InfoHub Logo

1150 جىل: ءابۋ ناسىر ءال - فارابي
ءابۋ ناسىر ءال - فارابي – الەمگە ايگىلى ۇلى ويشىل، عۇلاما عالىم، فيلوسوف، ماتەماتيكا، فيزيكا، استرونوميا، استرولوگيا، لينگۆيستيكا جانە تاعى دا باسقا كوپتەگەن عىلىم سالالارىن زەرتتەۋشى، «شىعىستىڭ اريستوتەلى» اتانعان جالپى ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ءبىر كورنەكتى، دانا، دارا تۇلعالاردىڭ ءبىرى.
 ورتالىق ازيا مەن بۇكىل شىعىس حالىقتارىنا ورتاق دانا عالىم 870 جىلى فاراب (قازىرگى وتىرار) قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ويشىلدىڭ ءومىر سۇرگەن زامانى اتاقتى «ۇلى جىبەك جولىنىڭ» قىزۋ ساۋدا ۇستىندەگى ۋاقىتىمەن، ونىڭ بويىنداعى قالالاردىڭ، ونىڭ ىشىندە وتىراردىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىنىڭ جان - جاقتى دامىپ، قالانىڭ بارىنشا گۇلدەنگەن كەزىنە تۋرا كەلەدى. ءال - فارابي ەڭ العاشقى ءبىلىمدى وتىرار مەدرەسەسىندە الىپ، ساۋاتىن ءوز انا تىلىندە اشادى. ۇلى عۇلاما بالا كەزىنەن زەرەك، عىلىم - بىلىمگە قۇشتار، جاڭالىق اشۋعا جانى جاقىن بولىپ وسەدى. سوندىقتان بولاشاق عالىم سول كەزدەگى ورتالىق ازياداعى ەڭ تانىمال ءارى ۇلكەن كىتاپحانالاردىڭ ءبىرى وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ كىتاپتارىن وقىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ وتىرادى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، فارابي ءوزىنىڭ زەرەكتىگى مەن بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ ارقاسىندا تۋعان جەرىنىڭ، حالقىنىڭ تاريحىن، عىلىم - ءبىلىمىن جان - جاقتى زەرتتەپ، وقىپ - بىلەدى. ەندى عۇلاما باسقا ەلدەردىڭ، باسقا جۇرتتاردىڭ تاريحىمەن، مادەنيەتىمەن، وزگە حالىقتاردىڭ عىلىم سالالارىمەن تانىسىپ، ءبىلىمىن ودان ءارى شىڭداعىسى كەلەدى.
 وسى ماقساتپەن ول ءجاسوسپىرىم شاعىندا ەلگە كەلگەن كەرۋەنمەن ىلەسىپ، باعدات قالاسىنا كەلەدى. مۇندا ول اراب ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ، ءىلىم - ءبىلىم ۇيرەنۋدى ودان ءارى جالعاستىرادى. فارابي باعداتتا ءجۇرىپ، تەك اراب ءتىلىن عانا مەڭگەرىپ قويماي، گرەك ءتىلىن دە وقىپ، گرەك حالقىنىڭ مادەنيەتىمەن، تاريحىمەن، عىلىمىمەن تانىس بولادى. عۇلاما تاياۋ شىعىستا جۇرگەن كەزىندە باعدات قالاسىمەن قاتار مەرف، حارران، رەي، كاير، الەپپا، شام، داماسك سەكىلدى قالالاردا دا بولىپ، ءوزى بىلەتىن اراب، قىپشاق، تۇركى تىلدەرىنە قوسا پارسى، جۇڭگو، لاتىن، سانسكريت سەكىلدى تاعى باسقا دا بىرنەشە تىلدەردى ۇيرەنەدى. عىلىمي دەرەككوزدەرگە قاراعاندا ءال - فارابي جالپى سانى 70 - كە جۋىق تىلدە ەركىن سويلەي بىلگەن.
فارابي فيلوسوفيا، الەمتانۋ عىلىمدارىن تەرەڭىنەن زەرتتەۋ ارقىلى اتالعان عىلىم سالالارى تاريحىندا ءوزىنىڭ وشپەس ءىزىن قالدىرا ءبىلدى. عۇلاما ادامزات، دۇنيە، عالام جايلى جازىلعان اريستوتەلدىڭ ەڭبەكتەرىن زەردەلەي وتىرىپ، ءوزى دە «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى»، «كەمەڭگەرلىك مەرۋەرتى»، «باقىتقا جەتۋ»، «اقىندىقتىڭ ءمانى تۋرالى»، «ازاماتتىق ساياسات» سەكىلدى ت. ب. فيلوسوفيالىق تۋىندىلار جازعان. عۇلاما «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» اتتى تراكتاتىندا ىزگى مەملەكەتتىڭ بولۋى، ونداعى حالىقتىڭ باقىتتى، باي دا الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋى مەملەكەت باسشىسىنىڭ اقىل - ويىنا بايلانىستى دەيدى. قوعامداعى وزبىرلىقتار مەن قاتالدىقتار ادامگەرشىلىك ەرەجەلەردىڭ ورەسكەل بۇرمالانۋىنان ەكەنىن ايتىپ، قوعامدى باسقارۋدىڭ دۇرىس شارتتارىن ۇسىنادى. ادىلەتسىزدىكتى، بىرەۋدىڭ ەلى مەن جەرىن جاۋلاپ الۋشىلىقتى اشكەرەلەپ كورسەتەدى.
دانا عالىم مۋزىكا سالاسىن دا وقىپ - زەرتتەپ، عىلىمنىڭ بۇل سالاسىنا دا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ كەتكەن بولاتىن. كوپتەگەن مۋزىكالىق اسپاپتاردا شەبەر ويناعان ويشىل ءوزى دە ءبىرقاتار اسپاپتاردى جەتىلدىرگەن. ايگىلى قورقىتتىڭ كۇيلەرىن تارتىپ، ءوزى دە «شۇبار ايعىر» دەگەن كۇي شىعارادى. مۋزىكا ىلىمىندە «مۋزىكانىڭ ۇلى كىتابى»، «مۋزىكا عىلىمى تۋرالى پىكىرلەر» ت. ب. ىرگەلى ەڭبەكتەر جازىپ قالدىردى.
ءال - فارابي بۇكىل الەمگە ءوزىن تاماشا ماتەماتيك رەتىندە دە تانىتا ءبىلدى. عىلىمنىڭ بۇل سالاسىندا «عىلىمدار تىزبەگى»، «عىلىمداردىڭ شىعۋى» سەكىلدى تراكتاتتار جازىپ قالدىردى. ول - الگەبرانى ماتەماتيكانىڭ دەربەس ءبىر سالاسى رەتىندە قاراستىرىپ، الگەبرا ءپانىن العاش انىقتاعان وقىمىستىلاردىڭ ءبىرى.
ۇلى دانىشپان 950 جىلى شام قالاسىندا دۇنيەدەن وزادى. ءال - فارابي ءوز ارتىندا: «ءبىلىمدى بولۋ دەگەن ءسوز – بەلگىسىز نارسەنى اشۋ قابىلەتىنە يە بولۋ.... ءبىلىمدى ادام كوپ نارسەنى بىلەدى، قابىلەتى، دارىنى ارقىلى بەلگىسىز نارسەلەردى اشادى...» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز قالدىرعان بولاتىن. بۇدان بولەك عۇلاما اراب، لاتىن، يۆريت تىلدەرىندە فيلوسوفيا، لوگيكا، ماتەماتيكا، استرونوميا، استرولوگيا سەكىلدى ت. ب. ءوزى وقىپ - زەرتتەگەن عىلىم سالالارى جايلى 160 - قا جۋىق تراكتاتتار جازىپ قالدىردى. بۇكىل الەم تاريحىندا وزىندىك وشپەس ءىزىن قالدىرىپ كەتكەن ۇلى عالىم ەسىمى بۇگىنگى حالىق ەسىنەن ۇمىتىلماق ەمەس.
بيىل ۇلى ويشىلدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل تولىپ وتىر. ايتۋلى مەرەكە يۋنەسكو - نىڭ كولەمىندە ايرىقشا اتالىپ وتۋدە. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عۇلاما عالىمنىڭ مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى شەشىم 2019 جىلى پرەزيدەنتىمىز ق. ك. توقايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن قابىلدانعان بولاتىن.
وسىعان وراي عۇلاما عالىم اتىمەن اتالاتىن ءال - فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانە ونىڭ رەكتورى ع. مۇتانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن مەرەيتويعا وراي اۋقىمدى ءىس - شارالار قولعا الىنىپ، ۋنيۆەرسيتەت كولەمىندە ءتۇرلى جۇمىستار اتقارىلۋدا. سوڭعى كۇندەردىڭ وزىندە، قازان ايىنىڭ 15 كۇنى ساعات 16: 00 - 18: 00 ارالىعىندا «ءال - فارابي – وركەنيەتتەر فيلوسوفى» تاقىرىبى اياسىندا كەزەكتى ءۇشىنشى «Science Talks» فورماتىندا ونلاين كونفەرەنسيا ءوتتى. بۇل جولعى كەزدەسۋ «وتىرار – سان ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا توعىسىپ جانە بىتە قايناسقان ورتالىعى» تاقىرىبى اياسىندا جۇرگىزىلدى.
16 قازاندا ق ر مەملەكەتتىك حاتشىسى قىرىمبەك كوشەربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتكە ارنايى كەلىپ، ءال - ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ كەيبىر قورىتىندىلارىن شىعارسا، قازاقستاندىق فارابيتانۋشى عالىمدار مەن عىلىمي قاۋىمداستىقتار ۇلى عالىمنىڭ مۇراسىن ەل ىشىندە جانە بۇكىل الەمدە كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، دارىپتەۋ ءۇشىن مول جۇمىستار اتقارعانىن ايتتى. كەزدەسۋدى قورىتىندىلاعان ق ر مەملەكەتتىك حاتشى ق. كوشەربايەۆ ۇلى عۇلامانىڭ مول مۇراسىن ءارى قاراي زەرتتەۋ مەن ناسيحاتتاۋ بارشاعا پارىز ەكەنىن ايتتى. ءال - فارابي تۇلعاسىن دارىپتەۋ عالىمداردىڭ ىزدەنىسكە دەگەن قۇلشىنىسىن وياتىپ، سول ارقىلى وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىنا دا قوساتىن ۇلەسى زور بولماق.

بولات سايلان، ءال - فارابي اتىنداعى قازۇۋ - ءنىڭ پروفەسسورى، ت. ع. د.
رۇستەم تۇردالى، 1 - كۋرس ستۋدەنتى