırýrgıalyq baqylaýlary, kóptegen jańa dıagnozdar men usynylǵan emdeý ádisterimen birge, ol qaıtys bolǵannan keıin qazir «Medısınanyń tolyq kitaby» dep atalatyn kitapta jınaldy.

Bul kitap ál Razıdiń danyshpanyna degen qurmet qana emes edi; ol sonymen qatar sol kezdegi bar barlyq medısınalyq zertteýlerdiń tolyq katalogyn usynady. Osylaısha ol alǵashqy medısınalyq ensıklopedıalardyń biri boldy.

Bul mátinniń keń ári egjeı-tegjeıli bolǵany sonsha, eýropalyq medısına stýdentteri bul jumystyń latyn tilindegi aýdarmalaryn áli kúnge deıin, tipti ál Razı qaıtys bolǵannan keıin 700 jyl ótse de qoldandy.

Qatań rasıonalısik ǵylymı kózqarasqa sáıkes, ál Razı árbir aýrýdyń zertteý arqyly túsinýge bolatyn sebebi nemese shyǵý tegi bar dep eseptedi. Onyń paıymdaýynsha, bul aýrý, keıbir dinı jetekshiler aıtqandaı, Qudaıdyń jazasy emes. Ol dárigerlerdi olar bilmeýi múmkin oqıǵalar týraly habardar bolý úshin sońǵy medısınalyq traktattardy oqýǵa shaqyrdy.

Ál Razı sonymen qatar «Jalpy jurtshylyqqa arnalǵan medısınalyq keńesshi» dep atalatyn úıde qoldanýǵa arnalǵan alǵashqy medısınalyq nusqaýlyqty (negizinen alǵashqy kómek kórsetý nusqaýlyǵyn) jazdy.

Bul paıdaly jınaq HH ǵasyrdyń basyna deıin Batysta kóptegen adamdar úshin tanymal anyqtama bolyp qala berdi.Nusqaýlyqtar bas aýrýy, jótel, sýyq tıý jáne asqazannyń buzylýy sıaqty kúndelikti shaǵymdardy, sondaı-aq asa aýyr aýrýlardy emdeýdi qamtydy.

Melanholıa úshin ol kóknár syǵyndysyn, ıaǵnı apıynnyń eıforıalyq qasıetterine baılanysty qabyldaýǵa keńes berdi. Ókinishke oraı, ál Razı óziniń barlyq medısınalyq bilimi men kóregendigine qaramastan nasharlaǵan kórý qabiletin túzetý úshin eshteńe isteı almady.

Ómiriniń sońyna taman ál Razı múldem soqyr bolǵan kezde senimdi hırýrg onyń kórý qabiletin qalpyna keltirý úshin operasıa jasaýdy usyndy. Ál Razı: «Men bul eski dúnıeni jetkilikti túrde kórdim jáne odan da kóp nárseni kóremin degen úmitpen bul operasıadan ótkim kelmeıdi», - dep jaýap berdi.