InfoHub Logo

31 мамыр — Қазақстан тарихындағы ең ауыр, ең қаралы күндердің бірі. Бұл күн саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарын еске алу күні ретінде белгіленгенімен, оның тарихи, рухани және адами салмағы ресми датадан әлдеқайда ауыр. Бұл — бір халықтың жартысына жуығы қырылып, аман қалғаны үрей мен үмітсіздікте өмір сүрген дәуірдің, тоталитарлық жүйе қасіретінің символы.

ХХ ғасырдың 30-жылдары қазақ халқы қолдан ұйымдастырылған екі зұлматпен бетпе-бет келді: бірі — ашаршылық, екіншісі — саяси қуғын-сүргін. 1931–1933 жылдары кеңестік билік қазақтың дәстүрлі өмір салтын жойып, отырықшыландыру мен ұжымдастыруды күшпен енгізді. Нәтижесінде қазақ халқының үштен бірі аштықтан қырылып, тірі қалғаны Қытай, Ауғанстан, Иран, Түркия асып босып кетті. Бұл – бір ұлттың тамырынан айырылуы, тынысы тарылып, болмысы шайқалуы еді.

Ал 1937–1938 жылдары басталған саяси қуғын-сүргін кезінде қазақтың бетке ұстар азаматтары, Алаш қозғалысының қайраткерлері түгелге жуық атылып не түрмеде азаппен өлтірілді. Олар ұлттың болашағын ойлағаны үшін, тіл мен мәдениетті сақтауға тырысқаны үшін «халық жауы» атанды. Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин сынды тұлғалар қасіретті замандағы жүйенің құрбанына айналды. Олардың соңынан қазақтың мұғалімі, дәрігері, инженері, шенеунігі — бәрі репрессия құрығына ілікті.

Бірақ бұл қасірет тек ату жазасымен шектелмеді. Қазақстан жері тұтас бір түрме алаңына айналды. Карлаг, АЛЖИР сынды еңбекпен түзеу лагерьлері мыңдаған адамның тағдырын тозаққа айналдырды. Бұл лагерьлерде тұтқындалғандар адамдық қасиетін аяққа таптатып, аштық пен ауыр еңбекке жегілді. Ондағылардың кінәсі — ұлтқа қызмет ету, еркін ойлау, намысты болу ғана еді.

Тоталитарлық жүйе тек тәнді ғана емес, рухты да сындырғысы келді. Қазақ мектептері жабылды, ұлттық мәдениетке тыйым салынды, дінге сенгендер қудаланды. Халық үрейде өмір сүріп, бір-бірінен күдіктеніп өмір сүруге мәжбүр болды. Адамдар тіпті жақын досы, көршісі, туысы туралы жалған донос жазуға мәжбүр болды — аман қалудың жалғыз жолы осы еді.

Бүгін біз сол жылдардың құрбандарын еске алып отырмыз. Алайда, бұл күн формалдылыққа айналмауы керек. Бұл күн — ұлттың жан жарасын қозғайтын, әділет пен шындықты талап ететін күн. Репрессия құрбандары ақталғанымен, олардың арман-мұраты толық ақталған жоқ. Қазақ қоғамы ол мұраттарды толық жүзеге асыра алды ма? Ұлтқа адал қызмет еткен арыстардың ізімен жүріп келеміз бе, әлде тағы да үнсіздікке үйреніп алдық па?

Бұл — жауабы ауыр сұрақ. Өйткені бүгінгі заманда да сөз бостандығы, еркін ой, әділет үшін күрес әлі де оңай емес. Демек, 31 мамыр — тек тарихқа үңілетін күн емес, бүгінгі шындыққа сын көзбен қарайтын күн. Тарихты тек есте сақтау аз, одан сабақ алып, қайталамау — ең маңыздысы.

Сондықтан бұл күн — естелік емес, ескерту. Рухани тәуелсіздік үшін күрес әлі де жалғасып келеді. Ал саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарын еске алу — сол күрестің жүрек түбіндегі үнсіз арқауы.

Халықты аштықпен қырып, рухын қорқынышпен тұншықтырған жүйе кеткенімен, оның көлеңкесі жадымызда қалды. Ол көлеңкені тек шындықты айту, өткенге тура қарау, әділетке ұмтылу ғана жеңе алды.

Бердалы ОРАЗ