1 جەلتوقسان سپيدكە قارسى كۇن تاربيە ساعاتى (بۇكىل الەمدىك سپيد - كە قارسى كۇرەس كۇنى)
1 جەلتوقسان سپيدكە قارسى كۇن تاربيە ساعاتى (بۇكىل الەمدىك سپيد - كە قارسى كۇرەس كۇنى)
ادامزاتقا تونگەن ءقاۋىپتى دەرت
ساباقتىڭ ماقساتى
وقۋشىلارعا تەمەكى، اراق، ەسىرتكى، سپيد - ءتىڭ قازىرگى تاڭداعى ادامزاتتىڭ باستى پروبلەماسى ەكەنىن، ونىڭ زياندى جاقتارىن ءتۇسىندىرۋ، عاسىر دەرتىنە اينالىپ وتىرعان كەسەلدەردىڭ زالالىن جان - جاقتى مەڭگەرتۋ، زياندى زاتتاردان بارىنشا اۋلاق بولۋعا شاقىرۋ، سانا - سەزىمدەرىن دامىتا ءتۇسۋ.
وقۋشىلارعا سپيد اۋرۋىنىڭ ادام ءومىرى ءۇشىن قاتەرلى، جۇقپالى ەكەنىن جانە ودان ساقتانۋ جولدارىن ءتۇسىندىرۋ.
وقۋشىلاردى جيتس (جۇرە پ. ب. يممۋندىق تاپشىلىق سيندرومى) نەمەسە ججبادان ساقتانۋ ادىستەرىن ۇيرەتۋ، توتەنشە جاعداي كەزىندە دۇرىس شەشىم قابىلداي ءبىلۋ قابىلەتتىلىگىن دامىتاتىن قاجەتتى ءبىلىم، بىلىك، داعدى /ببد/ قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ نەگىزى: ەلباسىنىڭ «قازاقستان – 2030» جولداۋى نەگىزىندە سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ جانە وسى تاربيەنى ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ ۇستازدار الدىندا تۇرعان ۇلكەن ماسەلە.
بۇل ساباقتا قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە دە تارالىپ بارا جاتقان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربىر ازاماتىن ويلاندىراتىن سپيد دەرتى جايلى ءسوز بولماق.
وندا سپيد - ءتىڭ پايدا بولۋىن، تارالۋ جولدارىن، زيان ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ، ناشاقورلىقتان بويلارىن اۋلاق ۇستاۋعا ۇيرەتۋ كوزدەلدى.
ساباقتا بەرىلگەن ناتيجەلەر ارقىلى وقۋشىلار شىلىم شەگۋدىڭ فيزيولوگيالىق زاردابىن جانە ءتىرى اعزاعا اسەرىن سيپاتتاي الۋى قاجەت.
قولدانىلاتىن ادىستەر: كونفەرەنسيا تۇرىندە وتكەن ساباقتا پىكىرتالاس، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەسۋ، توپتاستىرۋ ادىستەرى قولدانىلدى.
كورنەكىلىكتەرى: كونفەرەنسيادا «ويلانۋعا ارنالعان بۇرىش» («سەنىڭ قالاۋىڭ» كىتاپشاسى، سپيد دەرتىنىڭ جۇعۋ جولدارى بەينەلەنگەن پلاكاتتار)، بايانداما، وقۋشىلاردىڭ وزىندىك جۇمىستارى، سالعان سۋرەتتەرى «ناقىل سوزدەر كورنەكىلىككە الىندى. جانە كورمە ۇيىمداستىرىلادى.
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ
2. ساباققا دايىنداۋ
3. توپقا ءبولۋ
ساباق مازمۇنى:
ءمۇعالىم. بۇگىن ءبىز «ادامزاتقا تونگەن ءقاۋىپتى دەرت» دەگەن تاربيە ساعاتىمىزدى باستاعالى وتىرمىز. باستاماس بۇرىن، مىنا سوزدەرگە كوڭىل اۋدارايىق:
تەمەكى
الكوگول
ەسىرتكى
- جارايدى، وتە جاقسى. ولاي بولسا، وسىنىڭ ءارقايسىسىنا دا كوڭىل اۋدارساق، بۇلار ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. (اربىرەۋىنە جەكە - جەكە بايلانىستىرىپ توقتالۋ.)
- بالالار، سەندەردىڭ جاستارىڭ نەشەدە؟
- 13 - 14 - تە، ياعني سەندىر ءقازىر جاسوسپىرىمسىڭدەر. جاسوسپىرىمدىك كەزەڭ – سەندەردىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن نەگىزگى دامۋ كەزەڭى.
- ال، بالالار، سەندەر وزدەرىڭنىڭ ەسەيىپ جاتقاندارىڭدى بايقايسىڭدار ما؟
- سەندەردىڭ اينالاعا قاراپ كيىنۋگە، جاقسى جۇرۋگە تالپىناتىن كەزەڭدەرىڭ.
- ال، سەندەر ۇلكەندەرگە ۇقساعىلارىڭ كەلە مە؟
- ارينە، اتا - انا، ۇستازدىڭ كوزىنشە بالا بۇلاردى مويىنداعىسى كەلمەيدى. ال كەيبىر جاسوسپىرىمدەردىڭ نەگىزگى ويلارى: تەمەكى شەگۋ – ەرەسەك بولىپ كورىنۋ. تەمەكى شەكسە، ءوزىن - ءوزى ۇلكەن سەزىنىپ، وزىنە - ءوزىنىڭ سەنىمى ارتىپ، ۇيگە كىرۋگە ءالى ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «جالپى ادامدار نەلىكتەن ءوز دەنساۋلىقتارىن قۇرتىپ، ونى ۋلايتىندارعا توزىممەن قاراۋعا ءتيىس؟ مەن بارلىقتارىڭىزدى شىلىم شەگۋشىلەرگە ىمىراسىز بولۋعا شاقىرامىن»، - دەپ ەسىرتكى، شىلىم، ىشىمدىك سياقتى دەنساۋلىققا زيان كەلتىرەتىن ادەتتەرگە قارسى كۇرەس بار ەكەنىن ايتقان. سول باعدارلاماعا وراي بۇگىنگى وتكىزىلەتىن «1جەلتوقسان - بۇكىل الەمدىك سپيد - كە قارسى كۇرەس كۇنىنە بايلانىستى جيىندى اشىق دەپ جاريالايمىز.
2 - جۇرگىزۋشى:
ادام العاش رەت تەمەكى تارتقاندا ۋلانادى، باسى اينالادى، جۇرەگى قاعادى، قۇسادى، قول - اياعى دىرىلدەيدى. تەمەكى تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ بارىنە زياندى اسەر ەتەدى. نيكوتين تىنىس الۋ جولدارىنىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن تىتىركەندىرىپ، ونى قابىندىرادى. نيكوتين قان تامىرلارىن تارىلتادى. بۇل اۋا تامىر جانە وكپە، راك اۋرۋلارىنا شالدىقتىرادى. شىلىم شەگەتىندەردىڭ 97%وكپە راگىمەن اۋىرادى. تەمەكى ءتۇتىنى وكپە تارامدارىمەن تىنىس جولدارىن بىتەپ، ادام اعزاسىنا قاجەتتى وتتەكتى مولشەرىمەن قامتاماسىز ەتە المايدى. راديواكتيۆتى زاتتار دا بار. كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتقان ادام جىلىنا وكپەسىنە 1 ليتر قارا ماي جينايدى. بەيبارىس سەن نە ايتاسىن؟ شىلىم تۋرالى؟
(بەيبارىس) قور بولعان تەمەكىگە قايران جىگىت،
تۇرادى - اۋ تاناۋىنان ءتۇتىن شىعىپ،
ساسىعى ىق جاعىنان جۇرگىزبەيدى،
جاعىمسىز كوڭىرسىگەن ءيسى شىرىك.
3 - جۇرگىزۋشى:
وكپەنىڭ قاتەرلى ىسىگىمەن اۋىراتىنداردىڭ 80% تەمەكى تارتاتىندار. بۇكىل دۇنيە جۇزىندە 1 ميلليارد ادام تەمەكى تارتادى. تەمەكى زاردابىنان جىلىنا 25 مىڭ ادام قايتىس بولادى. جۇرەك اۋرۋىنا شالدىققانداردىڭ ءولىمى 20%. قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنان بولاتىن ءولىم 30%، وكپە راگى 90% تەمەكى زاردابىنان بولادى. ارايلىم سەن نە ايتاسىڭ؟ شىلىم تۋرالى
1 - جۇرگىزۋشى:
بۇل تىڭداعاندارىڭىز شىلىم شەگۋدىڭ زيانى تۋرالى ءاننىڭ ءبىر شۋماعى. بۇگىنگى اڭگىمەمىز وسى قوعامدىق قۇبىلىس تۋرالى بولماق. تەمەكى شەگۋ سانگە بەرىلۋ مە، ادەت پە، الدە اۋرۋ ما؟ سول تۋرالى بولماق. تەمەكى شەگۋ ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزعا عانا كىرىپ قويعان جوق، مادەنيەتىمىزگە دە كىردى. ءبىر كەزدە وي - ءورىسى دامىعان، مادەنيەتتى ادامعا شىلىم شەگۋ جاراسپاعان. ال كىسى ولىمىنە اپاراتىن جامان ادەت قايدان كەلگەن؟ ول تۋرالى بىزگە سىنىبىمىزدىڭ تاريحشىسى گۋلدانا ايتىپ بەرەدى.
2 - جۇرگىزۋشى:
مەن مىناداي سۇراق قويعىم كەلىپ تۇر. تەمەكى شەگۋدىڭ اياعى جايسىز جاعدايعا سوقتىراتىنىن بىلە تۇرا نەگە ادامدار تەمەكى شەگەدى؟ بۇل تۋرالى سىنىبىمىزدىڭ سوسيولوگى نۇرلان نە اقپارات بەرەر ەكەن، سونى تىڭدايىق.
3 - جۇرگىزۋشى: زاميرا:
ءبىزدىڭ اعزامىزعا تەمەكى شەگۋ ءقاۋىپتى مە؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن حيميك رەتىندە ايدانا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن.
ادامزاتقا تونگەن ءقاۋىپتى دەرت
ساباقتىڭ ماقساتى
وقۋشىلارعا تەمەكى، اراق، ەسىرتكى، سپيد - ءتىڭ قازىرگى تاڭداعى ادامزاتتىڭ باستى پروبلەماسى ەكەنىن، ونىڭ زياندى جاقتارىن ءتۇسىندىرۋ، عاسىر دەرتىنە اينالىپ وتىرعان كەسەلدەردىڭ زالالىن جان - جاقتى مەڭگەرتۋ، زياندى زاتتاردان بارىنشا اۋلاق بولۋعا شاقىرۋ، سانا - سەزىمدەرىن دامىتا ءتۇسۋ.
وقۋشىلارعا سپيد اۋرۋىنىڭ ادام ءومىرى ءۇشىن قاتەرلى، جۇقپالى ەكەنىن جانە ودان ساقتانۋ جولدارىن ءتۇسىندىرۋ.
وقۋشىلاردى جيتس (جۇرە پ. ب. يممۋندىق تاپشىلىق سيندرومى) نەمەسە ججبادان ساقتانۋ ادىستەرىن ۇيرەتۋ، توتەنشە جاعداي كەزىندە دۇرىس شەشىم قابىلداي ءبىلۋ قابىلەتتىلىگىن دامىتاتىن قاجەتتى ءبىلىم، بىلىك، داعدى /ببد/ قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ نەگىزى: ەلباسىنىڭ «قازاقستان – 2030» جولداۋى نەگىزىندە سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ جانە وسى تاربيەنى ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ ۇستازدار الدىندا تۇرعان ۇلكەن ماسەلە.
بۇل ساباقتا قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە دە تارالىپ بارا جاتقان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربىر ازاماتىن ويلاندىراتىن سپيد دەرتى جايلى ءسوز بولماق.
وندا سپيد - ءتىڭ پايدا بولۋىن، تارالۋ جولدارىن، زيان ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ، ناشاقورلىقتان بويلارىن اۋلاق ۇستاۋعا ۇيرەتۋ كوزدەلدى.
ساباقتا بەرىلگەن ناتيجەلەر ارقىلى وقۋشىلار شىلىم شەگۋدىڭ فيزيولوگيالىق زاردابىن جانە ءتىرى اعزاعا اسەرىن سيپاتتاي الۋى قاجەت.
قولدانىلاتىن ادىستەر: كونفەرەنسيا تۇرىندە وتكەن ساباقتا پىكىرتالاس، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەسۋ، توپتاستىرۋ ادىستەرى قولدانىلدى.
كورنەكىلىكتەرى: كونفەرەنسيادا «ويلانۋعا ارنالعان بۇرىش» («سەنىڭ قالاۋىڭ» كىتاپشاسى، سپيد دەرتىنىڭ جۇعۋ جولدارى بەينەلەنگەن پلاكاتتار)، بايانداما، وقۋشىلاردىڭ وزىندىك جۇمىستارى، سالعان سۋرەتتەرى «ناقىل سوزدەر كورنەكىلىككە الىندى. جانە كورمە ۇيىمداستىرىلادى.
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ
2. ساباققا دايىنداۋ
3. توپقا ءبولۋ
ساباق مازمۇنى:
ءمۇعالىم. بۇگىن ءبىز «ادامزاتقا تونگەن ءقاۋىپتى دەرت» دەگەن تاربيە ساعاتىمىزدى باستاعالى وتىرمىز. باستاماس بۇرىن، مىنا سوزدەرگە كوڭىل اۋدارايىق:
تەمەكى
الكوگول
ەسىرتكى
- جارايدى، وتە جاقسى. ولاي بولسا، وسىنىڭ ءارقايسىسىنا دا كوڭىل اۋدارساق، بۇلار ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. (اربىرەۋىنە جەكە - جەكە بايلانىستىرىپ توقتالۋ.)
- بالالار، سەندەردىڭ جاستارىڭ نەشەدە؟
- 13 - 14 - تە، ياعني سەندىر ءقازىر جاسوسپىرىمسىڭدەر. جاسوسپىرىمدىك كەزەڭ – سەندەردىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن نەگىزگى دامۋ كەزەڭى.
- ال، بالالار، سەندەر وزدەرىڭنىڭ ەسەيىپ جاتقاندارىڭدى بايقايسىڭدار ما؟
- سەندەردىڭ اينالاعا قاراپ كيىنۋگە، جاقسى جۇرۋگە تالپىناتىن كەزەڭدەرىڭ.
- ال، سەندەر ۇلكەندەرگە ۇقساعىلارىڭ كەلە مە؟
- ارينە، اتا - انا، ۇستازدىڭ كوزىنشە بالا بۇلاردى مويىنداعىسى كەلمەيدى. ال كەيبىر جاسوسپىرىمدەردىڭ نەگىزگى ويلارى: تەمەكى شەگۋ – ەرەسەك بولىپ كورىنۋ. تەمەكى شەكسە، ءوزىن - ءوزى ۇلكەن سەزىنىپ، وزىنە - ءوزىنىڭ سەنىمى ارتىپ، ۇيگە كىرۋگە ءالى ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «جالپى ادامدار نەلىكتەن ءوز دەنساۋلىقتارىن قۇرتىپ، ونى ۋلايتىندارعا توزىممەن قاراۋعا ءتيىس؟ مەن بارلىقتارىڭىزدى شىلىم شەگۋشىلەرگە ىمىراسىز بولۋعا شاقىرامىن»، - دەپ ەسىرتكى، شىلىم، ىشىمدىك سياقتى دەنساۋلىققا زيان كەلتىرەتىن ادەتتەرگە قارسى كۇرەس بار ەكەنىن ايتقان. سول باعدارلاماعا وراي بۇگىنگى وتكىزىلەتىن «1جەلتوقسان - بۇكىل الەمدىك سپيد - كە قارسى كۇرەس كۇنىنە بايلانىستى جيىندى اشىق دەپ جاريالايمىز.
2 - جۇرگىزۋشى:
ادام العاش رەت تەمەكى تارتقاندا ۋلانادى، باسى اينالادى، جۇرەگى قاعادى، قۇسادى، قول - اياعى دىرىلدەيدى. تەمەكى تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ بارىنە زياندى اسەر ەتەدى. نيكوتين تىنىس الۋ جولدارىنىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن تىتىركەندىرىپ، ونى قابىندىرادى. نيكوتين قان تامىرلارىن تارىلتادى. بۇل اۋا تامىر جانە وكپە، راك اۋرۋلارىنا شالدىقتىرادى. شىلىم شەگەتىندەردىڭ 97%وكپە راگىمەن اۋىرادى. تەمەكى ءتۇتىنى وكپە تارامدارىمەن تىنىس جولدارىن بىتەپ، ادام اعزاسىنا قاجەتتى وتتەكتى مولشەرىمەن قامتاماسىز ەتە المايدى. راديواكتيۆتى زاتتار دا بار. كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتقان ادام جىلىنا وكپەسىنە 1 ليتر قارا ماي جينايدى. بەيبارىس سەن نە ايتاسىن؟ شىلىم تۋرالى؟
(بەيبارىس) قور بولعان تەمەكىگە قايران جىگىت،
تۇرادى - اۋ تاناۋىنان ءتۇتىن شىعىپ،
ساسىعى ىق جاعىنان جۇرگىزبەيدى،
جاعىمسىز كوڭىرسىگەن ءيسى شىرىك.
3 - جۇرگىزۋشى:
وكپەنىڭ قاتەرلى ىسىگىمەن اۋىراتىنداردىڭ 80% تەمەكى تارتاتىندار. بۇكىل دۇنيە جۇزىندە 1 ميلليارد ادام تەمەكى تارتادى. تەمەكى زاردابىنان جىلىنا 25 مىڭ ادام قايتىس بولادى. جۇرەك اۋرۋىنا شالدىققانداردىڭ ءولىمى 20%. قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنان بولاتىن ءولىم 30%، وكپە راگى 90% تەمەكى زاردابىنان بولادى. ارايلىم سەن نە ايتاسىڭ؟ شىلىم تۋرالى
1 - جۇرگىزۋشى:
بۇل تىڭداعاندارىڭىز شىلىم شەگۋدىڭ زيانى تۋرالى ءاننىڭ ءبىر شۋماعى. بۇگىنگى اڭگىمەمىز وسى قوعامدىق قۇبىلىس تۋرالى بولماق. تەمەكى شەگۋ سانگە بەرىلۋ مە، ادەت پە، الدە اۋرۋ ما؟ سول تۋرالى بولماق. تەمەكى شەگۋ ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزعا عانا كىرىپ قويعان جوق، مادەنيەتىمىزگە دە كىردى. ءبىر كەزدە وي - ءورىسى دامىعان، مادەنيەتتى ادامعا شىلىم شەگۋ جاراسپاعان. ال كىسى ولىمىنە اپاراتىن جامان ادەت قايدان كەلگەن؟ ول تۋرالى بىزگە سىنىبىمىزدىڭ تاريحشىسى گۋلدانا ايتىپ بەرەدى.
2 - جۇرگىزۋشى:
مەن مىناداي سۇراق قويعىم كەلىپ تۇر. تەمەكى شەگۋدىڭ اياعى جايسىز جاعدايعا سوقتىراتىنىن بىلە تۇرا نەگە ادامدار تەمەكى شەگەدى؟ بۇل تۋرالى سىنىبىمىزدىڭ سوسيولوگى نۇرلان نە اقپارات بەرەر ەكەن، سونى تىڭدايىق.
3 - جۇرگىزۋشى: زاميرا:
ءبىزدىڭ اعزامىزعا تەمەكى شەگۋ ءقاۋىپتى مە؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن حيميك رەتىندە ايدانا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن.
You Might Also Like
