ابايدىڭ قارا سوزدەرى - تولىق نۇسقا
"اباي قۇنانبايەۆ قارا سوزدەرى"
"اباي مۇرالارى قارا ءسوز"
"اباي دانالىق سوزدەرى"
"اباي فيلوسوفياسى قارا سوزدەر"
"ابايدىڭ ويلارى قارا ءسوز"
"اباي وسيەتتەرى قارا ءسوز"
"ابايدىڭ اقىل-ناسيحات سوزدەرى"
"ابايدىڭ ادەبي مۇراسى قارا ءسوز"
"ابايدىڭ تانىمال قارا سوزدەرى"
"اباي قۇنانبايەۆ شىعارمالارى قارا ءسوز"
بءىرىنشى ءسوز
بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق - اۋرەشىلىكتى كورە-كورە كەلدىك. ەندى جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك: قاجىدىق، جالىقتىق؛ قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك. ال، ەندى قالعان ءومىرىمىزدى ءقايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن.
ەل باعۋ؟ جوق، ەلگە باعىم جوق. باعۋسىز دەرتكە ۇشىرايىن دەگەن كىسى باقپاسا، نە البىرتقان، كوڭىلى باسىلماعان جاستار باعامىن دەمەسە، ءبىزدى قۇداي ساقتاسىن!
مال باعۋ؟ جوق، باعا المايمىن. بالالار وزدەرىنە كەرەگىنشە وزدەرى باعار. ەندى قارتايعاندا قىزىعىن ءوزىڭ تۇگەل كورە المايتۇعىن، ۇرى، زالىم، تىلەمسەكتەردىڭ ازىعىن باعىپ بەرەمىن دەپ، قالعان از عانا ءومىرىمدى قور قىلار جايىم جوق.
عىلىم باعۋ؟ جوق، عىلىم باعارعا دا عىلىم ءسوزىن سويلەسەر ادام جوق. بىلگەنىڭدى كىمگە ۇيرەتەرسىڭ، بىلمەگەنىڭدى كىمنەن سۇرارسىڭ؟ ەلسىز-كۇنسىزدە كەزدەمەنى جايىپ سالىپ، قولىنا كەزىن الىپ وتىرعاننىڭ نە پايداسى بار؟ مۇڭداسىپ شەر تارقاتىسار كىسى بولماعان سوڭ، عىلىم ءوزى - ءبىر تەز قارتايتاتۇعىن كۇيىك.
سوفىلىق قىلىپ، ءدىن باعۋ؟ جوق، ول دا بولمايدى، وعان دا تىنىشتىق كەرەك. نە كوڭىلدە، نە كورگەن كۇنىڭدە ءبىر تىنىشتىق جوق، وسى ەلگە، وسى جەردە نە قىلعان سوفىلىق؟
بالالاردى باعۋ؟ جوق، باعا المايمىن. باعار ەدىم، قالايشا باعۋدىڭ ءمانىسىن دە بىلمەيمىن، نە بولسىن دەپ باعام، قاي ەلگە قوسايىن، قاي حارەكەتكە قوسايىن؟ بالالارىمنىڭ وزىنە ىلگەرى ءومىرىنىڭ، ءبىلىمىنىڭ پايداسىن تىنىشتىقپەنەن كەرەرلىك ورىن تاپقانىم جوق، قايدا بار، نە قىل دەرىمدى بىلە الماي وتىرمىن، نە بول دەپ باعام؟ ونى دا ەرمەك قىلا المادىم.
اقىرى ويلادىم: وسى ويىما كەلگەن نارسەلەردى قاعازعا جازا بەرەيىن، اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك قىلايىن، كىمدە-كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى دەدىم دە، اقىرى وسىعان بايلادىم، ەندى مۇنان باسقا ەشبىر جۇمىسىم جوق.
1890
ەكىنشى ءسوز
مەن بالا كۇنىمدە ەستۋشى ەدىم، ءبىزدىڭ قازاق سارتتى كورسە، كۇلۋشى ەدى «ەنەڭدى ۇرايىن، كەڭ قولتىق، شۇلدىرەگەن تاجىك، ارقادان ءۇي توبەسىنە سالامىن دەپ، قامىس ارتقان، بۇتادان قورىققان، كوز كورگەندە «اكە-ۇكە» دەسىپ، شىعىپ كەتسە، قىزىن بوقتاسقان، «سارت-سۇرت دەگەن وسى» دەپ. نوعايدى كورسە، ونى دا بوقتاپ كۇلۋشى ەدى: «تۇيەدەن قورىققان نوعاي، اتقا مىنسە - شارشاپ، جاياۋ جۇرسە - دەمىن الادى، نوعاي دەگەنشە، نوقاي دەسەڭشى، تۇككە ىڭعايى كەلمەيدى، سولدات نوعاي، قاشقىن نوعاي، باشالشىك نوعاي» دەپ. ورىسقا دا كۇلۋشى ەدى: «اۋىلدى كورسە شاپقان، جامان ساسىر باس ورىس» دەپ.
ورىس ويىنا كەلگەنىن قىلادى دەگەن... نە ايتسا سوعان نانادى، «ۇزىن قۇلاقتى تاۋىپ بەر دەپتى» دەپ.
سوندا مەن ويلاۋشى ەدىم: ەي، قۇداي-اي، بىزدەن باسقا حالىقتىڭ ءبارى انتۇرعان، جامان كەلەدى ەكەن، ەڭ ءتاۋىر حالىق ءبىز ەكەنبىز دەپ، الگى ايتىلمىش سوزدەردى ءبىر ۇلكەن قىزىق كورىپ، قۋانىپ كۇلۋشى ەدىم.
ەندى قاراپ تۇرسام، سارتتىڭ ەكپەگەن ەگىنى جوق، شىعارماعان جەمىسى جوق، ساۋداگەرىنىڭ جۇرمەگەن جەرى جوق، قىلماعان شەبەرلىگى جوق. وزىمەنەن ءوزى اۋرە بولىپ، بىرىمەنەن ءبىرى ەشبىر شاھارى جاۋلاسپايدى! ورىسقا قاراماي تۇرعاندا قازاقتىڭ ءولىسىنىڭ احيرەتتىگىن، ءتىرىسىنىڭ كيىمىن سول جەتكىزىپ تۇردى. اكە بالاعا قيمايتۇعىن مالىڭدى كىرەلەپ سول ايداپ كەتىپ تۇردى عوي. ورىسقا قاراعان سوڭ دا، ورىستىڭ ونەرلەرىن بىزدەن ولار كوپ ۇيرەنىپ كەتتى. ۇلكەن بايلار دا، ۇلكەن مولدالار دا، ەپتىلىك، قىرمىزىلىق، سىپايىلىق - ءبارى سولاردا. نوعايعا قاراسام، سولداتتىققا دا شىدايدى، كەدەيلىككە دە شىدايدى، قازاعا دا شىدايدى، مولدا، مەدرەسە ساقتاپ، ءدىن كۇتۋگە دە شىدايدى. ەڭبەك قىلىپ، مال تابۋدىڭ دا ءجونىن سولار بىلەدى، سالتانات، اسەم دە سولاردا. ونىڭ مالدىلارىنا، قۇزعىن تاماعىمىز ءۇشىن، ءبىرىمىز جالشى، ءبىرىمىز قوش الۋشىمىز. ءبىزدىڭ ەڭ بايىمىزدى: «ءسانىڭ شاقشى اياعىڭ ءبىلان پىشىراتىرعا قويعان ءيدان تۇگىل، شىق، ساسىق كازاق»، - دەپ ۇيىنەن قۋىپ شىعارادى. ونىڭ ءبارى - ءبىرىن-بىرى قۋىپ قور بولماي، شارۋا قۋىپ، ونەر تاۋىپ، مال تاۋىپ، زور بولعاندىق اسەرى. ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق، ءبىز ق ۇلى، كۇڭى قۇرلى دا جوقپىز. باعاناعى ماقتان، باعاناعى قۋانعان، كۇلگەن سوزدەرىمىز قايدا؟
1890
ءۇءشىنشى ءسوز
قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ بىرىنە قاسكۇنەم بولماعىنىڭ، ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتۇعىنىنىڭ، راس ءسوزى از بولاتۇعىنىنىڭ، قىزمەتكە تالاسقىش بولاتۇعىنىنىڭ، وزدەرىنىڭ جالقاۋ بولاتۇعىنىنىڭ سەبەبى نە؟ ءھامما عالامعا بەلگىلى دانىشپاندار الدەقاشان بايقاعان: ءاربىر جالقاۋ كىسى قورقاق، قايراتسىز تارتادى؛ ءاربىر قايراتسىز قورقاق، ماقتانشاق كەلەدى؛ ءاربىر ماقتانشاق قورقاق، اقىلسىز، نادان كەلەدى؛ ءاربىر اقىلسىز نادان، ارسىز كەلەدى؛ ءاربىر ارسىز جالقاۋدان سۇرامساق، ءوزى تويىمسىز، ونەرسىز، ەشكىمگە دوستىعى جوق جاندار شىعادى.
مۇنىڭ ءبارى ءتورت اياقتى مالدى كوبەيتەمىننەن باسقا ويىنىڭ جوقتىعىنان، وزگە ەگىن، ساۋدا، ونەر، عىلىم - سولار سەكىلدى نارسەلەرگە سالىنسا، بۇلاي بولماس ەدى. ءاربىر مال ىزدەگەن مالىم كوپ بولسا، وزىمدىكى دە، بالالارىم دا مالدى بولسا ەكەن دەيدى. ول مال كوبەيسە، مالشىلارعا باقتىرماق، وزدەرى ەتكە، قىمىزعا تويىپ، سۇلۋدى جايلاپ، جۇيرىكتى بايلاپ وتىرماق. قىستاۋى تارلىق قىلسا، ارىزى جەتكەندىك، سىيى وتكەندىك، بايلىق قىزمەتىنەن بىرەۋدىڭ قىستاۋىن ساتىپ الماق، ەپتەپ الماق، تارتىپ الماق. ول قىستاۋىنان ايىرىلعان جانە بىرەۋگە تيىسپەك، يا بولماسا ورىنسىزدىعىنان ەلدەن كەتپەك - ءار قازاقتىڭ ويى وسى.
وسىلار بىرىنە ءبىرى دوستىق ويلاي الا ما؟ كەدەي كوپ بولسا، اقىسى كەم بولار ەدى، مالدان ايىرىلعاندار كوبەيسە، قىستاۋى بوسار ەدى دەپ، مەن انانى كەدەي بولسا ەكەن دەپ، ول مەنى كەدەي بولسا ەكەن دەپ، اۋەلدە ىشىمىزبەن قاس ساعىندىق. ارى-بەرىدەن سوڭ سىرتىمىزعا شىقتى، جاۋلاستىق، داۋلاستىق، پارتيالاستىق. وسىنداي قاستارعا ءسوزىم ءوتىمدى بولسىن جانە دە ەپتەپ مال جيۋعا كۇشىم جەتىمدى بولسىن دەپ، قىزمەتكە بولىستىق، بيلىككە تالاستىق.
سونان سوڭ نە مومىننىڭ بالاسى بوتەن جاققا شىعىپ، ەڭبەك قىلىپ، مال ىزدەمەيدى، ەگىن، ساۋدانىڭ كەرەگى جوق بولادى. ءوز باسىن ءوزى وسىنداي تالاسپەنەن كىسى كوبەيتەمىز دەپ پارتيا جيعانداردىڭ بۇگىن بىرەۋىنە، ەرتەڭ بىرەۋىنە كەزەكپەن ساتادى دا جۇرەدى. ۇرىلار تىيىلمايدى. ەل تىنىش بولسا، ونىڭ ۇرلىعىن ەشكىم سۇيەمەس ەدى. ەل ەكى جار بولعان سوڭ، كىم انت ءىشىپ اقتاپ، ارامدىعىن جاقتاپ، سۇيەيمىن دەسە، سوعان جاق بولىپ سۇيەنىپ، بۇرىنعىدان ۇرلىعىن الدەنەشە ەسە اسىرادى.
ەلدەگى جاقسى ادامداردىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنەن بەكەر، وتىرىك «شاپتى، تالادى» دەگەن ءارتۇرلى ۋگولوۆنىي ءىس كورسەتىپ، ارىز بەرەدى. وعان دوزنانيە - تەرگەۋ شىعارادى. وتىرىك كورمەگەنىن كوردىم دەۋشى كۋالار دا الدەقاشان دايىنداپ قويىلعان، باعاناعى جاقسى ادام سايلاۋعا جاراماسى ءۇشىن. ول ادام باسىن قۇتقارماق ءۇشىن جاماندارعا جالىنسا، ونىڭ دا ادامدىعىنىڭ كەتكەنى، ەگەر جالىنباسا، تەرگەۋلى، سوتتى ادام بولىپ، ەشبىر قىزمەتكە جاراماي، باسى قاتەرگە ءتۇسىپ وتكەنى. ول بولىس بولعاندار ءوزى قۋلىق، ارامدىقپەنەن بولىستىققا جەتكەن سوڭ، مومىندى قادىرلەمەيدى، وزىندەي ارام، قۋلاردى قادىرلەيدى، وزىمە دوس بولىپ، جاردەمى تيەدى دەپ، ەگەر قاس بولسا، ءبىر ءتۇرلى وزىمە دە زالال جاساۋعا قولىنان كەلەدى دەپ.
وسى كۇندە قازاق ىشىندە «ءىسى بىلمەس، كىسى بىلەر» دەگەن ماقال شىقتى. ونىڭ ءمانىسى: «ءىسىڭنىڭ تۇزۋلىگىنەن جەتپەسسىڭ، كىسىڭنىڭ امالشى، ايلالىلىعىنان جەتەرسىڭ» دەگەن ءسوز. ءۇش جىلعا بولىس سايلانادى. اۋەلگى جىلى «سەنى ءبىز سايلامادىق پا؟» دەپ ەلدىڭ بۇلدانعاندىعىمەن كۇنى وتەدى. ەكىنشى جىلى كانديداتپەنەن اڭدىسىپ كۇنى وتەدى. ءۇشىنشى جىلى سايلاۋعا جاقىنداپ قالىپ، تاعى بولىس بولىپ قالۋعا بولار ما ەكەن دەپ كۇنى وتەدى. ەندى نەسى قالدى؟ وسى قازاق حالقىنىڭ وسىنداي بۇزىقشىلىققا تارتىپ، جىلدان جىلعا تومەندەپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ، مەنىڭ ويىما كەلەدى: حالىقتىڭ بولىستىققا سايلايمىن دەگەن كىسىسى پالەن ءقادارلى ورىسشا وبرازوۆانيە العان كىسى بولسىن. ەگەر دە ورتالارىندا ونداي كىسىسى جوق بولسا، ياكي بار بولسا دا سايلاماسا، ۋەزنىي ناچالنيك پەنەن ۆوەننىي گۋبەرناتوردىڭ نازناچەنيەسىمەن بولادى دەسە، بۇل حالىققا بەك پايدالى بولار ەدى. ونىڭ سەبەبى: اۋەلى - قىزمەتقۇمار قازاق بالالارىنا وبرازوۆانيە بەرۋگە ول دا - پايدالى ءىس، ەكىنشى - نازناچەنيەمەن بولعان بولىستار حالىققا مىندەتتى بولماس ەدى، ۇلىقتارعا مىندەتتى بولار ەدى.
ءۋا جانە نازناچەنيە قىلعاندا تەرگەۋى، سۇراۋى بارلىعىنا قاراماسا، وتىرىك ارىز بەرۋشىلەر ازايار ەدى، بالكي جوعالار ەدى. ءۋا جانە ءاربىر بولىس ەلدە ستارشينا باسى ءبىر بي سايلانعاندىق، بۇل حالىققا كوپ زالال بولعاندىعى كورىنىپ، سىنالىپ ءبىلىندى. بۇل بيلىك دەگەن ءبىزدىڭ قازاق ىشىندە ءاربىر سايلانعان كىسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. بۇعان بۇرىنعى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن»، ءاز تاۋكە حاننىڭ كۇلتوبەنىڭ باسىنداعى كۇندە كەڭەس بولعاندا «جەتى جارعىسىن» بىلمەك كەرەك. ءام، ول ەسكى سوزدەردىڭ قايسىسى زامان وزگەرگەندىكپەنەن ەسكىرىپ، بۇل جاڭا زامانعا كەلىسپەيتۇعىن بولسا، ونىڭ ورنىنا تاتىمدى تولىق بيلىك شىعارىپ، تولەۋ سالارعا جارارلىق كىسى بولسا كەرەك ەدى، ونداي كىسى از، ياكي ءتىپتى جوق.
بۇرىنعى قازاق جايىن جاقسى بىلگەن ادامدار ايتىپتى: «بي ەكەۋ بولسا، داۋ تورتەۋ بولادى» دەپ. ونىڭ ءمانىسى - تاق بولماسا، جۇپ بيلەر تالاسىپ، داۋ كوبەيتە بەرەدى دەگەنمەن ايتىلعان سءوز. ءويتىپ بي كوبەيتكەنشە، ءاربىر بولىس ەلدەن ءتولىمدى-بىلىمدى ءۇش-اق كىسى بيلىككە جىل كەسىلمەي سايلانسا، ولار تۇسسە، جامانشىلىعى اشكەرە بىلىنگەندىكپەنەن تۇسسە، ايتپەسە تۇسپەسە.
ول بيلەرگە داۋگەر ادامدار قالماي، ەكەۋى ەكى كىسىنى بيلىككە تاڭداپ الىپ، ۇستىنە بىرەۋدى پوسرەدنيككە سايلاپ الىپ، بىتە بەرسە؛ ەگەر وعان دا ىنتىماقتاسا الماسا، باعاناعى ءۇش ءبيدىڭ بىرەۋىن الىپ، ياكي جەرەبەمەن سايلاپ الىپ جۇگىنسە، سوندا داۋ ۇزاماي، ءبىتىم بولار ەدى.
1891
تءورتىنشى ءسوز
ءاربىر بايقاعان ادام بىلسە كەرەك: كۇلكى ءوزى ءبىر ماستىق ەكەنىن، ءاربىر ماس كىسىدەن عافيل كوپ وتەتۇعىنىن دا، ءاربىر ماستىڭ سويلەگەن كەزىندە باس اۋىرتاتۇعىنىن. بۇلاي بولعاندا، كۇلكىگە سالىنعان كىسى نە شارۋادان، نە اقىلدان، نە ءبىر ۇيات كەلەرلىك ىستەن قۇر، عافيل كوپ وتكىزىپ وتىرسا كەرەك. وسىنداي عافيلدىك كوپ وتكىزىپ، ولمەگەن كىسىنىڭ نە دۇنيەدە، نە احيرەتتە باسى ءبىر اۋىرماي قالماسا كەرەك.
ءاربىر ۋايىم-قايعى ويلاعىش كىسى نە دۇنيە شارۋاسىنا، نە احيرەت شارۋاسىنا وزگەدەن جيناقىراق بولسا كەرەك. ءاربىر جيناقىلىقتىڭ ءتۇبى كانىش بولسا كەرەك. ەندى ولاي بولعاندا، ۇنەمى ۋايىم-قايعىمەنەن جۇرە الامىز با؟ ۇنەمى كۇلمەي جۇرۋگە جان شىداي ما ەكەن؟ جوق، مەن ۇنەمى ۋايىم-قايعىمەنەن بول دەمەيمىن. ۋايىم-قايعىسىزدىعىڭا ۋايىم-قايعى قىل داعى، سول ۋايىم-قايعىسىزدىقتان قۇتىلارلىق ورىندى حارەكەت تابۋ كەرەك ءھام قىلۋ كەرەك. ءاربىر ورىندى حارەكەت ءوزى دە ۋايىم-قايعىنى ازايتادى، ورىنسىز كۇلكىمەنەن ازايتپا، ورىندى حارەكەتپەن ازايت!
شىعار ەسىگىن تابا الماي، ۋايىم-قايعىنىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، قامالىپ قالماق، ول ءوزى دە - ءبىر انتۇرعاندىق. جانە ءاربىر جامان كىسىنىڭ قىلىعىنا كۇلسەڭ، وعان راحاتتانىپ كۇلمە، ىزا بولعانىڭنان كۇل، ىزالى كۇلكى - ءوزى دە قايعى. ونداي كۇلكىگە ۇنەمى ءوزىڭ دە سالىنباسسىڭ، ءاربىر جاقسى ادامنىڭ جاقسىلىق تاپقانىنا راحاتتانىپ كۇلسەڭ، ونىڭ جاقسىلىقتى جاقسىلىعىنان تاپقاندىعىن عيبرات كورىپ كۇل. ءاربىر عيبرات الماقتىڭ ءوزى دە ماستىققا جىبەرمەي، ۋاقىتىمەن توقتاتادى. كوپ كۇلكىنىڭ ءبارىن دە ماقتاعانىم جوق، ونىڭ ىشىندە ءبىر كۇلكى بار-اۋ، قۇداي جاراتقان ورنىمەنەن ىشتەن، كوكىرەكتەن، جۇرەكتەن كەلمەيدى، قولدان جاساپ، سىرتىمەنەن بەت-اۋزىن تۇزەپ، باي-باي كۇلكىنىڭ ءانىن ساندەپ، ادەمىشىلىك ءۇشىن كۇلەتىن بوياما كۇلكى.
ادام بالاسى جىلاپ تۋادى، كەيىپ ولەدى. ەكى ورتادا، بۇ دۇنيەنىڭ راحاتىنىڭ كايدا ەكەنىن بىلمەي، ءبىرىن-بىرى اڭدىپ، بىرىنە-بىرى ماقتانىپ، ەسىل ءومىردى ەسكەرۋسىز، بوسقا، جارامسىز قىلىقپەن، قور ەتىپ وتكىزەدى دە، تاۋسىلعان كۇندە ءبىر كۇندىك ءومىردى بار مالىنا ساتىپ الۋعا تابا المايدى.
قۋلىق ساۋماق، كوز ءسۇزىپ، تىلەنىپ، ادام ساۋماق - ونەرسىز ءيتتىڭ ءىسى. اۋەلى قۇدايعا سىيىنىپ، ەكىنشى ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ، ەڭبەگىڭدى ساۋ، ەڭبەك قىلساڭ، قارا جەر دە بەرەدى، قۇر تاستامايدى.
بەسىنشى ءسوز
كوكىرەك تولعان قايعى كىسىنىڭ وزىنە دە بيلەتپەيدى، بويدى شىمىرلاتىپ، بۋىندى قۇرتىپ، يا كوزدەن جاس بولىپ اعادى، يا تىلدەن ءسوز بولىپ اعادى. قازاقتار: «ءا، قۇداي، جاس بالاداي قايعىسىز قىلا گور!» دەپ تىلەك تىلەگەنىن ءوزىم كوردىم. ونىسى - جاس بالادان گورى ءوزى ەستى كىسى بولىپ، ەسكەرمەس نارسەسى جوقسىپ، قايعىلى كىسى بولعانسىعانى. قايعىسى نە دەسەڭ، ماقالدارىنان تانىرسىڭ: اۋەلى - «تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كۇندىك مال جي»، «وزىڭدە جوق بولسا، اكەڭ دە جات»، «مال - ادامنىڭ باۋىر ەتى»، «مالدىنىڭ بەتى - جارىق، مالسىزدىڭ بەتى - شارىق»، «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا»، «ەردىڭ مالى ەلدە، ەرىككەندە قولدا»، «بەرگەن پەردە بۇزار»، «الاعان قولىم - بەرەگەن»، «مال تاپقان ەردىڭ جازىعى جوق»، «بايدان ءۇمىتسىز - قۇدايدان ءۇمىتسىز»، «قارنىڭ اشسا، قارالى ۇيگە شاپ»، «قايرانى جوق كولدەن بەز، قايىرى جوق ەلدەن بەز» دەگەن وسىنداي سوزدەرى كوپ، ەسەپسىز تولىپ جاتىر.
بۇل ماقالداردان نە شىقتى؟ ماعلۇم بولدى: قازاق تىنىشتىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن، ءبىلىم ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن قام جەمەيدى ەكەن، مال ءۇشىن قام جەيدى ەكەن، ءبىراق ول مالدى قالايشا تابۋدى بىلمەيدى ەكەن، بار بىلگەنى مالدىلاردى الداپ الماق ياكي ماقتاپ الماق ەكەن، بەرمەسە ونىمەنەن جاۋلاسپاق ەكەن. مالدى بولسا، اكەسىن جاۋلاۋدى دا ۇيات كورمەيدى ەكەن. ايتەۋىر ۇرلىق، قۋلىق-سۇمدىق، تىلەنشىلىك، سوعان ۇقساعان قىلىقتىڭ قايسىسىن بولسا دا قىلىپ ءجۇرىپ، مال تاپسا، جازالى دەمەسەك كەرەك ەكەن.
بۇلاردىڭ جاس بالانىڭ اقىلىنان نەسى ارتىق؟ ءبىراق، جاس بالا قىزىل وشاقتان قورقۋشى ەدى، بۇلار توزاقتان دا قورىقپايدى ەكەن. جاس بالا ۇيالسا، جەرگە ەنە جازداۋشى ەدى، بۇلار نەدەن بولسا دا ۇيالمايدى ەكەن. سول ما ارتىلعانى؟ قولىمىزداعىنى ۇلەستىرىپ تالاتپاساق، ءبىز دە وزىندەي بولماساق، بەزەدى ەكەن. ىزدەگەن ەلىمىز سول ما؟
1891
التىنشى ءسوز
قازاقتىڭ ءبىر ماقالى: «ونەر الدى - بىرلىك، ىرىس الدى -تىرلىك» دەيدى. بىرلىك قانداي ەلدە بولادى، قايتسە تاتۋ بولادى - بىلمەيدى. قازاق ويلايدى: بىرلىك - ات ورتاق، اس ورتاق، كيىم ورتاق، داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن دەيدى. ولاي بولعاندا بايلىقتان نە پايدا، كەدەيلىكتەن نە زالال؟ اعايىن قۇرىماي مال ىزدەپ نە كەرەك؟ جوق، بىرلىك - اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس. مالىڭدى بەرىپ وتىرساڭ، اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا، كۇنى باسقالار دا جالدانىپ بىرلىك قىلادى! بىرلىك مالعا ساتىلسا، انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى. اعايىن الماي بىرلىك قىلسا كەرەك، سوندا اركىم نەسىبەسىن قۇدايدان تىلەيدى، ايتپەسە قۇدايدان تىلەمەيدى، شارۋا ىزدەمەيدى. اۋەلى بىرىنە-بىرى پالە ىزدەيدى. نە ءتۇسىن، نە اجارىن، نە وكپەسىن بۇلداپ، ول بولماسا، ءبىر پالە سالىپ، قورعالاتىپ، ايتەۋىر ءبىرىن-بىرى الداۋدىڭ امالىن ىزدەسەدى. مۇنىڭ قاي جەرىنەن بىرلىك شىقتى؟
«ىرىس الدى - تىرلىك» دەيدى، ول قاي تىرلىك؟ ول وسى جان كەۋدەدەن شىقپاعاندىق پا؟ جوق، ونداي تىرلىك يتتە دە بار. ونداي تىرلىكتى قىمبات كورىپ، بۇلداعان ادام ءولىمدى جاۋ كورىپ، احيرەتكە دۇشپان بولادى. جانىن قورعالاتىپ، جاۋدان قاشىپ، قورقاق اتانىپ، ەڭبەك قىلۋدان، قىزمەت قىلۋدان قاشىپ، ەرىنشەك اتانىپ، ەز اتانىپ، دۇنيەدە الگى ايتىلعان ىرىسقا دۇشپان بولادى. ول ايتقان تىرلىك ولار ەمەس. كوكىرەگى، كوڭىلى ءتىرى بولسا، سونى ايتادى. ءوزىڭ ءتىرى بولساڭ دا، كوكىرەگىڭ ءولى بولسا، اقىل تابۋعا ءسوز ۇعا المايسىڭ. ادال ەڭبەكپەن ەرىنبەي ءجۇرىپ مال تابۋعا جىگەر قىلا المايسىڭ.
كەسەلدى جالقاۋ، قىلجاقباس،
ءازىر تاماق، ءازىر اس،
سىرتىڭ - پىسىق، ءىشىڭ - ناس،
ارتىن ويلاپ ۇيالماس، -
بولىپ ءجۇرىپ، ءتىرىمىن دەمە، ونان دا اللا جىبەرگەن اق بۇيرىقتى ءولىمنىڭ ءوزى ارتىق.
1891
جەتىنشى ءسوز
جاس بالا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى: بىرەۋى - ىشسەم، جەسەم، ۇيقتاسام دەپ تۇرادى. بۇلار - ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى. ءھام ءوزى وسپەيدى، قۋات تاپپايدى. بىرەۋى - بىلسەم ەكەن دەمەكلىك. نە كورسە سوعان تالپىنىپ، جالتىر-جۇلتىر ەتكەن بولسا، وعان قىزىعىپ، اۋزىنا سالىپ، ءدامىن تاتىپ قاراپ، تاماعىنا، بەتىنە باسىپ قاراپ، سىرناي-كەرنەي بولسا، داۋىسىنا ۇمتىلىپ، ونان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا، بىرەۋ كۇلسە دە، بىرەۋ جىلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە؟»، «بۇل نەمەنە؟» دەپ، «ول نەگە ۇيتەدى؟» دەپ، «بۇل نەگە بۇيتەدى؟» دەپ، كوزى كورگەن، قۇلاعى ەستىگەننىڭ ءبارىن سۇراپ، تىنىشتىق كورمەيدى. مۇنىڭ ءبارى - جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەن.
دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقپەن ورنى بولمايدى. ونى بىلمەگەن سوڭ، ول جان ادام جانى بولماي، حايۋان جانى بولادى. ازەلدە قۇداي تاعالا حايۋاننىڭ جانىنان ادامنىڭ جانىن ءىرى جاراتقان، سول اسەرىن كورسەتىپ جاراتقانى. سول قۋات جەتپەگەن، مي تولماعان ەسسىز بالا كۇندەگى «بۇل نەمەنە، ول نەمەنە؟» دەپ، ءبىر نارسەنى سۇراپ بىلسەم ەكەن دەگەندە، ۇيقى، تاماق تا ەسىمىزدەن شىعىپ كەتەتۇعىن قۇمارىمىزدى، ەرجەتكەن سوڭ، اقىل كىرگەندە، ورنىن تاۋىپ ىزدەنىپ، كىسىسىن تاۋىپ سۇرانىپ، عىلىم تاپقانداردىڭ جولىنا نەگە سالمايدى ەكەمىز؟
سول ورىستەتىپ، ءورىسىمىزدى ۇزارتىپ، قۇمارلانىپ جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى. تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى. جوق، ءبىز ولاي قىلمادىق، ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلداپ، اۋىلداعى بوقتىقتان ۇزامادىق. جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ ءجۇر ەكەن. ەرجەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك. جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، ەشنارسەگە كوڭىلمەنەن قارامادىق، كوزبەن دە جاقسى قارامادىق، كوڭىل ايتىپ تۇرسا، سەنبەدىك. كوزبەن كورگەن نارسەنىڭ دە سىرتىن كورگەنگە-اق تويدىق. سىرىن قالاي بولادى دەپ كوڭىلگە سالمادىق، ونى بىلمەگەن كىسىنىڭ نەسى كەتىپتى دەيمىز. بىرەۋ كەتكەنىن ايتسا دا، ۇقپايمىز. بىرەۋ اقىل ايتسا: «وي، ءتاڭىرى-اي، كىمنەن كىم ارتىق دەيسىڭ!» - دەيمىز، ارتىعىن بىلمەيمىز، ايتىپ تۇرسا ۇقپايمىز.
كوكىرەكتە ساۋلە جوق، كوڭىلدە سەنىم جوق. قۇر كوزبەنەن كورگەن ءبىزدىڭ حايۋان مالدان نەمىز ارتىق؟ قايتا، بالا كۇنىمىزدە جاقسى ەكەنبىز. بىلسەك تە، بىلمەسەك تە، بىلسەك ەكەن دەگەن ادامنىڭ بالاسى ەكەنبىز. ەندى وسى كۇندە حايۋاننان دا جامانبىز. حايۋان بىلمەيدى، بىلەمىن دەپ تالاسپايدى. ءبىز تۇك بىلمەيمىز، ءبىز دە بىلەمىز دەپ ناداندىعىمىزدى بىلىمدىلىككە بەرمەي تالاسقاندا، ولەر-تىرىلەرىمىزدى بىلمەي، كۇرە تامىرىمىزدى ادىرايتىپ كەتەمىز.
1891
سەگىزىنشى ءسوز
وسى اقىلدى كىم ۇيرەنەدى، ناسيحاتتى كىم تىڭدايدى؟
بىرەۋ - بولىس، بىرەۋ - بي. ولاردىڭ اقىل ۇيرەنەيىن، ناسيحات تىڭدايىن دەگەن ويى بولسا، ول ورىنعا سايلانىپ تا جۇرمەس ەدى. ولار وزدەرى دە ۇزدىك كىسىمىز، وزدەرىمىز بىرەۋگە ۇلگى بەرىپ، اقىل ايتارلىقپىز دەپ سايلاندى. وزدەرى تۇزەلىپ جەتكەن، ەندى ەلدى تۇزەرلىگى-اق قالعان. ول نە قىلىپ تىڭداسىن جانە تىڭدايىن دەسە دە، قولى تيە مە؟ باسىندا وزىندىك جۇمىسى بار: ۇلىعىمىزعا جازالى بولىپ قالامىز با، ەلدەگى بۇزاقىلارىمىزدى ءبۇلدىرىپ الامىز با، نەمەسە حالقىمىزدى ءبۇلدىرىپ الامىز با، ياكي ءوزىمىز شىعىمداپ، شىعىنىمىزدى تولتىرا الماي قالامىز با؟ - دەگەن ەبىنە قاراي بىرەۋدى جەتىلتەيىن دەپ، بىرەۋدى قۇتىلتايىن دەگەن بەينەتىنىڭ ءبارى باسىندا، قولى تيمەيدى.
بايلار، ولار وزدەرى دە ءبىر كۇن بولسا دا، داۋلەت قونىپ، دۇنيەنىڭ جارىمى باسىندا تۇر. وزىندە جوقتى مالىمەنەن ساتىپ الادى. كوڭىلدەرى كوكتە، كوزدەرى اسپاندا، ادالدىق، ادامدىق، اقىل، عىلىم، ءبىلىم - ەشنارسە مالدان قىمبات دەمەيدى. مال بولسا، قۇداي تاعالانى دا پارالاپ السا بولادى دەيدى. ونىڭ ءدىنى، قۇدايى، حالقى، جۇرتى، ءبىلىمى، ۇياتى، ارى، جاقىنى - ءبارى مال. ءسوزدى ءقايتىپ ۇقسىن، ۇعايىن دەسە دە، قولى تيە مە؟ ول مالدى سۋارماق، تويعىزباق؛ ساۋداسىن جيعىزباق، كۇزەتتىرمەك، باقتىرماق، ءۇرى-بورى، قىس، سۋىق-سۇعاناق - سولاردان ساقتانباق، سولاردان ساقتارلىق كىسى تاپپاق. ونىڭ ءبارىن جايعاستىرىپ، اياعىن الىپ كەلىپ ماقتانعا ورنالاستىرعانشا قاشان؟ قولى تيمەيدى.
ەندى ۇرى-زالىم، سۇم-سۇرقيا وزدەرى دە تىڭدامايدى.
ونشا-مۇنشا قوي ءجۇندى قوڭىرشالار كۇنىن دە كورە الماي ءجۇر. انالار اناداي بولىپ تۇرعاندا، ءبىلىم، عىلىم، اقىلدى نە قىلسىن؟ جانە دە ءبىلىم، عىلىم كەدەيگە كەرەگى جوقتاي-اق: «ءبىزدى نە قىلاسىڭ، انا ءسوزدى ۇعارلىقتارعا ايت!» دەيدى. ونىڭ وزگەمەنەن ءىسى جوق، انا الدىنداعى ۇشەۋىندەي بولعان جاننىڭ ويىندا ەشبىر قايعىسى، مۇڭى بولماسا كەرەك.
1891
توعىزىنشى ءسوز
وسى مەن ءوزىم - قازاقپىن. قازاقتى جاقسى كورەم بە، جەك كورەم بە؟ ەگەر جاقسى كورسەم، قىلىقتارىن قوستاسام كەرەك ەدى. ءۋا ارنەشىك بويلارىنان ادام جاقسى كورەرلىك، كوڭىلگە تياناق قىلارلىق ءبىر نارسە تاپسام كەرەك ەدى. سونى نە ءۇمىت ۇزبەستىككە، نە ونىسى بولماسا، مۇنىسى بار عوي دەپ، كوڭىلگە قۋات قىلۋعا جاراتسام كەرەك ەدى، وندايىم جوق. ەگەر جەك كورسەم، سويلەسپەسەم، ماجىلىستەس، سىرلاس، كەڭەستەس بولماسام كەرەك ەدى، توبىنا بارماي، «نە قىلدى، نە بولدى؟» دەمەي جاتۋ كەرەك ەدى، ول مۇمكىن بولماسا، بۇلاردىڭ ورتاسىنان كوشىپ كەتۋ كەرەك ەدى. بۇلاردى جوندەيمىن دەۋگە، جوندەلەر، ۇيرەنەر دەگەن ءۇمىتىم دە جوق. بۇلاردىڭ ءبىرى دە جوق. بۇل قالاي؟ بۇل ايتقاننىڭ ءبىرىن تۇتپاي بولماس ەدى.
مەن ءوزىم ءتىرى بولسام دا، انىق ءتىرى دە ەمەسپىن. انشەيىن وسىلاردىڭ ىزاسىنان با، وزىمە-وزىم ىزا بولعانىمنان با، ياكي بوتەن ءبىر سەبەپتەن بە؟ - ەش بىلمەيمىن. سىرتىم ساۋ بولسا دا، ءىشىم ءولىپ قالىپتى. اشۋلانسام، ىزالانا المايمىن. كۇلسەم، قۋانا المايمىن، سويلەگەنىم ءوز ءسوزىم ەمەس، كۇلگەنىم ءوز كۇلكىم ەمەس، ءبارى دە الدەكىمدىكى. قايراتتى كۇنىمدە قازاقتى قيىپ بوتەن جاققا كەتپەك تۇگىل، ءوزىن جاقسى كورىپ، ءۇمىت ەتىپ ءجۇرىپپىن. قاشان ابدەن ءبىلىپ، ءۇمىتىمدى ۇزگەن كەزدە، وزگە جاققا بارىپ، جاتتى ءوز قىلىپ، ءۇيىر بولارلىق كايرات، جالىن ءسونىپ تە قالعان ەكەن. سول سەبەپتەن ءبىر جۇرگەن قۋىس كەۋدەمىن. تەگىندە ويلايمىن: بۇ دا جاقسى، ولەر كەزدە «اتتەگەنە-اي، سونداي-سونداي قىزىقتارىم قالدى-اۋ!» دەپ قايعىلى بولماي، الدىڭعى تىلەۋ بولماسا، ارتقا الاڭ بولماي ولۋگە.
1892
ونىنشى ءسوز
بىرەۋلەر قۇدايدان بالا تىلەيدى. ول بالانى نە قىلادى؟ ولسەم ورنىمدى باسسىن دەيدى، ارتىمنان قۇران وقىسىن دەيدى، قارتايعان كۇنىمدە اسىراسىن دەيدى. وسىدان باسقاسى بار ما؟
بالام ورنىمدى باسسىن دەمەك نە ءسوز؟ وزىڭنەن قالعان دۇنيە يەسىز قالار دەيسىڭ بە؟ قالعان دۇنيەنىڭ قامىن سەن جەمەك پە ەدىڭ؟ ءولىپ بارا جاتقاندا وزگەدەن قىزعانىپ ايتقانىڭ با؟ وزگەگە قيمايتۇعىن سەنىڭ نە قىلعان ارتىقشا ورنىڭ بار ەدى؟ بالانىڭ جاقسىسى - قىزىق، جامانى - كۇيىك، نە ءتۇرلى بولارىن ءبىلىپ سۇرادىڭ؟ دۇنيەدە ءوزىڭنىڭ كورگەن قورلىعىڭ از بولدى ما؟ ءوزىڭنىڭ قىلعان يتتىگىڭ از بولدى ما؟ ەندى ءبىر بالا تۋعىزىپ، ونى دا يت قىلۋعا، وعان دا قورلىق كورسەتۋگە مۇنشا نەگە قۇمار بولدىڭ؟
ارتىمنان بالام قۇران وقىسىن دەسەڭ، تىرلىكتە ءوزىڭنىڭ جاقسىلىق قىلعان كىسىڭ كوپ بولسا، كىم قۇران وقىمايدى؟ ەگەر جامانشىلىقتى كوپ قىلعان بولساڭ، بالاڭنىڭ وقىعان قۇرانى سەنى نەگە جەتكىزەدى؟ تىرلىكتە وزىڭە-وزىڭ قىلماعان ءىستى، ولگەن سوڭ ساعان بالاڭ كاسىپ قىلىپ بەرە الا ما؟ احيرەت ءۇشىن بالا تىلەگەنىڭ - بالام جاسىندا ءولسىن دەگەنىڭ. ەگەردە ەرجەتسىن دەسەڭ، ءوزى ەرجەتىپ، اتا-اناسىن تۇزاقتان قۇتقارارلىق بالا قازاقتان تۋا ما ەكەن؟ ونداي بالانى سەندەي اكە، سەنىڭ ەلىڭدەي ەل اسىراپ وسىرمەك پە ەكەن؟
قارتايعاندا اسىراسىن دەسەڭ، و دا - ءبىر بوس ءسوز. اۋەلى - ءوزىڭ قارۋىڭ قايتارلىق قارتايۋعا جەتەمىسىڭ، جوق پا؟ ەكىنشى - بالاڭ مەيىرىمدى بولىپ، اسىرارلىق بولىپ تۋا ما، جوق پا؟ ءۇشىنشى - مالىڭ بولسا، كىم اسىرامايدى؟ مالىڭ جوق بولسا، قاي اسىراۋ تولىمدى بولادى؟ بالانىڭ مال تابارلىق بولارى، مال شاشارلىق بولارى - ول دا ەكى تالاي. حوش، قۇداي تاعالا بالا بەردى، ونى ءوزىڭ جاقسى اسىراي بىلەسىڭ بە؟ بىلمەيسىڭ. اۋەلى ءوز كۇناڭدى ءوزىڭ كوتەرگەنىڭمەن تۇرماي، بالاڭنىڭ كۇناسىنە تاعى دا ورتاق بولاسىڭ. اۋەلى بالاڭدى ءوزىڭ الدايسىڭ: «انە، ونى بەرەم، مىنە، مۇنى بەرەم» دەپ. باسىندا بالاڭدى الداعانىڭا ءبىر ءماز بولاسىڭ. سوڭىرا بالاڭ الدامشى بولسا، كىمنەن كورەسىڭ؟ «بوقتا!» دەپ، بىرەۋدى بوقتاتىپ، «كاپىر - قياڭقى، وسىعان تيمەڭدەرشى!» دەپ، ونى مازاتتاندىرىپ، ابدەن تەنتەكتىككە ۇيرەتىپ قويىپ، ساباققا بەرگەندە، مولدانىڭ ەڭ ارزانىن ىزدەپ، حات تانىسا بولادى دەپ، قۋ، سۇم بول دەپ، «پالەنشەنىڭ بالاسى سەنى سىرتىڭنان ساتىپ كەتەدى» دەپ، ءتىرى جانعا سەندىرمەي جات مىنەز قىلىپ، وسى ما بەرگەن ءتالىمىڭ؟ وسى بالادان قايىر كۇتەسىڭ بە؟
جانە مال تىلەيسىڭدەر، نەگە كەرەك قىلايىن دەپ تىلەيسىڭدەر؟ اۋەلى، قۇدايدان تىلەيمىسىڭ؟ تىلەيسىڭ. قۇداي بەردى، بەرگەنىن المايسىڭ. قۇداي تاعالا ساعان ەڭبەك قىلىپ مال تابارلىق قۋات بەردى. ول قۋاتتى ادال كاسىپ قىلارلىق ورىنعا جۇمسايمىسىڭ؟ جۇمسامايسىڭ. ول قۋاتتى ورنىن تاۋىپ سارىپ قىلاردى بىلەرلىك عىلىم بەردى، ونى وقىمايسىڭ. ول عىلىمدى وقىسا، ۇعارلىق اقىل بەردى، قايدا جىبەرگەنىڭءدى كىم بىلەدى؟.. ەرىنبەي ەڭبەك قىلسا، تۇڭىلمەي ىزدەسە، ورنىن تاۋىپ ىستەسە، كىم باي بولمايدى؟ ونىڭ ساعان كەرەگى جوق. سەنىكى - بىرەۋدەن قورقىتىپ الساڭ، بىرەۋدەن جالىنىپ الساڭ، بىرەۋدەن الداپ الساڭ بولعانى، ىزدەگەنىڭ - سول.
بۇل - قۇدايدان تىلەگەن ەمەس. بۇل - ابىرويىن، ارىن ساتىپ، ادام جاۋلاعاندىق، تىلەنشىلىك. حوش، ءسۇيتىپ ءجۇرىپ-اق مال تاپتىڭ، بايىدىڭ. سول مالدى سارىپ قىلىپ، عىلىم تابۋ كەرەك. ءوزىڭ تابا الماساڭ، بالاڭ تاپسىن. عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى. ەشبىر قازاق كورمەدىم، مالدى يتتىكپەن تاپسا دا، ادامشىلىقپەن جۇمساعان. ءبارى دە يتتىكپەن تابادى، يتتىكپەن ايرىلادى. بەينەت، كۇيىگى، ىزاسى - سول ۇشەۋىنەن باسقا ەشنارسە بويىندا قالمايدى. بارىندا بايمىن دەپ ماقتانادى. جوعىندا «ماعان دا باياعىدا مال ءبىتىپ ەدى» دەپ ماقتانادى. كەدەي بولعان سوڭ، تاعى قايىرشىلىققا تۇسەدى.
1892
ون ءبىرىنشى ءسوز
وسى ەلدىڭ ۇنەم قىلىپ جۇرگەنى نەمەنە؟ ەكى نارسە. اۋەلى - ۇرلىق، ۇرى ۇرلىقپەن مال تابام دەپ ءجۇر. مال يەسى ارتىلتىپ الىپ، تاعى دا باييمىن دەپ ءجۇر. ۇلىقتار الىپ بەرەم دەپ، داۋگەردى جەپ، قۇتقارام دەپ ۇرىنى جەپ ءجۇر. قاراپايىم جۇرت ۇرلىق ايتىپ مال الام دەپ، ۇرىعا اتىمدى ساتىپ پايدالانام دەپ، نە وتكىزبەسىن ارزانعا ءتۇسىرىپ الام دەپ ءجۇر. ەكىنشى - بۇزاقىلار بىرەۋدىڭ ويىندا جوق پالەنى ويىنا سالىپ، بۇيتسەڭ بەك بولاسىڭ، بۇيتسەڭ كەپ بولاسىڭ، بۇيتسەڭ كەك الاسىڭ، مىقتى اتاناسىڭ دەپ، اۋقاتتىلاردى ازعىرعالى الەك بولىپ ءجۇر. كىم ازسا، مەن سوعان كەرەك بولامىن دەپ، ك...ن قىزدىرىپ الىپ، ءوزىن ءبىر عانا ازىق قىلايىن دەپ ءجۇر.
ۇلىقتار ءپالى-پالى، بۇل تابىلعان اقىل دەپ، مەن سەنى ءبۇيتىپ سۇيەيمىن دەپ، انانى جەپ، سەنى ءبۇيتىپ سۇيەيمىن دەپ، مىنانى جەپ ءجۇر. قارا حالىق مەنىڭ سونشا ءۇيىم بار، سونشا اۋىل-ايماعىممەن سويىلىڭدى سوعايىن، داۋىڭدى ايتايىن دەپ، قاي كوپ بەرگەنگە پارتيالاس بولامىن دەپ، قۇدايعا جازىپ، جاتپاي-تۇرماي سالىپ ءجۇرىپ باسىن، اۋىلىن، قاتىن-بالاسىن ساتىپ ءجۇر. وسى ءبىر ۇرى، بۇزاقى جوعالسا، جۇرتقا وي دا تۇسەر ەدى، شارۋا دا قىلار ەدى. باي بارىن باعىپ، كەدەي جوعىن ىزدەپ، ەل سەكىلدەنىپ تالاپقا، تىلەۋگە كىرىسەر ەدى. ەندى جۇرتتىڭ ءبارى وسى ەكى بۇلىك ىسكە ورتاق، مۇنى كىم تۇزەيدى؟ انتتىڭ، سەرتتىڭ، ادالدىقتىڭ، ۇياتتىڭ ءبىر توقتاۋسىز كەتكەنى مە؟ ۇرىنى تىيۋ دا وڭاي بولار ەدى، ءبىراق وسى بۇزاقىنىڭ تىلىنە ەرەتۇعىن، ازاتۇعىن بايلاردى كىم تىيادى؟
1892
ون ەكىنشى ءسوز
كىمدە-كىم جاقسى-جامان عيبادات قىلىپ جۇرسە، ونى ول عيباداتتان تىيۋعا اۋزىمىز بارمايدى، ايتەۋىر جاقسىلىققا قىلعان نيەتتىڭ جاماندىعى جوق قوي دەيمىز. لاكين، سونداي ادامدار تولىمدى عيباداتقا عىلىمى جەتپەسە دە، قىلسا ەكەن. ءبىراق ونىڭ ەكى شارتى بار، سونى بىلسە ەكەن. اۋەلى - يماننىڭ يعتيقاتىن ماحكاملەمەك كەرەك، ەكىنشى - ۇيرەنىپ جەتكەنشە وسى دا بولادى عوي دەمەي، ۇيرەنە بەرسە كەرەك. كىمدە-كىم ۇيرەنىپ جەتپەي جاتىپ، ۇيرەنگەنىن قويسا، ونى قۇداي ۇردى، عيباداتى عيبادات بولمايدى. ۋا-لاكين، كىمدە-كىم يماننىڭ نەشە نارسە ءبىرلان كامالات تاباتۇعىنىن بىلمەي، قانشا جەردەن بۇزىلاتۇعىنىن بىلمەي، باسىنا شالما وراپ، ءبىرادار اتىن كوتەرىپ، ورازاشىل، نامازشىل بولىپ جۇرگەن كوڭىلگە قالىڭ بەرمەي تۇرىپ، جىرتىسىن سالعانعا ۇقسايدى. كۇزەتشىسىز، ەسكەرۋسىز يمان تۇرمايدى، ىقىلاسىمەنەن ءوزىن-وزى اڭدىپ، شىن ءدىني شىنشىلداپ جانى اشىپ تۇرماسا، سالعىرتتىڭ يمانى بار دەپ بولمايدى.
1892
ون ءۇشىنشى ءسوز
يمان دەگەن - اللا تاباراكا ۋا تاعالانىڭ شاريكسيز، عايىپسىز بىرلىگىنە، بارلىعىنا ۋا ءار ءتۇرلى بىزگە پايعامبارىمىز ساللالاھۋ عالايھي ءۋاسساللام ارقىلى جىبەرگەن جارلىعىنا، بىلدىرگەنىنە مويىن ۇسىنىپ، ينانماق. ەندى بۇل يمان دەرلىك ينانۋعا ەكى ءتۇرلى نارسە كەرەك. اۋەلى - نە نارسەگە يمان كەلتىرسە، سونىڭ حاقتىعىنا اقىلى ءبىرلان دالەل جۇرگىزەرلىك بولىپ، اقىلى دالەل - يسپات قىلارعا جاراسا، مۇنى ياكيني يمان دەسە كەرەك. ەكىنشىسى - كىتاپتان وقۋ ءبىرلان ياكي مولدالاردان ەستۋ ءبىرلان يمان كەلتىرىپ، سول يمان كەلتىرگەن نارسەسىنە سونشالىق بەرىك بولارعا كەرەك. بىرەۋ ولتىرەمىن دەپ قورقىتسا دا، مىڭ كىسى مىڭ ءتۇرلى ءىس كورسەتسە دە، سوعان اينىپ، كوڭىلى قوزعالماستاي بەرىك بولۋ كەرەك. بۇل يماندى يمان تاكليدي دەيمىز.
ەندى مۇنداي يمان ساقتاۋعا قورىقپاس جۇرەك، اينىماس كوڭىل، بوسانباس بۋىن كەرەك ەكەن. ياكيني يمانى بار دەۋگە عىلىمى جوق، تاكليدي يمانى بار دەۋگە بەرىكتىگى جوق، يا الداعانعا، يا ازعىرعانعا، يا ءبىر پايدالانعانعا قاراپ، اقتى قارا دەپ، يا قارانى اق دەپ، وتىرىكتى شىن دەپ انت ەتەتۇعىن كىسىنى نە دەيمىز؟ قۇداي تاعالا ءوزى ساقتاسىن. ارنەشىك بىلمەك كەرەك، جوعارعى جازىلمىش ەكى تۇرلىدەن باسقا يمان جوق. يمانعا قارسى كەلەرلىك ورىندا ەشبىر پەندە قۇداي تاعالا كەڭشىلىگىمەن كەشەدى داعى دەمەسىن، ونىڭ ءۇشىن قۇداي تاعالانىڭ عافۋىنا ياكي پايعامبارىمىزدىڭ شافاعاتىنا دا سىيمايدى، مۇمكىن دە ەمەس. «قىلىش ۇستىندە سەرت جوق» دەگەن، «قۇداي تاعالانىڭ كەشپەس كۇناسءى جوق» دەگەن جالعان ماقالدى قۋات كورگەن مۇنداي پەندەنىڭ ءجۇزى قۇرىسىن.
1892
ون ءتورتىنشى ءسوز
ءتىرى ادامنىڭ جۇرەكتەن اياۋلى جەرى بولا ما؟ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جۇرەكتى كىسى دەگەنى - باتىر كىسى دەگەنى. ونان باسقا جۇرەكتىڭ قاسيەتتەرىن انىقتاپ بىلە المايدى. راقىمدىلىق، مەيىرباندىلىق، ءارتۇرلى ىستە ادام بالاسىن ءوز باۋىرىم دەپ، ەزىنە ويلاعانداي ولارعا دا بولسا يگى ەدى دەمەك، بۇلار - جۇرەك ءىسى. اسىقتىق تا - جۇرەكتىڭ ءىسى. ءتىل جۇرەكتىڭ ايتقانىنا كونسە، جالعان شىقپايدى. امالدىڭ ءتىلىن السا، جۇرەك ۇمىت قالادى. قازاقتىڭ «جۇرەكتىسى» ماقتاۋعا سىيمايدى. ايتقانعا كونگىش، ۋاعدادا تۇرعىش، بويىن جامانشىلىقتان تەز جيىپ العىش، كوشتىڭ سوڭىنان يتشە ەرە بەرمەي، اداسقان كوپتەن اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الۋعا جاراعان، ادىلەتتى اقىل مويىنداعان نارسەگە، قيىن دا بولسا، مويىنداۋ، ادىلەتتى اقىل مويىنداماعان نارسەگە، وڭاي دا بولسا، مويىنداماۋ - ەرلىك، باتىرلىق وسى بولماسا، قازاقتىڭ ايتقان باتىرى - انشەيىن جۇرەكتى ەمەس، قاسقىر جۇرەكتى دەگەن ءسوز.
قازاق تا ادام بالاسى عوي، كوبى اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىقتىڭ جوقتىعىنان ازادى. ءبىلىمدى بىلسە دە، ارسىز، قايراتسىزدىعىنان ەسكەرمەي، ۇستاماي كەتەدى. جامانشىلىققا ءبىر ەلىگىپ كەتكەن سوڭ، بويىن جيىپ الىپ كەتەرلىك قايرات قازاقتا كەم بولادى. وسى جۇرتتىڭ كوبىنىڭ ايتىپ جۇرگەن مىقتى جىگىت، ەر جىگىت، پىسىق جىگىت دەپ ات قويىپ جۇرگەن كىسىلەرىنىڭ ءبارى - پالەگە، جامانشىلىققا ەلىرتپەك ءۇشىن، ءبىرىن-بىرى «ايدا، باتىرلاپ!» قىزدىرىپ الادى دا، ارتىن ويلاتپاي، ازعىراتۇعىن سوزدەرى. ايتپەسە قۇدايعا تەرىستىكتەن، نە ار مەن ۇياتقا تەرىستىكتەن سىلكىنىپ، بويىن جيىپ الا الماعان كىسى، ۇنەمى جامانشىلىققا، ماقتانعا سالىنىپ، ءوز بويىن ءوزى ءبىر تەكسەرمەي كەتكەن كىسى، ءتاۋىر جىگىت تۇگىل، اۋەلى ادام با ءوزى؟
1893
ون بەسىنشى ءسوز
اقىلدى كىسى مەن اقىلسىز كىسىنىڭ، مەنىڭ بىلۋىمشە، ءبىر بەلگىلى پارقىن كوردىم.
اۋەلى - پەندە ادام بولىپ جاراتىلعان سوڭ، دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى قىزىق كورمەي جۇرە المايدى. سول قىزىقتى نارسەسىن ىزدەگەن كەزى ءومىرىنىڭ ەڭ قىزىقتى ۋاقىتى بولىپ ويىندا قالادى. سوندا ەستى ادام، ورىندى ىسكە قىزىعىپ، قۇمارلانىپ ىزدەيدى ەكەن داعى، كۇنىندە ايتسا قۇلاق، ويلانسا كوڭىل سۇيسىنگەندەي بولادى ەكەن. وعان بۇل وتكەن ءومىردىڭ وكىنىشى دە جوق بولادى ەكەن.
ەسەر كىسى ورنىن تاپپاي، نە بولسا سول ءبىر بايانسىز، باعاسىز نارسەگە قىزىعىپ، قۇمار بولىپ، ءومىرىنىڭ قىزىقتى، قىمباتتى شاعىن يتقورلىقپەن وتكىزىپ الادى ەكەن داعى، كۇنىندە وكىنگەنى پايدا بولماي-دى ەكەن. جاستىقتا بۇل قىزىقتان سوڭ جانە ءبىر قىزىق تاۋىپ الاتىن كىسىمسىپ، جاستىعى توزباستاي، بۋىنى بوساماستاي كورىپ ءجۇرىپ، بىرەر قىزىقتى قۋعاندا-اق موينى قاتىپ، بۋىنى قۇرىپ، ەكىنشى تالاپقا قايرات قىلۋعا جاراماي قالادى ەكەن.
ءۇشىنشى - ءاربىر نارسەگە قىزىقپاقتىق. ول ءوزى بويعا قۇمارلىق پايدا قىلاتىن نارسە ەكەن. ءاربىر قۇمارلىق وزىنە ءبىر دەرت بولادى ەكەن، ءارتۇرلى قۇمار بولعان نارسەگە جەتكەندە، ياكي انە-مىنە، جەتەر-جەتپەس بولىپ جۇرگەندە، ءبىر ءتۇرلى ماستىق پايدا بولادى ەكەن.
ءاربىر ماستىق بويدان وعاتتى كوپ شىعارىپ، اقىلدىڭ كوزىن بايلاپ، توڭىرەكتەگى قاراۋشىلاردىڭ كوزىن اشىپ، «انانى-مىنانى» دەگىزىپ، بويدى سىناتاتۇعىن نارسە ەكەن. سول ۋاقىتتا ەستى كىسىلەر ۇلكەن ەسى شىقپاي، اقىلدى قولدان جىبەرمەي، بويىن سىناتپاي ءجۇرىپ ىزدەنەدى ەكەن. ەسەر كىسىلەر ەر-توقىمىن تاستاپ، بوركى ءتۇسىپ قالىپ، ەتەگى اتىنىڭ ك...ن جاۋىپ كەتىپ، ەكى كوزى اسپاندا، جىندى كىسىشە شابا بەرۋدى بىلەدى ەكەن، سونى كوردىم.
ەگەردە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىندە ءبىر مارتەبە، بولماسا جۇماسىندا ءبىر، ەڭ بولماسا ايىندا ءبىر، وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال! سول الدىڭعى ەسەپ العاننان بەرگى ءومىردى قالاي وتكىزدىڭ ەكەن، نە بىلىمگە، نە احيرەتكە، نە دۇنيەگە جارامدى، كۇنىندە ءوزىڭ وكىنبەستەي قىلىقپەن وتكىزىپپىسىڭ؟ جوق، بولماسا، نە قىلىپ وتكىزگەنىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەي قالىپپىسىڭ؟
1893
ون التىنشى ءسوز
قازاق قۇلشىلىعىم قۇدايعا لايىق بولسا ەكەن دەپ قام جەمەيدى. تەك جۇرت قىلعاندى ءبىز دە قىلىپ، جىعىلىپ، تۇرىپ جۇرسەك بولعانى دەيدى. ساۋداگەر نەسيەسىن جيا كەلگەندە «تاپقانىم وسى، ءبىتتىم دەپ، الساڭ — ال، ايتپەسە ساعان بولا جەردەن مال قازام با؟» دەيتۇعىنى بولۋشى ەدى عوي. قۇداي تاعالانى ءدال سول ساۋداگەردەي قىلامىن دەيدى. ءتىلىن جاتتىقتىرىپ، ءدىنىن تازارتىپ، ويلانىپ، ۇيرەنىپ الەك بولمايدى. «بىلگەنىم وسى، ەندى قارتايعاندا قايدان ۇيرەنە الامىن» دەيدى. «وقىمادىڭ دەمەسە بولادى داعى، ءتىلىمنىڭ كەلمەگەنىن قايتۋشى ەدى» دەيدى. ونىڭ ءتىلى وزگە جۇرتتان بولەكشە جاراتىلىپ پا؟
1893
ون جەتىنشى ءسوز
قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋى ونەرلەرىن ايتىسىپ، تالاسىپ كەلىپ، عىلىمعا جۇگىنىپتى. قايرات ايتىپتى: «ەي، عىلىم، ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي، دۇنيەدە ەشنارسە مەنسىز كامەلەتكە جەتپەيتۇعىنىن؛ اۋەلى، ءوزىڭءدى بىلۋگە ەرىنبەي-جالىقپاي ۇيرەنۋ كەرەك، ول - مەنىڭ ءىسىم. قۇدايعا لايىقتى عيبادات قىلىپ، ەرىنبەي-جالىقپاي ورنىنا كەلتىرمەك تە - مەنىڭ ءىسىم. دۇنيەگە لايىقتى ونەر، مال تاۋىپ، ابۇيىر مانساپتى ەڭبەكسىز تابۋعا بولمايدى. ورىنسىز، بولىمسىز نارسەگە ءۇيىر قىلماي، بويدى تازا ساقتايتۇعىن، كۇناكارلىكتەن، كورسەقىزار جەڭىلدىكتەن، ءنافسى شايتاننىڭ ازعىرۋىنان قۇتقاراتۇعىن، اداسقان جولعا بارا جاتقان بويدى قايتا جيعىزىپ الاتۇعىن مەن ەمەس پە؟ وسى ەكەۋى ماعان قالاي تالاسادى؟» - دەپتى.
اقىل ايتىپتى: «نە دۇنيەگە، نە احيرەتكە نە پايدالى بولسا، نە زالالدى بولسا، بىلەتۇعىن - مەن، سەنىڭ ءسوزىڭدى ۇعاتۇعىن - مەن، مەنسىز پايدانى ىزدەي المايدى ەكەن، زالالدان قاشا المايدى ەكەن، عىلىمدى ۇعىپ ۇيرەنە المايدى ەكەن، وسى ەكەۋى ماعان قالاي تالاسادى؟ مەنسىز وزدەرى نەگە جارايدى؟» - دەپتى.
ونان سوڭ جۇرەك ايتىپتى: «مەن - ادامنىڭ دەنەسىنىڭ پاتشاسىمىن، قان مەنەن تارايدى، جان مەندە مەكەن قىلادى، مەنسىز تىرلىك جوق. جۇمساق توسەكتە، جىلى ءۇيدە تاماعى توق جاتقان كىسىگە توسەكسىز كەدەيدىڭ، توڭىپ جۇرگەن كيىمسىزدىڭ، تاماقسىز اشتىڭ كۇي-جايى قانداي بولىپ جاتىر ەكەن دەپ ويلاتىپ، جانىن اشىتىپ، ۇيقىسىن اشىلتىپ، توسەگىندە دوڭبەكشىتەتۇعىن - مەن. ۇلكەننەن ۇيات ساقتاپ، كىشىگە راقىم قىلدىراتۇعىن - مەن، ءبىراق مەنى تازا ساقتاي المايدى، اقىرىندا قور بولادى. مەن تازا بولسام، ادام بالاسىن الالامايمىن: جاقسىلىققا ەلجىرەپ ەريتۇعىن - مەن، جامانشىلىقتان جيرەنىپ تۋلاپ كەتەتۇعىن - مەن، ادىلەت، نىساپ، ۇيات، راقىم، مەيىربانشىلىق دەيتۇعىن نارسەلەردىڭ ءبارى مەنەن شىعادى، مەنسىز وسىلاردىڭ كورگەن كۇنى نە؟ وسى ەكەۋى ماعان قالاي تالاسادى؟» - دەپتى.
سوندا عىلىم بۇل ۇشەۋىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولىپ، ايتىپتى:
- ەي، قايرات، سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ ءبارى دە راس. ول ايتقاندارىڭنان باسقا دا كوپ ونەرلەرىڭنىڭ بارى راس، سەنسىز ەشنارسەنىڭ بولمايتۇعىنى دا راس، ءبىراق قارۋىڭا قاراي قاتتىلىعىڭ دا مول، پايداڭ دا مول، ءبىراق زالالىڭ دا مول، كەيدە جاقسىلىقتى بەرىك ۇستاپ، كەيدە جاماندىقتى بەرىك ۇستاپ كەتەسىڭ، سونىڭ جامان، - دەپتى.
-ەي، اقىل! سەنىڭ ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى دە راس. سەنسىز ەشنارسە تابىلمايتۇعىنى دا راس. جاراتقان ءتاڭىرىنى دە سەن تانىتاسىڭ، جارالعان ەكى دۇنيەنىڭ جايىن دا سەن بىلەسىڭ. ءبىراق سونىمەن تۇرمايسىڭ، امال دا، ايلا دا - ءبارى سەنەن شىعادى. جاقسىنىڭ، جاماننىڭ
ەكەۋىنىڭ دە سۇيەنگەنى، سەنگەنى - سەن؛ ەكەۋىنىڭ ىزدەگەنىن تاۋىپ بەرىپ ءجۇرسىڭ، سونىڭ جامان، - دەپتى. - سەن ۇشەۋىڭنىڭ باسىڭدى قوسپاق - مەنىڭ ءىسىم، - دەپتى. ءبىراق سوندا بيلەۋشى، ءامىرشى جۇرەك بولسا جارايدى. اقىل، سەنىڭ قىرىڭ كوپ، جۇرەك سەنىڭ ول كوپ قىرىڭا جۇرمەيدى. جاقسىلىق ايتقانىڭا ءجانى-دىنى قۇمار بولادى. كونبەك تۇگىل قۋانادى. جامانشىلىق ايتقانىڭا ەرمەيدى. ەرمەك تۇگىل جيرەنىپ، ۇيدەن قۋىپ شىعارادى.
- قايرات، سەنىڭ قارۋىڭ كوپ، كۇشىڭ مول، سەنىڭ دە ەركىڭە جىبەرمەيدى. ورىندى ىسكە كۇشىڭدى اياتپايدى. ورىنسىز جەرگە قولىڭدى بوساتپايدى. وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ءبارىن دە جۇرەككە بيلەت، - دەپ ۇقتىرىپ ايتۋشىنىڭ اتى عىلىم ەكەن. وسى ۇشەۋىڭ ءبىر كىسىدە مەنىڭ ايتقانىمداي تابىلساڭدار، تابانىنىڭ توپىراعى كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام - سول. ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا قالپىڭا ءاردايىم قارايدى دەپ كىتاپتىڭ ايتقانى وسى، — دەپتى.
1893
ون سەگىزىنشى ءسوز
ادام بالاسىنا جىرتىقسىز، كىرسىز، سىپايى كيىنىپ، ءھام ول كيىمىن بىلعاپ، بىلجىراتىپ كيمەي، تازا كيمەك - دۇرىس ءىس. لاكين ءوز داۋلەتىنەن ارتىق كيىنبەك، نە كيىمى ارتىق بولماسا دا، كوڭىلىنە قۋات تۇتىپ، تىم اينالدىرماق - كەربەزدىڭ ءىسى.
كەربەزدىڭ ەكى ءتۇرلى قىلىعى بولادى: ءبىرى بەت-پىشىنىن، مۇرتىن، مۇشەسىن، ءجۇرىسىن، قاس-قاباعىن قولدان تۇزەتىپ، شىنتاعىن كوتەرىپ، قولىن تاراقتاپ اۋرە بولماق. بىرەۋى اتىن، كيىمىن «ايران ىشەرىم» دەپ، سولاردىڭ ارقاسىندا سىپايى، جۇعىمدى جىگىت اتانباققا، وزىنەن ىلگەرىلەرگە ەلەۋلى بولىپ، ءوزى قاتارداعىنىڭ ءىشىن كۇيدىرىپ، وزىنەن كەيىنشىلەرگە «اتتەڭ، دۇنيە-اي، وسىلاردىڭ اتىنداي ات ءمىنىپ، كيىمىندەي كيىم كيگەننىڭ نە ارمانى بار ەكەن؟!» - دەيتۇعىن بولماققا ويلانباق.
مۇنىڭ ءبارى - ماسقارالىق، اقىماقتىق. مۇنى ادام ءبىر ويلاماسىن، ەگەردە ءبىر ويلاسا، قايتا ادام بولماعى - قيىن ءىس. كەربەز دەگەندى وسىنداي كەر، كەردەڭ نەمەدەن بەزىڭدەر دەگەن سوزگە ۇقساتامىن. تەگىندە، ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەمەنەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە - اقىماقتىق.
1893
ون توعىزىنشى ءسوز
ادام اتا-انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى: ەستىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدى داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى. ءاربىر ەستىلىك جەكە ءوزى ىسكە جارامايدى. سول ەستىلەردەن ەستىپ، بىلگەن جاقسى نارسەلەردى ەسكەرسە، جامان دەگەننەن ساقتانسا، سوندا ىسكە جارايدى، سوندا ادام دەسە بولادى. مۇنداي ءسوزدى ەسىتكەندە شايقاقتاپ، شالىقتانىپ نە سالبىراپ، سالعىرتتانىپ ەسىتسە، نە ەسىتكەن جەردە قايتا قايىرىپ سۇراپ ۇعايىن دەپ تۇشىنباسا، نە سول جەردە ءسوزدىڭ راسىنا كوزى جەتسە دە، شىعا بەرىپ قايتا قالپىنا كەتسە، ەستىپ-ەسىتپەي نە كەرەك؟ وسىنداي ءسوز تانىمايتۇعىن ەلگە ءسوز ايتقانشا، ءوزىڭدى تانيتۇعىن شوشقانى باققان جاقسى دەپ ءبىر حاكىم ايتقان ەكەن، سول سەكىلدى ءسوز بولادى.
1893
جيىرماسىنشى ءسوز
تاعدىردىڭ جارلىعىن بىلەسىزدەر - وزگەرىلمەيدى. پەندەدە ءبىر ءىس بار جالىعۋ دەگەن. ول - تاعدىردا اداممەن بىرگە جاراتىلعان نارسە، ونى ادام ءوزى تاپقان ەمەس. وعان ەگەر ءبىر ەلىكسە، ادام بالاسى قۇتىلماعى قيىن. قايراتتانىپ، سىلكىپ تاستاپ كەتسەڭ دە، اقىرىندا تاعى كەلىپ جەڭەدى. اقىلى تۇگەل، ويلى ادامنىڭ بالاسى بايقاسا، وسى ادام بالاسىنىڭ جالىقپايتۇعىن نارسەسى بار ما ەكەن؟ تاماقتان دا، ويىننان دا، كۇلكىدەن دە، ماقتاننان دا، كەربەزدىكتەن دە، تويدان دا، توپتان دا، قاتىننان دا كوڭىل، از با، كوپ پە، جالىعادى. ونىڭ ءۇشىن ءبارىنىڭ عايىبىن كورەدى، بايانسىزىن بىلەدى، كوڭىلى بۇرىنعىدان دا سۋىي باستايدى. دۇنيە ءبىرقالىپتى تۇرمايدى، ادامنىڭ قۋاتى، عۇمىرى ءبىرقالىپتى تۇرمايدى. ءاربىر ماقلۇققا قۇداي تاعالا ءبىرقالىپتى تۇرماقتى بەرگەن جوق. ەندى كوڭىل قايدان ءبىرقالىپتى تۇرا الادى؟
ءبىراق وسى جالىعۋ دەگەن ارنەنى كورەم دەگەن، كوپ كورگەن، ءدامىن، باعاسىن، ءبارىنىڭ دە بايانسىزىن ءبىلىپ جەتكەن، ويلى ادامنان شىعادى. سونشالىق عۇمىرىنىڭ بايانسىزىن، دۇنيەنىڭ ءاربىر قىزىعىنىڭ اكىرىنىڭ شولاقتىعىن كورگەن-بىلگەندەر تىرشىلىكتەن دە جالىقسا بولادى. بۇلاي بولعاندا اقىماقتىق، قايعىسىزدىق تا ءبىر عانيبەت ەكەن دەپ ويلايمىن.
1894
جيىرما ءبىرىنشى ءسوز
از با، كوپ پە، ادام بالاسى ءبىر ءتۇرلى ماقتاننان امان بولماعى - قيىن ءىس. سول ماقتان دەگەن نارسەنىڭ مەن ەكى ءتۇرلىسىن بايقادىم: بىرەۋىنىڭ اتىن ۇلكەندىك دەپ اتايمىن، بىرەۋىن ماقتانشاقتىق دەيمىن. ۇلكەندىك - ادام ىشىنەن ءوزىن-وزى باعالى ەسەپ قىلماق. ياعني، نادان اتانباستىعىن، جەڭىل اتانباستىعىن، ماقتانشاق اتانباستىعىن، ادەپسىز، ارسىز، بايلاۋسىز، پايداسىز، سۇرامشاق، وسەكشى، وتىرىكشى، الدامشى، كەسەلدى - وسىنداي جارامسىز قىلىقتاردان ساقتانىپ، سول مىنەزدەردى بويىنا قورلىق ءبىلىپ، ءوزىن وندايلاردان زور ەسەپتەمەك. بۇل مىنەز - اقىلدىلاردىڭ، ارلىلاردىڭ، ارتىقتاردىڭ مىنەزى. ولار ءوزىمدى جاقسى دەمەسە، مەيلى ءبىلسىن، جامان دەگىزبەسەم ەكەن دەپ ازاپتانادى. ەكىنشى، ماقتانشاق دەگەن بىرەۋى «دەمەسىن» دەمەيدى، «دەسىن» دەيدى. باي دەسىن، باتىر دەسىن، قۋ دەسىن، پىسىق دەسىن، ءاردايىم نە ءتۇرلى بولسا دا، «دەسىن» دەپ ازاپتانىپ ءجۇرىپ، «دەمەسىندى» ۇمىتىپ كەتەدى. ۇمىتپاق تۇگىل، اۋەلى ءىس ەكەن دەپ ەسكەرمەيدى. مۇنداي ماقتانشاقتاردىڭ ءوزى ءۇش ءتۇرلى بولادى. بىرەۋى جاتقا ماقتانارلىق ماقتاندى ىزدەيدى. ول - نادان، لاكين نادان دا بولسا ادام. ەكىنشىسى ءوز ەلىنىڭ ىشىندە ماقتانارلىق ماقتاندى ىزدەيدى. ونىڭ ناداندىعى تولىق، ادامدىعى ابدەن تولىق ەمەس. ءۇشىنشىسى ءوز ۇيىنە كەلىپ ايتپاسا، يا اۋىلىنا عانا كەلىپ ايتپاسا، وزگە كىسى قوستامايتىن ماقتاندى ىزدەيدى. ول - ناداننىڭ نادانى، لاكين ءوزى ادام ەمەس.
جاتقا ماقتالسام ەكەن دەگەن ەلىم ماقتاسا ەكەن دەيدى. ەلىمە ماقتالسام ەكەن دەگەن اعايىنىم ماقتاسا ەكەن دەيدى. اعايىننىڭ ىشىندە ءوزى ماقتاۋ ىزدەگەن ءوزىمدى ءوزىم ماقتاپ جەتەم دەيدى.
1894
جيىرما ەكىنشى ءسوز
ءدال وسى كۇندە قازاقتىڭ ىشىندە كىمدى جاقسى كورىپ، كىمدى قادىرلەيمىن دەپ ويلادىم.
بايدى قادىرلەيىن دەسەڭ، باي جوق. باي بولسا، ءوز باسىنىڭ، ءوز مالىنىڭ ەركى وزىندە بولماس پا ەدى؟ ەشبىر بايدىڭ ءوز مالىنىڭ ەركى وزىندە جوق. كەي باي ءوزى بىرەۋمەن كۇش تالاستىرامىن دەپ، ءجۇز كىسىگە قورعالاۋىقتىعىنان جالىنىپ، مالىن ۇلەستىرىپ ءجۇر. ويلايدى: جالىنتىپ بەردىم دەپ، اقىماقتىعىنان. جوق، ءوزى جالىنىپ بەرىپ ءجۇر. قايىر دا ەمەس، مىرزالىق تا ەمەس، ءوز ەلىمەن، ءوز جەرىمەن ويراڭداسىپ، ويسىزدارعا قوينىن اشىپ، مالىن شاشىپ ءجۇر. كەي بايلار، ەلدەگى قۇتتىلار، سۇتتىلەر بەرەكەلەسە الماعان سوڭ، كەسەلدى قۋلار كوبەيىپ كەتىپ، كوپ قورقىتىپ، ىزدەگەن نارسەسى جوق، ەرىكسىز كىم بولسا سوعان جەمىت بولىپ ءجۇر.
مىرزالاردى قادىرلەيىن دەسەڭ، وسى كۇندە انىق مىرزا ەلدە جوق، مال بەرگىش مىرزا يتتەن كوپ. بىرەۋ ءبىر پايداما كەلتىرەم دەپ مىرزا بولىپ ءجۇر. بىرەۋلەر ك...نە قۇرىم كيىزدى تۇزعا مالشىپ تىققان سوڭ ەسى شىعىپ، مىرزا بولىپ، ەرىكسىز كىم بولسا سوعان تالتايىپ ەمىزىپ ءجۇر.
بولىس پەن ءبيدى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن بولىستىق پەن بيلىك ەلدە جوق. ساتىپ العان، جالىنىپ، باس ۇرىپ العان بولىستىق پەنەن بيلىكتىڭ ەشبىر قاسيەتى جوق.
مىقتىنى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، جامانشىلىققا ەلدىڭ ءبارى مىقتى، جاقسىلىققا مىقتى كىسى ەلدە جوق.
ەستى كىسىنى تاۋىپ قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، ادىلەت، ۇيات، نىساپقا ەستى كىسى ەلدە جوق. قۋلىق، سۇمدىق، ارامدىق، امالعا ەلدىڭ ءبارى دە ەستى.
ءعارىپ-قاسار بيشارانى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، جاتقان تۇيەگە مىنە الماسا دا، ول مومىندىققا ەسەپ ەمەس. ەگەر مىنەرلىك جايى بولسا، بىردەمەنى ەپتەپ ىلەرلىك تە جايى بار.
ەندى قالدى قۋ مەن سۇم، ولار ءوزى دە قۋارتپاي، سۋالتپاي تىنىشتىق كورەر ەمەس.
ءجا، كىمدى سۇيدىك، كىمنىڭ تىلەۋىن تىلەدىك؟ ءوزى قۇرتتانىپ شاشىلعان بولىس-بيلەر تۇرا تۇرسىن. ەندى، ءالباتتا، امال جوق، مومىندىعىنان «ىرىس باققان داۋ باقپاس» دەگەن ماقالمەن بولامىن دەپ، بەرگەنىنەن جاعا الماي، جارىمىن بەرىپ، جارىمىن تىنىشتىعىمەن باعا الماي، ۇرى، زالىم، قۋلارعا جەمىت بولىپ جۇرگەن شىن مومىن بايلاردى اياماساڭ ءھام سونىڭ تىلەۋىن تىلەمەسەڭ بولمايدى. سونان باسقانى تابا المادىم.
1894
جيىرما ءۇشىنشى ءسوز
ءبىزدىڭ قازاقتى وڭدىرماي جۇرگەن ءبىر قۋانىش، ءبىر جۇبانىش دەگەندەر بار.
ونىڭ قۋانىشى - ەلدە ءبىر جاماندى تاۋىپ، يا ءبىر ادامنىڭ بۇل ءوزى قىلماعان جامانشىلىعى شىقسا، قۋانادى. ايتادى: قۇداي پالەنشەدەن ساقتاسىن، و دا اداممىن دەپ ءجۇر عوي، ونىڭ قاسىندا ءبىز ساۋلەلى كىسىنىڭ ءبىرى ەمەسپىز بە، وعان قاراعاندا مەن تازا كىسى ەمەسپىن بە؟ - دەپ. وعان قۇداي تاعالا ايتىپ پا، پالەنشەدەن ءتاۋىر بولساڭ بولادى دەپ؟ يا بىلگەندەر ايتىپ پا، ايتەۋىر وزىڭنەن نادانشىلىعى اسقان، يا جامانشىلىعى ارتىلعان كىسى تابىلسا، سەن جامانعا قوسىلمايسىڭ دەپ؟ جامانعا سالىسىپ جاقسى بولا ما؟ جاقسىعا سالىسىپ جاقسى بولادى داعى. ءجۇز ات بايگەگە قوسىلسا، مەن بايگە الدىم دەگەن ءسوز بولسا، الدىڭدا نەشە ات بار دەپ سۇرار، ارتىڭدا نەشە ات بار ەدى دەپ سۇراعاننىڭ نەسى ءسوز؟ مەن بەس اتتان، ون اتتان ىلگەرى ەدىم دەگەننىڭ نەسى قۋانىش؟
ەندى جۇبانىشى - جالعىز ءبىز بە، ەلدىڭ ءبارى دە ءسۇيتىپ-اق ءجۇر عوي، كوپپەن كورگەن ۇلى توي، كوپپەن بىرگە بولساق بولادى دا دەگەن ءسوزدى جۇبانىش قىلادى. وعان قۇداي تاعالا ايتىپ پا، كوپتەن قالماساڭ بولادى دەپ. كوپكە قاھارىم جۇرمەيدى دەپ. كوپكە تۇزاعىم جەتپەيدى دەپ پە؟ عىلىم كوپكە كەلىپ پە؟ بىرەۋدەن تاراپ پا؟ حيكمەت كوپتەن تاراي ما؟ بىردەن تاراي ما؟ كوپكە قورلىق جۇرمەي مە؟ ءبىر ءۇيدىڭ ءىشى تۇگەل اۋىرسا، جەڭىل تيە مە؟ جەر بىلمەگەن كوپ ادام اداسىپ جۇرسە، ءبىر جەر بىلەتۇعىن كىسىنىڭ كەرەگى جوق پا ەكەن؟ كوپ كىسى جولاۋشىنىڭ ءبارىنىڭ اتى ارىعانى جاقسى ما؟ جوق، جارمىسى ارىسا، جارمىسىنىڭ كۇيلىسى جاقسى ما؟ جۇت كەلسە، ەلدىڭ ءبارىنىڭ تۇگەل جۇتاعانى جاقسى ما؟ جارىم-جارتىسى امان قالعانى جاقسى ما؟ وسى كوپ اقىماقتىڭ ءبىر اقىماققا نەسى جۇبانىش؟ تۇقىمىمىزبەن اۋزىمىز ساسىق بولۋشى ەدى دەگەن جامان كۇيەۋ قالىڭدىعىن جەڭىپ پە؟ كوڭىلىن سول ءسوزى رازى قىلۋعا جەتىپ پە؟ ەندەشە، كوبىڭنەن قالما، سەن دە اۋزىڭدى ساسىتا بەر دەپ پە؟!
1894
جيىرما ءتورتىنشى ءسوز
جەر جۇزىندە ەكى مىڭ ميلليوننان كوپ ارتىق ادام بار، ەكى ميلليونداي قازاق بار. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دوستىعى، دۇشپاندىعى، ماقتانى، مىقتىلىعى، مال ىزدەۋى، ونەر ىزدەۋى، جۇرت تانۋى ەشبىر حالىققا ۇقسامايدى. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز اڭدىپ، جاۋلاپ، ۇرلاپ، كىرپىك قاقتىرماي وتىرعانىمىز. ءۇش ميلليوننان حالقى ارتىق دۇنيەدە ءبىر قالا دا بار، دۇنيەنىڭ باس-اياعىن ءۇش اينالىپ كورگەن كىسى تولىپ جاتىر. ءوستىپ، جەر جۇزىندەگى جۇرتتىڭ قورى بولىپ، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز اڭدىپ وتەمىز بە؟ جوق، قازاق ورتاسىندا دا ۇرلىق، وتىرىك، وسەك، قاستىق قالىپ، ونەردى، مالدى تۇزدەن، بوتەن جاقتان ءتۇزۋ جولمەن ىزدەپ، ورىستەرلىك كۇن بولار ما ەكەن؟ ءاي، نە بولسىن!.. ءجۇز قاراعا ەكى ءجۇز كىسى سۇعىن قاداپ ءجۇر عوي، ءبىرىن-بىرى قۇرتپاي، قۇرىماي تىنىش تابا ما؟
1894
جيىرما بەسىنشى ءسوز
بالالاردى وقىتقان دا جاقسى، ءبىراق قۇلشىلىق قىلارلىق قانا، تۇركى تانىرلىق قانا تازا وقىسا بولادى. ونىڭ ءۇشىن بۇل جەر دارۋلحاراپ، مۇندا اۋەلى مال تابۋ كەرەك، ونان سوڭ اراب، پارسى كەرەك. قارنى اش كىسىنىڭ كوڭىلىندە اقىل، بويىندا ار، عىلىمعا قۇمارلىق قايدان تۇرسىن؟ اشاپ-ىشىمگە مالدىڭ تاپشىلىعى دا اعايىننىڭ ارازدىعىنا ءۋا ءارتۇرلى پالەگە، ۇرلىق، زورلىق، قۋلىق، سۇمدىق سەكىلدى نارسەلەرگە ۇيىرلەندىرۋگە سەبەپ بولاتۇعىن نارسە. مال تاپسا، قارىن تويادى. ونان سوڭ، ءبىلىم تۇگىل ونەر كەرەك ەكەن. سونى ۇيرەنەيىن نە بالاما ۇيرەتەيىن دەپ ويىنا جاقسى تۇسەدى. ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا - ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى، مۇنداي بولدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى. دىنگە دە جاقسى بىلگەندىك كەرەك. جورعالىقپەنەن كوڭىلىن السام ەكەن دەگەن نادان اكە-شەشەسىن، اعايىن-جۇرتىن، ءدىنىن، ادامشىلىعىن جاۋىرىنىنان ءبىر قاققانعا ساتادى. تەك مايوردىڭ كۇلگەنى كەرەك دەپ، ك...ءى اشىلسا دا، قام جەمەيدى. ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى - دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى. لاكين وسى كۇندە ورىس عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى قازاقتى اڭدىسام ەكەن دەيدى. جوق، ولاي نيەت كەرەك ەمەس. مالدى قالاي ادال ەڭبەك قىلعاندا تابادى ەكەن، سونى ۇيرەتەيىك، مۇنى كورىپ جانە ۇيرەنۋشىلەر كوبەيسە، ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز قورلىعىنا كونبەس ەدىك. قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك. ءقازىر دە ورىستان وقىعان بالالاردان ارتىق جاقسى كىسى شىعا الماي دا تۇر. سەبەبى: اتا-اناسى، اعايىن-تۋعانى، ءبىر جاعىنان، بۇزىپ جاتىر. سۇيتسە دە، وسى وقىعان بالالار - انا وقىماعان قازاق بالالارىنان ۇزدىك، وزىق. نە قىلسا دا ءسوزدى ۇقتىرسا بولادى ولارعا. جاقسى اتانىڭ بالالارى دا كوپ وقىعان جوق، قايتا، كەدەيدىڭ بالالارىن ورىسقا قورلاپ بەردى. ولار وسىدان ارتىق قايدا بارسىن؟ جانە دە كەيبىر قازاقتار اعايىنىمەن ارازداسقاندا: «سەنىڭ وسى قورلىعىڭا كونگەنشە، بالامدى سولداتقا بەرىپ، باسىما شاش، اۋزىما مۇرت قويىپ كەتپەسەم بە!» دەۋشى ەدى. وسىنداي جامان ءسوزدى، قۇدايدان قورىقپاي، پەندەدەن ۇيالماي ايتقان قازاقتاردىڭ بالاسى وقىعانمەنەن نە بولا قويسىن؟ سوندا دا وزگە قازاق بالالارىنان ارتىق ۇيرەنگەنى نەمەنە، قاي كوپ ۇيرەنىپتى؟ كىردى، شىقتى، ءىلدى، قايتتى، تۇبەگەيلەپ وقىعان بالا دا جوق. اكەسى ەل اقشاسىمەن وقىعانعا ارەڭ وقىتادى، ءوز مالىن نە قىلىپ شىعارسىن؟ تۋراسىن ويلاعاندا، بالاڭا قاتىن اپەرمە، ەنشى بەرمە، بارىڭدى سالساڭ دا، بالاڭا ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەت! مىنا مەن ايتقان جول - مال ايار جول ەمەس. قۇدايدان قورىق، پەندەدەن ۇيال، بالاڭ بالا بولسىن دەسەڭ - وقىت، مال اياما! ايتپەسە، ءبىر يت قازاق بولىپ قالعان سوڭ، ساعان راحات كورسەتە مە، ءوزى راحات كورە مە، يا جۇرتقا راحات كورسەتە مە؟
1894
جيىرما التىنشى ءسوز
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قوسقان اتى الدىندا كەلسە، تۇسىرگەن بالۋانى جىقسا، سالعان قۇسى السا، قوسقان ءيتى وزگەدەن وزىپ بارىپ ۇستاسا، ەسى شىعىپ ءبىر قۋانادى. بىلمەيمىن، سودان ارتىق قۋانىشى بار ما ەكەن؟ ءاي، جوق تا شىعار! وسى قۋانىش ءبارى دە قازاق قارىنداستىڭ ورتاسىندا ءبىر حايۋاننىڭ ونەرىنىڭ ارتىلعانىنا يا ءبىر بوتەن ادامنىڭ جىققانىنا ماقتانارلىق نە ورنى بار؟ ول وزعان، العان، جىققان ءوزى ەمەس، ياكي بالاسى ەمەس. مۇنىڭ ءبارى - قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق، بيتتەي نارسەنى ءبىر ۇلكەن ءىس قىلعان كىسىدەي قۋانعان بولىپ، انا وزگەلەردى ىزالاندىرسام ەكەن دەمەك. بىرەۋدى ىزالاندىرماق - شاريعاتتا حارام، شارۋاعا زالال، اقىلعا تەرىس. انشەيىن بىرەۋدى ىزا قىلماقتىڭ نەسىن داۋلەت ءبىلىپ قۋانادى ەكەن؟ ءجا، بولماسا، انا ىزا بولۋشى سونشالىق نەگە جەر بولىپ قالادى ەكەن؟
جۇيرىك ات - كەيدە ول ەلدە، كەيدە بۇل ەلدە بولاتۇعىن نارسە، قىران قۇس تا، جۇيرىك يت تە - كەيدە ونىڭ قولىنا، كەيدە مۇنىڭ قولىنا تۇسەتۇعىن نارسە. كۇشتى جىگىت تە ۇنەمى ءبىر ەلدەن شىعا ما؟ كەيدە انا ەلدەن، كەيدە مىنا ەلدەن شىعادى. مۇنىڭ ءبارىن ادام ءوز ونەرىمەنەن جاساعان جوق. ءبىر وزعان، ءبىر جىققان ۇنەمى وزىپ، ۇنەمى جىعىپ جۇرمەيدى. سونىڭ ءبارىن دە بىلە تۇرا، جەرگە كىرگەندەي بولىپ يا ءبىر ارامدىعى، جاماندىعى شىققانداي نەسىنە ۇيالىپ، قورلانادى ەكەن؟
ەندى وسىلاردان بىلسەڭىز بولادى: نادان ەل قۋانباس نارسەگە قۋانادى ءھام جانە قۋانعاندا نە ايتىپ، نە قويعانىن، نە قىلعانىن ءوزى بىلمەي، ەسى شىعىپ، ءبىر ءتۇرلى ماستىققا كەز بولىپ كەتەدى. ءھام ۇيالعاندارى ۇيالماس نارسەدەن ۇيالادى، ۇيالارلىق نارسەدەن ۇيالمايدى. مۇنىڭ ءبارى - ناداندىق، اقىماقتىقتىڭ اسەرى. بۇلارىن ايتساڭ، كەيبىرەۋى «راس، راس» دەپ ۇيىعان بولادى. وعان نانبا، ەرتەڭ ول دا الگىلەردىڭ ءبىرى بولىپ كەتەدى. كوڭىلى، كوزى جەتىپ تۇرسا دا، حايۋان سەكىلدى اۋەلگى ادەتىنەن بويىن توقتاتا المايدى، ءبىر تياناقسىزدىققا ءتۇسىپ كەتەدى، ەشكىم توقتاتىپ، ۇقتىرىپ بولمايدى. نە جامانشىلىق بولسا دا ءبىر ادەت ەتسە، قازاق ول ادەتىنەن ەرىكسىز قورىققاندا يا ولگەندە توقتايدى، بولماسا اقىلىنا جەڭگىزىپ، مۇنىم تەرىس ەكەن دەپ ءبىلىپ، ويلانىپ وزدىگىنەن توقتاعان ادامدى كورمەسسىڭ.
1894
جيىرما جەتىنشى ءسوز
(سوكرات حاكىمنىڭ ءسوزى)
ءبىر كۇنى سوكرات حاكىم ءبىر اريستوديم دەگەن عالىم شاكىرتىنە قۇداي تاباراكا ۋا تاعالاعا قۇلشىلىق قىلماق تۋراسىندا ايتقان ءسوزى. ول ءوزى قۇلشىلىق قىلعاندارعا كۇلۋشى ەدى.
- ءاي، اريستوديم، ەشبىر ادام بار ما، سەنىڭ بىلۋىڭشە، قىلعان ونەرلەرى سەبەپتى ادام تاڭىرقاۋعا لايىقتى؟ - دەدى.
ول ايتتى:
تولىپ جاتىر، قازىرەت.
ءبىرىنىڭ اتىن اتاشى، - دەيدى.
گومەرگە بايىتشىلىگى سەبەپتى، سوفوكلگە تراگەدياسى سەبەپتى، ياعني بىرەۋدىڭ سىيپاتىنا تۇسپەكتىك، زيەۆكسيسكە سۋرەتشىلىگى سەبەپتى تاڭىرقايمىن، - دەپ، سوعان ۇقساعان نەشە ونان باسقا ونەرلەرى اشكەرە بولعان جانداردى ايتتى.
ولاي بولسا، كىم ارتىقشا عاجايىپتانۋعا لايىقتى: جانسىز، اقىلسىز، قۇر ءپىشىندى جاسايتۇعىن سۋرەتشى مە؟ يا جان يەسى، اقىل يەسى ادامدى جاراتۋشى ما؟ - دەيدى.
سوڭعىسى لايىقتى، - دەيدى، - ءبىراق ول جاراتۋشى جاراتتى، وزدىگىنەن كەز كەلىپ، سولاي بولىپ كەتپەي، باسىنان ءبىلىپ ىستەگەن حيكمەتىمەن بولسا، - دەيدى.
ءجا، پايدالى نارسە دۇنيەدە كوپ، ءبىرىنىڭ پايداسى كورىنىپ، ءبىلىنىپ تۇرادى. كەيبىرىنىڭ پايداسى انىق بىلىنبەيدى. سونىڭ قايسىسىن حيكمەت كورەسىڭ؟ - دەدى.
ارينە، اشكەرە پايداعا بولا جاراتىلعانىن حيكمەت دەسەك كەرەك دەيمىن، - دەيدى.
ءجا، ولاي بولسا، ادامدى جاراتۋشى حاۋاسي حامسا زاھري بەرگەندە، تاحقيق ويلاپ، ولاردىڭ پايداسىنىڭ بارلىعى تۇگەل وعان مۇقتاج بولارلىعىن ءبىلىپ بەرگەندىگى اشكەرە تۇر عوي. اۋەلى كوزدى كورسىن دەپ بەرىپتى، ەگەر كوز جوق بولسا، دۇنيەدەگى كورىكتى نارسەلەردىڭ كوركىنەن قايتىپ ءلاززات الار ەدىك؟ ول كوز ءوزى نازىكتىگىنەن كەرەگىنە قاراي اشىپ، جاۋىپ تۇرۋى ءۇشىن قاباق بەرىپتى. جەلدەن، ۇشقىننان قاعا بەرسىن بولۋى ءۇشىن كىرپىك بەرىپتى. ماڭداي تەرىنى كوزدەن قاعىپ تۇرۋعا كەرەك بولعاندىعىنان، باسقا تاعى كەرەگى بار قىلىپ قاس بەرىپتى. قۇلاق بولماسا، نە قاڭعىر، نە دۇڭگىر، داۋىس، جاقسى ءۇن، كۇي، ءان – ەشبىرىنەن ءلاززاتتانىپ حابار الا الماس ەدىك. مۇرىن ءيىس بىلمەسە، دۇنيەدە نە ءتاتتى، نە قاتتى نە ءدامدىنىڭ قايسىسىنان ءلاززات الار ەدىك؟ بۇلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ پايدامىز ەمەس پە؟
كوزدى، مۇرىندى اۋىزعا جاقىن جاراتىپتى، ىشىپ-جەگەن اسىمىزدىڭ تازالىعىن كورىپ، ءيىسىن ءبىلىپ، ىشىپ-جەسىن دەپ. بىزگە كەرەگى بار بولسا دا، جيىركەنەرلىك جەرى بار تەسىكتەردى بۇل باستاعى عازيز ءبىلىمدى جەرىمىزدەن الىس اپارىپ تەسىپتى، مۇنىڭ ءبارى حيكمەتپەن ءبىلىپ ىستەلگەندىگىنە دالەل ەمەس پە؟ - دەپتى.
سوندا اريستوديم تاحقيق ويلاپ تەكسەرگەندە، ادامدى جاراتۋشى ارتىق حيكمەت يەسى ەكەندىگىنە ءھام ماحابباتىمەنەن جاراتقاندىعىنا ءشۇباسى قالمادى.
ولاي بولعاندا جانە نە ويلايسىڭ، ءھامما ماقۇلىحاتتى جاس بالالارىنا ەلجىرەتىپ، ءۇيىرىلتىپ تۇرۋىن كورگەندە ۋا ءھامما ماقۇلىحاتتىڭ ءولىمىن جەك كورىپ، تىرشىلىكتە كوپ قالماقشىلىعىن تىلەپ، يجتيھاد قىلۋىن كورگەندە، ءوسىپ-ونۋىنىڭ قامىندا بولۋدان باسقا ءىستى از ويلاماقتارى - بۇلارىنىڭ ءبارى جۇرت بولسىن، ءوسسىن، ءونسىن ءۇشىن. سولاردىڭ ءبارىن جاراتقاندا كوڭىلدەرىن سولايشا ىنتىقتاندىرىپ قويعاندىعى ءھام مۇنىڭ ءبارى جاقسى كورگەندىگىنەن ەكەنىن بىلدىرمەي مە؟ - دەيدى.
ەي، اريستوديم! قالايشا سەن ءبىر وزىڭنەن، ياعني ادامنان باسقادا اقىل جوق دەپ ويلايسىڭ؟ - ەدى. - ادامنىڭ دەنەسى ءوزىڭ جۇرگەن جەردىڭ ءبىر بيتىمدەي قۇمىنا ۇقساس ەمەس پە؟ دەنەڭدە بولعان دىمدار جەردەگى سۋلاردىڭ ءبىر تامشىسىنداي ەمەس پە؟ ءجا، سەن بۇل اقىلعا قايدان يە بولدىڭ؟ ارينە، قايدان كەلسە دە، جان دەگەن نارسە كەلدى دە، سونان سوڭ يە بولدىڭ. بۇل عالامدى كوردىڭ، ولشەۋىنە اقىلىڭ جەتپەيدى، كەلىستى كورىمدىگىنە ءھام قانداي لايىقتى جاراستىقتى زاكونىمەن
جاراتىلىپ، ونىڭ ەشبىرىنىڭ بۇزىلمايتۇعىنىن كورەسىڭ. بۇلاردىڭ بارىنە تاڭعاجايىپ قالاسىڭ ءھام اقىلىڭ جەتپەيدى، وسىلاردىڭ ءبارى دە كەز كەلگەندىكپەن ءبىر نارسەدەن جارالعان با، ياكي بۇلاردىڭ يەسى ءبىر ولشەۋسىز ۇلى اقىل ما؟ ەگەر اقىلمەنەن بولماسا، بۇلايشا بۇل ەسەبىنە، ولشەۋىنە
وي جەتپەيتۇعىن دۇنيە ءاربىر ءتۇرلى كەرەككە بولا جاراتىلىپ ءھام بىر-بىرىنە سەبەپپەن بايلانىستىرىلىپ، پەندەنىڭ اقىلىنا ولشەۋ بەرمەيتۇعىن مىقتى كوركەم زاكونگە قاراتىلىپ جاراتىلدى، - دەيدى.
ول ايتتى:
تاحقيق بۇل ايتقانىڭنىڭ ءبارى راس، جاراتۋشى ارتىق اقىل يەسى ەكەندىگى ماعلۇم بولدى. ول قۇدايدىڭ ۇلىقتىعىنا ىڭكارىم جوق. ءبىراق سونداي ۇلىق قۇداي مەنىڭ قۇلشىلىعىما نە قىلىپ مۇقتاج بولادى؟ - دەدى.
ەي، اريستوديم! قاتە ايتاسىڭ. مۇقتاج بولماعاندا دا، بىرەۋ سەنىڭ قامىڭدى جەسە، سەنىڭ وعان قارىزدار ەكەندىگىڭە دە ۇستاز كەرەك پە؟ - دەدى.
اريستوديم ايتتى:
ول مەنىڭ قامىمدى جەيتۇعىنىن مەن قايدان بىلەم؟ - دەدى.
ءجا، ولاي بولسا ءھامما ماقۇلىققا دا قارا، وزىڭە دە قارا، جاندى بارىمىزگە دە بەرىپتى. جاننىڭ جارىعىن بارىمىزگە دە بىردەي ۇعارلىق قىلىپ بەرىپ پە؟ ادام الدىن، ارتىن، وسى كۇنىن - ۇشەۋىن دە تەگىس ويلاپ تەكسەرەدى. حايۋان ارتىن، وسى كۇنىن دە بۇلدىر بىلەدى، الدىڭعى جاعىن تەكسەرمەككە ءتىپتى جوق. حايۋانعا بەرگەن دەنەگە قارا، ادامعا بەرگەن دەنەگە قارا. ادام ەكى اياعىنا باسىپ تىك تۇرىپ، دۇنيەنى تەگىس كورمەككە، تەگىس تەكسەرمەككە لايىقتى ءھام وزگە حايۋانداردى قۇلدانارلىق، پايداسىن كورەرلىك لايىعى بار. حايۋاننىڭ ءبىرى اياعىنا سەنىپ ءجۇر، ءبىر وزىڭدەي حايۋاندى قۇلدانارلىق لايىعى جوق. ادام ءوزى وزىنە سەنبەسە، ادامدى دا حايۋان سەكىلدى قىلىپ جاراتسا، ەشنارسەگە جاراماس ەدى. حايۋانعا ادامنىڭ اقىلىن بەرسە، مۇنشا شەبەرلىك، مۇنشا داركارلىك، بىر-بىرىنە عىلىم ۇيرەتەرلىك شەشەندىك سالاحيات ول دەنەگە لايىقتى كەلمەيدى. قاي وگىز شاھار جاساپ، قۇرال جاساپ، نەشە ءتۇرلى سايمان جاساپ، سىپايىلىق شەبەرلىكتىڭ ءۇدەسىنەن شىعارلىق قيسىنى بار؟ ءبىراق ادام بالاسى بولماسا، بۇل عاجايىپ اقىلدى جانە عاجايىپپەن جاساعان دەنەگە كىرگىزىپ، مۇنشا سالاحيات يەسى قىلعانى حيقمەتپەنەن وزگە حايۋانعا سۇلتان قىلعاندىعىنا دالەل ەمەس پە؟ ول دالەل بولسا، ادام بالاسىن ارتىق كورىپ، قامىن اۋەلدەن اللانىڭ ءوزى ويلاپ جاساعانىنا دا دالەل ەمەس پە؟ ەندى ادام بالاسىنىڭ قۇلشىلىق قىلماققا قارىزدار ەكەنى ماعلۇم بولماي ما؟ - دەپتى.
1894
جيىرما سەگىزىنشى ءسوز
ەي، مۇسىلماندار! بىرەۋ باي بولسا، بىرەۋ كەدەي بولسا، بىرەۋ اۋرۋ، بىرەۋ ساۋ بولسا، بىرەۋ ەستى، بىرەۋ ەسەر بولسا، بىرەۋدىڭ كوڭىلى جاقسىلىققا مەيىلدى، بىرەۋدىڭ كوڭىلى جامانشىلىققا مەيىلدى - بۇلار نەلىكتەن دەسە بىرەۋ، سىزدەر ايتاسىزدار: قۇداي تاعالانىڭ جاراتۋىنان ياكي بۇيرىعىنشا بولعان ءىس دەپ. ءجا، ولاي بولسا، ءبىز قۇداي تاعالانى ايىبى جوق، ءمىنى جوق، ءوزى ءادىل دەپ يمان كەلتىرىپ ەدىك. ەندى قۇداي تاعالا ءبىر انتۇرعانعا ەڭبەكسىز مال بەرەدى ەكەن. ءبىر قۇدايدان تىلەپ، ادال ەڭبەك قىلىپ، پايدا ىزدەگەن كىسىنىڭ ەڭبەگىن جاندىرماي، قاتىن-بالاسىن جوندەپ اسىرارلىق تا قىلماي، كەدەي قىلادى ەكەن. ەشكىمگە زالالسىز ءبىر مومىندى اۋرۋ قىلىپ، قور قىلادى ەكەن. قايدا ءبىر ۇرى، زالىمنىڭ دەنىن ساۋ قىلادى ەكەن. اكە-شەشەسى ءبىر ەكى بالانىڭ ءبىرىن ەستى، ءبىرىن ەسەر قىلادى ەكەن. تامام جۇرتقا بۇزىق بولما، تۇزىك بول دەپ جارلىق شاشىپ، جول سالادى ەكەن. تۇزىكتى بەيىشكە شىعارامىن دەپ، بۇزىقتى توزاققا سالامىن دەپ ايتا تۇرا، پەندەسىنىڭ بىرەۋىن جاقسىلىققا مەيىلدەندىرىپ، بىرەۋىن جامانشىلىققا مەيىلدەندىرىپ، ءوزى قۇدايلىق قۇدىرەتىمەن بىرەۋىن جاقسىلىققا بۇرىپ، بىرەۋىن جاماندىلىققا بۇرىپ جىبەرىپ تۇرادى ەكەن. وسىنىڭ ءبارى قۇداي تاعالانىڭ ايىپسىز، ءمىنسىز عافۋر راحيمدىعىنا، ادىلدىگىنە لايىق كەلە مە؟ جۇرت تا، مۇلىك تە - ءبارى قۇدايدىڭ وزىنىكى. بۇل قىلعانىن نە دەي الامىز؟ ءوز مۇلكىن ءوزى نە قىلسا قىلا بەرەدى. ونى ايىپتى بولادى دەي المايمىز دەسەڭ، ول ءسوزىڭ قۇداي تاعالانىڭ ايىبى، ءمىنى جوق ەمەس، تولىپ جاتىر، ءبىراق ايتۋعا باتا المايمىز دەگەنىڭ ەمەس پە؟ ولاي بولعاندا، پەندە ءوز تىرىسقاندىعىمەنەن نە تابادى؟ ءبارىن قىلۋشىعا قىلدىرۋشى ءوزى ەكەن. پەندە پەندەگە وكپەلەيتۇعىن ەشنارسە جوق. كىم جاقسىلىق، كىم جاماندىق قىلسا داعى قۇدايدان كەلگەن جارلىقتى قىلىپ ءجۇر ەكەن دەيمىز بە؟ قۇداي تاعالا ءاربىر اقىلى بار كىسىگە يمان پارىز، ءاربىر يمانى بار كىسىگە عيبادات پارىز دەگەن ەكەن. جانە دە ءاربىر راس ءىس اقىلدان قورىقپاسا كەرەك. ءجا، ءبىز ەندى اقىلدى ەركىنە جىبەرمەسەك، قۇداي تاعالانىڭ اقىلى بار كىسىگە يمان پارىز دەگەنى قايدا قالادى؟ «مەنى تانىعان اقىلمەنەن تانىر» دەگەنى قايدا قالادى؟ ءدىنىمىزدىڭ ءبىر جاسىرىن تۇرعان جالعانى جوق بولسا، اقىلدى، ونى ويلاما دەگەنىمىزگە پەندە بولا ما؟ اقىل توقتاماعان سوڭ، ءدىننىڭ ءوزى نەدەن بولادى. اۋەلى يماندى تۇزەتپەي جاتىپ، قىلعان عيبادات نە بولادى؟ جوق، سەن جاقسىلىق، جاماندىقتى جاراتقان - قۇداي، ءبىراق قىلدىرعان قۇداي ەمەس، اۋرۋدى جاراتقان - قۇداي، اۋىرتقان قۇداي ەمەس، بايلىقتى، كەدەيلىكتى جاراتقان - قۇداي، باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس دەپ، نانىپ ۇقساڭ بولار، ايتپەسە - جوق.
ءى895
جيىرما توعىزىنشى ءسوز
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ماقالدارىنىڭ كوبىنىڭ ىسكە تاتىرلىعى دا بار، ىسكە تاتىماق تۇگىل، نە قۇدايشىلىققا، نە ادامشىلىققا جارامايتۇعىنى دا بار.
اۋەلى «جارلى بولساڭ، ارلى بولما» دەيدى. اردان كەتكەن سوڭ، ءتىرى بولىپ جۇرگەن قۇرىسىن. ەگەر ونىسى جالعا جۇرگەنىڭدە جانىڭدى قيناپ ەڭبەكپەنەن مال تاپ دەگەن ءسوز بولسا، ول - ار كەتەتۇعىن ءىس ەمەس. تىنىش جاتىپ، كوزىن ساتىپ، بىرەۋدەن تىلەنبەي، جانىن قارمانىپ، ادال ەڭبەكپەن مال ىزدەمەك - ول ارلى ادامنىڭ ءىسى.
«قالاۋىن تاپسا، قار جانادى»، «سۇراۋىن تاپسا، ادام بالاسىنىڭ بەرمەيتىنى جوق» دەگەن - ەڭ بارىپ تۇرعان قۇداي ۇرعان ءسوز وسى. سۇراۋىن تابامىن، قالاۋىن تابامىن دەپ ءجۇرىپ قورلىقپەنەن ءومىر وتكىزگەنشە، مالدى نە جەردەن سۇراۋ كەرەك، نە اققان تەردەن سۇراۋ كەرەك قوي.
«اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە» دەيدى. جەر ورتەپ شىعارعان اتىڭنىڭ نەسى مۇرات؟ «ءجۇز كۇن اتان بولعانشا، ءبىر كۇن بۋرا بول» دەيدى. تاڭىرگە جازىپ، مىنبەي-تۇسپەي ارىپ، شومەڭدەپ ديۋانالىقپەن ءبىر كۇن بولعان بۋرالىق نەگە جارايدى؟
«التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تايادى» دەيدى. پەرىشتەدەن ساداعا كەتكىر-اي! پەرىشتە التىندى نە قىلسىن، ءوزىنىڭ كورسەقىزار سۇمدىعىن قوستاعالى ايتقانى.
«اتا-انادان مال ءتاتتى، التىندى ۇيدەن جان ءتاتتى» دەيدى. اتا-اناسىنان مال ءتاتتى كورىنەتۇعىن انتۇرعاننىڭ ءتاتتى دەرلىك نە جانى بار. بۇلاردىڭ بارىنەن دە قىمبات اتا-اناسىن مالعا ساتپاق ەڭ ارسىزدىڭ ءىسى ەمەس پە؟ اتا-انا شاماسى كەلسە، ميحناتتانىپ مال جيسا دا، دۇنيەلىك جيسا دا، ارتىمدا بالالارىما قالسىن دەيدى. ول اتا-انانى مالعا ساتقان سوڭ، قۇدايعا دۇشپاندىق ءىس ەمەس پە؟ وسىنداي بىلمەستىكپەنەن ايتىلعان سوزدەرىنە بەك ساق بولۋ كەرەك.
1895
وتىزىنشى ءسوز
قىرقىن مىنسە قىر ارتىلمايتۇعىن وسى ءبىر «قىرت ماقتان» دەگەن ءبىر ماقتان بار، سول نەگە كەرەك، نەگە جارايدى؟ ول ار، ەستى بىلمەيدى، نامىستى بىلمەيدى، كەڭ تولعاۋ، ۇلكەن وي جوق، نە بالۋاندىعى جوق، نە باتىرلىعى جوق، نە ادامدىعى جوق، نە اقىلدىلىعى، ارلىلىعى جوق. مويىنىن بۇرىپ قويىپ: «ءوي، ءتاڭىرى-اي، قويشى ءارى، كىمنەن كىم ارتىق دەيسىڭ، كىمنىڭ باسى كىمنىڭ قانجىعاسىندا ءجۇر، ول مەنىڭ قازانىما اس سالىپ بەرىپ ءجۇر مە، مەن ونان ساۋىن ساۋىپ وتىرمىن با؟» - دەپ بۇلعاقتاپ، نەمەسە: «اياعانىم جانىم با؟ ءوي، ەنەسىن ۇرايىن، ءولىپ كەتپەي نەگە كەرەك؟ ازار بولسا اتىلىپ، يا وسى ءۇشىن ايدالىپ كەتسەم دە كونگەنىم-اق! ايتەۋىر ءبىر ءولىم بار ما؟» - دەپ قالشىلدايتۇعىن كىسى كوپ قوي.
وزدەرىڭ كورىپ جۇرسىڭدەر، وسى ايتقان ءسوز بويىنا لايىق قازاق كوردىڭدەر مە؟ ولىمگە شىدايتۇعىن قازاق كورگەنىم جوق، ولىمگە شىدامايمىن دەگەن دە قازاق كورگەنىم جوق، كەڭىردەگىن عانا كورسەتەدى-اۋ: «قيىلىپ قانا قالايىن» دەپ. ەگەر وسى ءسوز بويىنا لايىق كىسى كورىنسە، اقىلى جوق بولسا دا، قايراتىمەنەن-اق كىسى ايدىندىراتۇعىن ادام بولعانى عوي! ەگەر شىن ايعايدى كورگەندە، كىرەر جەرىن تابا المايتۇعىن داراقى، جۇرتتى وسى سوزىمەن ايدىندىرامىن، «مىنا كاپىردەن كىسى شوشيتۇعىن ەكەن» دەگىزىپ ايدىندىرايىن دەپ ايتىپ وتىرعان قۇر دومبىتپاسى بولىپ، بوسقا قوقيىپ وتىرسا، سونى نە دەيمىز؟ اي، قۇداي-اي! جانعا مىرزالىق قىلاتۇعىن، ەردىڭ جاداعايدا-اق سەرتكە تۇرعىشتىعى، مالعا مىرزالىعى، دۇنيەنى ءبىر تيىن ەسەپ كورمەيتۇعىن جومارتتىعى - ءارتۇرلى بەلگىسى بويىنشا تۇرماس پا ەدى؟ «ۇيالماس بەتكە تالماس جاق بەرەدى» دەپ، كوپ بىلجىراعان ارسىز، ۇياتسىزدىڭ ءبىرى داعى.
1895
وتىز ءبىرىنشى ءسوز
ەستىگەن نارسەنى ۇمىتپاستىققا ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار: اۋەلى - كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولماق كەرەك؛ ەكىنشى — سول نارسەنى ەستىگەندە يا كورگەندە ءعيبراتلانۋ كەرەك، كوڭىلدەنىپ، تۇشىنىپ، ىنتامەن ۇعۋ كەرەك؛ ءۇشىنشى — سول نارسەنى ىشىنەن بىرنەشە ۋاقىت قايتارىپ ويلانىپ، كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك؛ ءتورتىنشى - وي كەسەلى نارسەلەردەن قاشىق بولۋ كەرەك. ەگەر كەز بولىپ قالسا، سالىنباۋ كەرەك. وي كەسەلدەرى: ۋايىمسىز سالعىرتتىق، ويىنشى-كۇلكىشىلدىك، يا ءبىر قايعىعا سالىنۋ، يا ءبىر نارسەگە قۇمارلىق پايدا بولۋ سەكىلدى. بۇل ءتورت نارسە - كۇللى اقىل مەن عىلىمدى توزدىراتۇعىن نارسەلەر.
1895
وتىز ەكىنشى ءسوز
ءبىلىم-عىلىم ۇيرەنبەككە تالاپ قىلۋشىلارعا اۋەلى بىلمەك كەرەك. تالاپتىڭ ءوزىنىڭ ءبىراز شارتتارى بار. ولاردى بىلمەك كەرەك، بىلمەي ىزدەگەنمەن تابىلماس.
اۋەلى - ءبىلىم-عىلىم تابىلسا، ونداي-مۇنداي ىسكە جاراتار ەدىم دەپ، دۇنيەنىڭ ءبىر قىزىقتى نارسەسىنە كەرەك بولار ەدى دەپ ىزدەمەككە كەرەك. ونىڭ ءۇشىن ءبىلىم-عىلىمنىڭ وزىنە عانا قۇمار، ىنتىق بولىپ، ءبىر عانا بىلمەكتىكتىڭ ءوزىن داۋلەت بىلسەڭ جانە ءار بىلمەگەنىڭدى بىلگەن ۋاقىتتا كوڭىلدە ءبىر راحات حۇزۋر حاسيل بولادى. سول راحات بىلگەنىڭدى بەرىك ۇستاپ، بىلمەگەنىڭدى تاعى دا سونداي بىلسەم ەكەن دەپ ۇمىتتەنگەن قۇمار، ماحاببات پايدا بولادى. سوندا ءاربىر ەستىگەنىڭدى، كورگەنىڭدى كوڭىلىڭ جاقسى ۇعىپ، انىق ءوز سۋرەتىمەن ىشكە جايعاستىرىپ الادى.
ەگەر ءدىن كوڭىلىڭ وزگە نارسەدە بولسا، ءبىلىم-عىلىمدى ءبىر-اق سوعان سەبەپ قانا قىلماق ءۇشىن ۇيرەنسەڭ، ونداي بىلىمگە كوڭىلىڭنىڭ مەيىرىمى اسىراپ العان شەشەڭنىڭ مەيىرىمى سەكىلدى بولادى. ادامنىڭ كوڭىلى شىن مەيىرلەنسە، ءبىلىم-عىلىمنىڭ ءوزى دە ادامعا مەيىرلەنىپ، تەزىرەك قولعا تۇسەدى. شالا مەيىر شالا بايقايدى.
ەكىنشى - عىلىمدى ۇيرەنگەندە، اقيقات ماقساتپەن بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنبەك كەرەك. باحاسقا بولا ۇيرەنبە، ازىراق باحاس كوڭىلىڭدى پىسىقتاندىرماق ءۇشىن زالال دا ەمەس، كوبىرەك باحاس ادامدى تۇزەمەك تۇگىل، بۇزادى. ونىڭ سەبەبى ءاربىر باحاسشىل ادام حاقتى شىعارماق ءۇشىن عانا باحاس قىلمايدى، جەڭبەك ءۇشىن باحاس قىلادى. ونداي باحاس حۋسىدشىلىكتى زورايتادى، ادامشىلىقتى زورايتپايدى، بالكىم، ازايتادى. جانە ماقساتى عىلىمداعى ماقسات بولمايدى، ادام بالاسىن شاتاستىرىپ، جالعان سوزگە جەڭدىرمەكشى بولادى. مۇنداي قيال ءوزى دە بۇزىقتاردا بولادى. ءجۇز تۋرا جولداعىلاردى شاتاستىرۋشى كىسى ءبىر قيسىق جولداعى كىسىنى تۇزەتكەن كىسىدەن ساداعا كەتسىن! باحاس - ءوزى دە عىلىمنىڭ ءبىر جولى، ءبىراق وعان حيرسلانۋ جارامايدى. ەگەر حيرسلانسا، ءوز ءسوزىمشىل عۋرۋرلىق، ماقتانشاقتىق، حۋسىدشىلىك بويىن جەڭسە، ونداي ادام بويىنا قورلىق كەلتىرەتۇعىن وتىرىكتەن دە، وسەكتەن دە، ۇرسىپ-توبەلەسۋدەن دە قاشىق بولمايدى.
ءۇشىنشى - ءاربىر حاقيقاتقا تىرىسىپ يجتيھاتىڭمەن كوزىڭ جەتسە، سونى تۇت، ولسەڭ ايرىلما! ەگەردە ونداي بىلگەندىگىڭ ءوءزىڭدى جەڭە الماسا، كىمگە پۇل بولادى؟ ءوزىڭ قۇرمەتتەمەگەن نارسەگە بوتەننەن ءقايتىپ قۇرمەت كۇتەسىڭ؟
ءتورتىنشى - ءبىلىم-عىلىمدى كوبەيتۋگە ەكى قارۋ بار ادامنىڭ ىشىندە: ءبىرى - مۇلاحازا قىلۋ، ەكىنشىسى - بەرىك مۇحافازا قىلۋ. بۇل ەكى قۋاتتى زورايتۋ جاھاتىندە بولۋ كەرەك. بۇلار زورايماي، عىلىم زورايمايدى.
بەسىنشى - وسى ءسوزدىڭ ون توعىزىنشى بابىندا جازىلعان اقىل كەسەلى دەگەن ءتورت نارسە بار. سودان قاشىق بولۋ كەرەك. سونىڭ ىشىندە ۋايىمسىز سالعىرتتىق دەگەن ءبىر نارسە بار، زينھار، جانىم، سوعان بەك ساق بول، اسىرەسە، اۋەلى - قۇدانىڭ، ەكىنشى - حالىقتىڭ، ءۇشىنشى - داۋلەتتىڭ، ءتورتىنشى - عيبراتتىڭ، بەسىنشى - اقىلدىڭ، اردىڭ ء-بارىنىڭ دۇشپانى. ول بار جەردە بۇلار بولمايدى.
التىنشى - عىلىمدى، اقىلدى ساقتايتۇعىن مىنەز دەگەن ساۋىتى بولادى. سول مىنەز بۇزىلماسىن! كورسەقىزارلىقپەن، جەڭىلدىكپەن، يا بىرەۋدىڭ ورىنسىز سوزىنە، يا ءبىر كەز كەلگەن قىزىققا شايقالىپ قالا بەرسەڭ، مىنەزدىڭ بەرىكتىگى بۇزىلادى. ونان سوڭ وقىپ ۇيرەنىپ تە پايدا جوق. قويارعا ورنى جوق بولعان سوڭ، ولاردى قايدا ساقتايسىڭ؟ قىلام دەگەنىن قىلارلىق، تۇرام دەگەنىندە تۇرارلىق مىنەزدە ازعىرىلمايتىن اقىلدى، اردى ساقتارلىق بەرىكتىگى، قايراتى بار بولسىن! بۇل بەرىكتىك ءبىر اقىل، ار ءۇشىن بولسىن!
1895
وتىز ءۇشىنشى ءسوز
ەگەردە مال كەرەك بولسا، قولونەر ۇيرەنبەك كەرەك. مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى. الداۋ قوسپاي ادال ەڭبەگىن ساتقان قولونەرلى - قازاقتىڭ اۋليەسى سول. ءبىراق قۇداي تاعالا قولىنا از-ماز ونەر بەرگەن قازاقتاردىڭ كەسەلدەرى بولادى.
اۋەلى — بۇل ءىسىمدى ول ىسىمنەن اسىرايىن دەپ، ارتىق ىسمەرلەر ىزدەپ ءجۇرىپ، كورىپ، ءبىراز ىستەس بولىپ، ونەر ارتتىرايىن دەپ، تۇزدەن ونەر ىزدەمەيدى. وسى قولىنداعى از-مۇزىنا ماقتانىپ، وسى دا بولادى دەپ، باياعى قازاقتىڭ تالاپسىزدىعىنا تارتىپ، جاتىپ الادى.
ەكىنشى - ەرىنبەي ىستەي بەرۋ كەرەك قوي. بىر-ەكى قارا تاپسا، مالعا بوگە قالعان كىسىمسىپ، «ماعان مال جوق پا؟» دەگەندەي قىلىپ، ەرىنشەكتىك، سالداۋ-سالعىرتتىققا، كەربەزدىككە سالىنادى.
ءۇشىنشى - «دارقانسىڭ عوي، ونەرلىسىڭ عوي، شىراعىم»، نەمەسە «اعەكە، نەڭ كەتەدى، وسى عانامدى ىستەپ بەر!» دەگەندە «ماعان دا بىرەۋ جالىنارلىققا جەتكەن ەكەنمىن» دەپ ماقتانىپ كەتىپ، پايداسىز الداۋعا، قۋ تىلگە الدانىپ، ءوزىنىڭ ۋاقىتىن وتكىزەدى. جانە اناعان دۇنيەنىڭ قىزىعى الداۋدى بىلگەن دەگىزىپ، كوڭىلىن دە ماقتاندىرىپ كەتەدى.
ءتورتىنشى - تامىرشىلداۋ كەلەدى. باعاناعى الدامشى شايتان تامىر بولالىق دەپ، ءبىر بولىمسىز نارسەنى بەرگەن بولىپ، ارتىنان ۇيتەمىن-بۇيتەمىن، قارىق قىلامىن دەگەنگە ءماز بولىپ، تامىرىم، دوسىم دەسە، مەن دە كەرەكتىنىڭ ءبىرى بولىپ قالىپپىن عوي دەپ، جانە جاسىنان ءىس ىستەپ، ۇيدەن شىقپاعاندىق قىلىپ، جوق-بارعا تىرىسىپ، الداعاندى بىلمەي، دەرەۋ ونىڭ جەتپەگەنىن جەتكىزەمىن دەپ، ءتىپتى جەتپەسە وزىنەن قوسىپ، قىلىپ بەر دەگەنىنىڭ ءبارىن قىلىپ بەرىپ، كۇنى ءوتىپ، ەڭبەك قىلار ۋاقىتىنان ايرىلىپ، «جوعارى شىققا» قارىق بولىپ، تاماق، كيىم، بورىش ەسىنەن شىعىپ كەتىپ، ەندى ولار قىسقان كۇنى بىرەۋدىڭ مالىن بۇلداپ قارىزعا الادى. ونى قىلىپ بەرەيىن، مۇنى قىلىپ بەرەيىن دەپ، سونىمەنەن تابىس قۇرالماي، بورىشى اسىپ، داۋعا اينالىپ، ادامشىلىقتان ايرىلىپ، قور بولىپ كەتەدى. وسى نەسى ەكەن. قازاقتىڭ بالاسىنىڭ ءوزى الداعىش بولا تۇرىپ جانە ءوزى بىرەۋگە الداتقىش بولاتۇعىنى قالاي؟
1895
وتىز ءتورتىنشى ءسوز
جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى ولەتۇعىنىن جانە ءولىم ۇنەمى قارتايتىپ كەلمەيتۇعىنىن، ءبىر العاندى قاتا جىبەرمەيتۇعىنىن. قازاق وسىعان دا، امال جوق، نانادى، انىق ءوز ويىنا، اقىلىنا تەكسەرتىپ نانبايدى. جانە ءھاممانى جاراتقان قۇداي بار، احيرەتتە سۇراۋ الادى، جاماندىققا جازعىرادى، جاقسىلىققا جارىلعايدى، جازعىرۋى دا، جارىلعاۋى دا پەندە ىسىنە ۇقسامايدى، بەگىرەك ەسەپسىز قيناۋى دا بار، بەگىرەك ەسەپسىز جەتىستىرۋى دە بار دەپ - بارىنە سەندىك دەيدى. جوق، ونىسىنا مەن سەنبەيمىن؟ ولار سەندىم دەسە دە، انىق سەنگەن كىسىگە ۋايىم ويلاپ نە كەرەك؟ وسى ەكەۋىنە لايىقتى جاقسىلىقتى وزدەرى دە ىزدەپ تابا بەرەدى. ەگەردە وسى ەكەۋىنە بۇلدىر سەنىپ وتىرسا، ەندى نەگە سەندىرە الامىز؟ ونى ءقايتىپ تۇزەتە الامىز؟ ولاردى مۇسىلمان دەپ، قالايشا يمانى بار عوي دەيمىز؟
كىمدە-كىم احيرەتتە دە، دۇنيەدە دە قور بولمايمىن دەسە، بىلمەك كەرەك: ەش ادامنىڭ كوڭىلىندە ەكى قۋانىش بىردەي بولمايدى، ەكى ىنتىق قۇمارلىق بىردەي بولمايدى، ەكى قورقىنىش، ەكى قايعى - ولار دا بىردەي بولمايدى. مۇنداي ەكى نارسەنى بىردەي بولادى دەپ ايتۋعا مۇمكىن ەمەس. ولاي بولعاندا، قاي ادامنىڭ كوڭىلىندە دۇنيە قايعىسى، دۇنيە قۋانىشى احيرەت قايعىسىنان، احيرەت قۋانىشىنان ارتىق بولسا - مۇسىلمان ەمەس. ەندى ويلاپ قاراي بەر، ءبىزدىڭ قازاق تا مۇسىلمان ەكەن! ەگەردە ەكى نارسە كەز بولسا، ءبىرى احيرەتكە كەرەكتى، ءبىرى وسى دۇنيەدە كەرەكتى، ءبىرىن السا، ءبىرى تيمەيتۇعىن بولسا، سوندا بىرەۋ احيرەتكە كەرەكتىنى الماي، ەكىنشى ءبىر كەز كەلگەندە الارمىن دەپ، جوق، ەگەر كەز بولمايتۇعىن بولسا، كەڭ قۇداي ءوزى كەڭشىلىكپەنەن كەشىرەدى داعى، مىنا كەزى كەلىپ تۇرعاندا مۇنى جىبەرىپ بولماس دەپ، دۇنيەگە كەرەكتىنى السا، ەندى ول كىسى جانىن بەرسە احيرەتتى دۇنيەگە ساتقانىم جوق دەپ، نانۋعا بولا ما؟
ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى - دوس. نە ءۇشىن دەسەڭ، دۇنيەدە جۇرگەندە تۋىسىڭ، ءوسۋىڭ، تويۋىڭ، اشىعۋىڭ، قايعىڭ، قازاڭ، دەنە ءبىتىمىڭ، شىققان جەرىڭ، بارماق جەرىڭ - ءبارى بىردەي، احيرەتكە قاراي ءولۋىڭ، كورگە كىرۋىڭ، ءشىرۋىڭ، كوردەن ماحشاردا سۇرالۋىڭ - ءبارى بىردەي، ەكى دۇنيەنىڭ قايعىسىنا، پالەسىنە قءاۋپىڭ، ەكى دۇنيەنىڭ جاقسىلىعىنا راحاتىڭ - ءبارى بىردەي ەكەن. بەس كۇندىك ءومىرىڭ بار ما، جوق پا؟.. بىرىڭە-بىرىڭ قوناق ەكەنسىڭ، ءوزىڭ دۇنيەگە دە قوناق ەكەنسىڭ، بىرەۋدىڭ بىلگەندىگىنە بىلمەستىگىن تالاستىرىپ، بىرەۋدىڭ باعىنا، مالىنا كۇندەستىك قىلىپ، يا كورسەقىزارلىق قىلىپ، كوز الارتىسپاق لايىق پا؟ تىلەۋدى قۇدايدان تىلەمەي، پەندەدەن تىلەپ، ءوز بەتىمەن ەڭبەگىمدى جاندىر دەمەي، پالەنشەنىكىن اپەر دەمەك - ول قۇدايعا ايتارلىق ءسوز بە؟ قۇداي بىرەۋ ءۇشىن بىرەۋگە ءجابىر قىلۋىنا نە لايىعى بار؟ ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قوسارلىق نە اقىلى جوق، نە عىلىمى جوق بولا تۇرا، وزىمدىكىن ءجون قىلامىن دەپ، قۇر «وي، ءتاڭىر-اي!» دەپ تالاسا بەرگەننىڭ نەسى ءسوز؟ ونىڭ نەسى ادام؟
1896
وتىز بەسىنشى ءسوز
ماحشارعا بارعاندا قۇداي تاعالا قاجى، مولدا، سوپى، جومارت، شەيىت - سولاردى قاتار قويىپ، سۇرار دەيدى. دۇنيەدە عيززات ءۇشىن، سىي-قۇرمەت الماق ءۇشىن قاجى بولعاندى، مولدا بولعاندى، سوپى بولعاندى، جومارت بولعاندى، شەيىت بولعانداردى ءبىر بولەك قويار دەيدى. احيرەتكە بولا، ءبىر عانا قۇداي تاعالانىڭ رازىلىعىن تاپپاق ءۇشىن بولعانداردى ءبىر بولەك قويار دەيدى.
دۇنيە ءۇشىن بولعاندارعا ايتار دەيدى: «سەندەر دۇنيەدە قاجەكە، مولدەكە، سوپەكە، مىرزەكە، باتىرەكە اتالماق ءۇشىن ونەر قىلىپ ەدىڭدەر، ول دۇنيەڭ مۇندا جوق. سەندەردىڭ ول قىزىقتى دۇنيەڭ حاراپ بولعان، سونىمەن قىلعان ونەرلەرىڭ دە ءبىتتى. ەندى مۇندا قۇرمەت الماق تۇگىل، سۇراۋ بەرىڭدەر! مال بەردىم، ءومىر بەردىم، نە ءۇشىن سول مالدارىڭدى، ومىرلەرىڭدى، بەتىڭە احيرەتتى ۇستاپ، ءدىن نيەتىڭ دۇنيەدە تۇرىپ، جۇرتتى الداماق ءۇشىن سارىپ قىلدىڭدار؟» دەپ.
انا شىن نيەتىمەنەن ورنىن تاۋىپ، ءبىر قۇدايدىڭ رازىلىعى ءۇشىن ونەر قىلعاندارعا ايتار دەيدى: «سەندەر ءبىر عانا مەنىڭ رازىلىعىمدى ىزدەپ مالدارىڭدى، ومىرلەرىڭدى سارىپ قىلىپ ەدىڭدەر، مەن رازى بولدىم. سىزدەرگە لايىقتى قۇرمەتتى ورنىم بار، دايىن، كىرىڭدەر! ءھام ول رازىلىقتارىڭنان باسقا وسى ماحشار ىشىندە، سەندەردىڭ وسى قىلعانىڭا ءوزى قىلماسا دا، ءىشى ەرىپ، ىنتىق بولعان دوستارىڭ تابىلسا، شافاعات قىلىڭدار!» - دەپ ايتار دەيدى.
1896
وتىز التىنشى ءسوز
پايعامبارىمىز سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللامنىڭ حاديس شاريفىندە ايتىپتى: «ءمان ءلا ءحاياھۇن ءۋالا يمانۋن ءلاھۋ» دەپ، ياعني كىمنىڭ ۇياتى جوق بولسا، ونىڭ يمانى دا جوق دەگەن. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ماقالى دا بار: «ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا» دەگەن. ەندى بۇل سوزدەن ءبىلىندى: ۇيات ءوزى يماننىڭ ءبىر مۇشەسى ەكەن. ولاي بولعاندا بىلمەك كەرەك، ۇيات ءوزى قانداي نارسە؟ ءبىر ۇيات بار - ناداندىقتىڭ ۇياتى، جاس بالا ءسوز ايتۋدان ۇيالعان سەكىلدى، جاقسى ادامنىڭ الدىنا جازىقسىز-اق انشەيىن بارىپ جولىعىسۋدان ۇيالعان سەكىلدى. نە شاريعاتقا تەرىس، نە اقىلعا تەرىس جازىعى جوق بولسا دا، ناداندىقتان بويىن كەرىستەندىرىپ، شەشىلمەگەندىك قىلىپ، ۇيالماس نارسەدەن ۇيالعان مۇنداي ۇيات شىن ۇيالۋ ەمەس - اقىماقتىق، جاماندىق.
شىن ۇيات سونداي نارسە، شاريعاتقا تەرىس، يا اقىلعا تەرىس، يا ابيۇرلى بويعا تەرىس ءبىر ءىس سەبەپتى بولادى. مۇنداي ۇيات ەكى ءتۇرلى بولادى. بىرەۋى - ونداي قىلىق وزىڭنەن شىقپاي-اق، ءبىر بوتەن ادامنان شىققانىن كورگەندە، سەن ۇيالىپ كەتەسىڭ. مۇنىڭ سەبەبى سول ۇيات ءىستى قىلعان ادامدى ەسىركەگەندىكتەن بولادى. «ياپىرىم-اي، مىنا بايعۇسقا نە بولادى، ەندى مۇنىڭ ءوزى نە بولادى» دەگەندەي، ءبىر نارسە ىشتەن راحىم سەكىلدى بولىپ كەلىپ، ءوزىڭدى قىسىپ، قىزارتىپ كەتەدى. بىرەۋى سونداي ۇيات، شاريعاتقا تەرىس، يا اقىلعا، يا ابيۇرلى بويعا تەرىس، يا ادامشىلىققا كەسەل قىلىق، قاتەدەن ياكي ناپسىگە ەرىپ عاپىلدىقتان ءوز بويىڭنان شىققاندىعىنان بولادى. مۇنداي ۇيات قىلىق قىلعاندىعىڭدى بوتەن كىسى بىلمەسە دە، ءوز اقىلىڭ، ءوز نىسابىڭ ءوزىڭدى سوككەن سوڭ، ىشتەن ۇيات كەلىپ، وزىڭە جازا تارتتىرادى. كىرەرگە جەر تابا الماي، كىسى بەتىنە قاراي الماي، ءبىر ءتۇرلى قىسىمعا تۇسەسىڭ. مۇنداي ۇياتى كۇشتى ادامدار ۇيقىدان، تاماقتان قالاتۇعىنى دا بار، حاتتا ءوزىن-وزى ولتىرەتۇعىن كىسىلەر دە بولادى. ۇيات دەگەن - ادامنىڭ ءوز بويىنداعى ادامشىلىعى، يتتىگىڭدى ىشىڭنەن ءوز موينىڭا سالىپ، سوگىس قىلعان قىسىمنىڭ اتى. ول ۋاقىتتا تىلگە ءسوز دە تۇسپەيدى، كوڭىلگە وي دا تۇسپەيدى. كوزىڭنىڭ جاسىن، مۇرنىڭنىڭ سۋىن ءسۇرتىپ الۋعا دا قولىڭ تيمەيدى، ءبىر يت بولاسىڭ. كوزىڭ كىسى بەتىنە قاراماق تۇگىل، ەشنارسەنى كورمەيدى. مۇندايلىققا جەتىپ ۇيالعان ادامعا وكپەسى بار كىسى كەشپەسە، ياكي ونىڭ ۇستىنە تاعى اياماي ورتەندىرىپ ءسوز ايتقان كىسىنىڭ ءوزىنىڭ دە ادامشىلىعى جوق دەسە بولار.
وسى كۇندە مەنىڭ كورگەن كىسىلەرىم ۇيالماق تۇگىل، قىزارمايدى دا. «ول ىستەن مەن ۇياتتى بولدىم دەدىم عوي، ەندى نەڭ بار؟» دەيدى. يا بولماسا «ءجا، ءجا، وعان مەن-اق ۇياتتى بولايىن، سەن ءوزىڭ دە ءسۇيتىپ پە ەدىڭ؟» دەيدى. نەمەسە «پالەنشە دە، تۇگەنشە دە ءتىرى ءجۇر عوي، پالەن قىلعان، تۇگەن قىلعان، مەنىكى ونىڭ قاسىندا نەسى ءسوز، پالەندەي، تۇگەندەي ءمانىسى بار ەمەس پە ەدى؟» دەپ، ۇيالتامىن دەسەڭ، جاپ-جاي وتىرىپ داۋىن ساباپ وتىرادى. وسىنى ۇيالعان كىسى دەيمىز بە، ۇيالماعان كىسى دەيمىز بە؟ ۇيالعان دەسەك، حاديس اناۋ، جاقسىلاردان قالعان ءسوز اناۋ. وسىنداي ادامنىڭ يمانى بار دەيمىز بە، جوق دەيمىز بە؟!
1896
وتىز جەتىنشى ءسوز
ادامنىڭ ادامشىلىعى ءىستى باستاعاندىعىنان بىلىنەدى، قالايشا بىتىرگەندىگىنەن ەمەس.
كوڭىلدەگى كورىكتى وي اۋىزدان شىققاندا ءوڭى قاشادى.
حيكمەت سوزدەر ءوزىمشىل نادانعا ايتقاندا، كوڭىل ۋانعانى دا بولادى، وشكەنى دە بولادى.
كىسىگە بىلىمىنە قاراي بولىستىق قىل؛ تاتىمسىزعا قىلعان بولىستىق ءوزى ادامدى بۇزادى.
اكەسىنىڭ بالاسى - ادامنىڭ دۇشپانى.
ادامنىڭ بالاسى - باۋىرىڭ.
ەر ارتىق سۇراسا دا ازعا رازى بولادى.
ەز از سۇرار، ارتىلتىپ بەرسەڭ دە رازى بولماس.
ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ؛ ادامدىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ.
سوكراتقا ۋ ىشكىزگەن، يواننا اركتى وتقا ورتەگەن، عايسانى دارعا اسقان، پايعامبارىمىزدى تۇيەنىڭ جەمتىگىنە كومگەن كىم؟ ول – كوپ، ەندەشە كوپتە اقىل جوق. ەبىن تاپ تا، جونگە سال.
ادام بالاسىن زامان وسىرەدى، كىمدە-كىم جامان بولسا، ونىڭ زامانداسىنىڭ ءبارى ۆينوۆات.
مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم.
دۇنيەدە جالعىز قالعان ادام – ادامنىڭ ولگەنى. قاپاشىلىقتىڭ ءبارى سونىڭ باسىندا. دۇنيەدە بار جامان دا كوپتە، ءبىراق قىزىق تا، ەرمەك تە كوپتە. باستاپقىعا كىم شىدايدى؟ سوڭعىعا كىم ازبايدى؟
جاماندىقتى كىم كورمەيدى؟ ءۇمىتىن ۇزبەك – قايراتسىزدىق. دۇنيەدە ەشنارسەدە بايان جوق ەكەنى راس، جاماندىق تا قايدان بايانداپ قالادى دەيسىڭ؟ قارى قالىڭ، قاتتى قىستىڭ ارتىنان كوگى مول جاقسى جاز كەلمەۋشى مە ەدى؟
اشۋلى ادامنىڭ ءسوزى از بولسا، ىزا، قۋاتى ارتىندا بولعانى.
قۋانباقتىق پەن ب ا ق – ماستىقتىڭ ۇلكەنى، مىڭنان ءبىر كىسى-اق ك...ن اشپايتۇعىن اقىلى بويىندا قالادى.
ەگەر ءىسىم ءونسىن دەسەڭ، رەتىن تاپ
بيىك مانساپ - بيىك جارتاس
ەرىنبەي ەڭبەكتەپ جىلان دا شىعادى،
ەكپىندەپ ۇشىپ قىران دا شىعادى؛
جىكشىل ەل جەتپەي ماقتايدى،
جەلوكپەلەر شىن دەپ ويلايدى.
دۇنيە - ۇلكەن كول،
زامان - سوققان جەل،
الدىڭعى تولقىن - اعالار،
ارتقى تولقىن - ىنىلەر،
كەزەكپەنەن ولىنەر،
باياعىداي كورىنەر.
باقپەن اسقان پاتشادان
ميمەن اسقان قارا ارتىق؛
ساقالىن ساتقان كارىدەن
ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق.
توق تىلەنشى - ادام سايتانى،
حارەكەتسىز - سوپى مونتانى.
جامان دوس - كولەڭكە:
باسىڭدى كۇن شالسا،
قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ؛
باسىڭدى بۇلت السا،
ىزدەپ تابا المايسىڭ.
دوسى جوقپەن سىرلاس،
دوسى كوپپەن سىيلاس؛
قايعىسىزدان ساق بول،
قايعىلىعا جاق بول.
قايراتسىز اشۋ - تۇل،
تۇرلاۋسىز عاشىق - تۇل،
شاكىرتسىز عالىم - تۇل.
باعىڭ وسكەنشە تىلەۋىڭدى ەل دە تىلەيدى، ءوزىڭ دە تىلەيسىڭ، باعىڭ وسكەن سوڭ - ءوزىڭ عانا تىلەيسىڭ
1896
وتىز سەگىزىنشى ءسوز
ەي، جۇرەگىمنىڭ قۋاتى، پەرزەنتلەرىم! سىزدەرگە ادام ۇعىلىنىڭ مىنەزدەرى تۋرالى ءبىراز ءسوز جازىپ يادكار قالدىرايىن. ىقىلاسپەنەن وقىپ، ۇعىپ الىڭىزدار، ونىڭ ءۇشىن ماحابباتىڭ تولەۋى - ماحاببات. اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى اقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرمەنەن. مۇنىڭ تابىلماقتىعىنا سەبەپتەر - اۋەلى حاۋاس ءساليم ءھام ءتان ساۋلىق. بۇلار تۋىسىنان بولادى، قالمىس وزگەلەرىنىڭ ءبارى جاقسى اتا، جاقسى انا، جاقسى قۇربى، جاقسى ۇستازدان بولادى. تالاپ، ۇعىم ماحابباتتان شىعادى. عىلىم-بىلىمگە ماحابباتتاندىرماق الگى ايتىلعان ۇشەۋىنەن بولادى. ءعىلىم-بىلىمدى اۋەلى باستان بالا ءوزى ىزدەنىپ تاپپايدى. باسىندا زورلىقپەنەن ياكي الداۋمەنەن ءۇيىر قىلۋ كەرەك، ۇيرەنە كەلە ءوزى ىزدەگەندەي بولعانشا. قاشان ءبىر بالا عىلىم، ءبىلىمدى ماحابباتپەنەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى. سونان سوڭ عانا اللا تاعالانى تانىماقتىق، ءوزىن تانىماقتىق، دۇنيەنى تانىماقتىق، ءوز ادامدىعىن بۇزباي عانا ءجالىب ءمانفاعات ءدافعى مۇزارراتلارنى ايىرماقلىق سەكىلدى ءعىلىم-بىلىمدى ۇيرەنسە، بىلەر دەپ ءۇمىت قىلماققا بولادى. بولماسا جوق، ەڭ بولماسا شالا. ونىڭ ءۇشىن كوبىنەسە بالالاردى جاسىندا اتا-انالارى قياناتشىلىققا سالىندىرىپ الادى، سوڭىنان موللاعا بەرگەن بولادى، يا ول بالالارى وزدەرى بارعان بولادى - ەشبىر ءباھرا بولمايدى.
ول قياناتشىل بالالارى تالاپقا دا، عىلىمعا دا، ۇستازعا دا، ءحاتتا يمان يعتيقادقا دا قياناتپەنەن بولادى. بۇل قياناتشىلار - جارىم ادام، جارىم موللا، جارىم مۇسىلمان. ولاردىڭ ادامدىعىنىڭ كامالات تاپپاعى - قيىننىڭ قيىنى. سەبەبى اللا تاعالا ەزى - حاقيقات، راستىقتىڭ جولى. قيانات - حاقيقات پەن راستىقتىڭ دۇشپانى. دۇشپانى ارقىلى شاقىرتقانعا دوس كەلە مە؟ كوڭىلدە وزگە ماحاببات تۇرعاندا، حاقلىقتى تاپپايدى. ادامنىڭ عىلىمى، ءبىلىمى حاقيقاتقا، راستىققا قۇمار بولىپ، ارنارسەنىڭ ءتۇبىن، حيكمەتىن بىلمەككە ىنتىقتىقپەنەن تابىلادى. ول - اللانىڭ عىلىمى ەمەس، ءھاممانى بىلەتۇعىن عىلىمعا ىنتىقتىق، ءوزى دە ادامعا وزىندىك عىلىم بەرەدى. ونىڭ ءۇشىن ول اللانىڭ وزىنە عاشىقتىق. عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول - حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر. بولماسا مال تاپپاق، ماقتان تاپپاق، عيززات-قۇرمەت تاپپاق سەكىلدى نارسەلەردىڭ ماحابباتىمەن ءعىلىم-بىلىمنىڭ حاقيقاتى تابىلمايدى.
مال، ماقتان، عيززات-قۇرمەت ادامدى ءوزى ىزدەپ تاپسا، ادامدىقتى بۇزبايدى ءھام كورىك بولادى. ەگەردە ادام ءوزى ولارعا تابىنىپ ىزدەسە، تاپسا دا، تاپپاسا دا ادامدىعى جوعالادى. ەندى حاقيقات ءسۇيىپ، شىندى بىلمەك قۇمارىڭ بار بولسا، ادامدىققا لايىقتى ىقىلاستى قۇلاعىڭدى قوي. اۋەلى ءدىن يسلامنىڭ جولىنداعى پەندەلەر يماننىڭ حاقيقاتى نە ءسوز ەكەنىن ءبىلسىن. يمان دەگەنىمىز ءبىر عانا ينانماقتىق ەمەس، سەن اللا تاعالانىڭ بىرلىگىنە، ءۋا قۇراننىڭ ونىڭ ءسوزى ەكەندىگىنە، ءۋا پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللام ونىڭ تاراپىنان ەلشى ەكەندىگىنە يناندىڭ. ءجا، نە ءبىتتى؟ سەن اللا تاعالاعا اللا تاعالا ءۇشىن يمان كەلتىرەمىسىڭ يا ءوزىڭ ءۇشىن يمان كەلتىرەمىسىڭ؟ سەن يمان كەلتىرمەسەڭ دە، اللا تاعالاعا كەلەر ەشبىر كەمشىلىك جوق ەدى. ءوزىڭ ءۇشىن يمان كەلتىرسەڭ، ءجا يناندىڭ. ول ينانماقتىعىڭ قۇر عانا ينانماقتىقپەن قالسا، ساعان پايدا بەرمەيدى. ونىڭ ءۇشىن سەن ءوزىڭ ينانماقتىعىڭنان پايدا الا المادىڭ، پايدالانامىن دەسەڭ، پايدا بەرەدى، كامىل يمان بولادى. پايدانى قالايشا الۋدى بىلمەك كەرەك. ءسىز «ءامانتۋ بيللاھي كاماھۋا بي ءاسمايھي ۋاسيفاتيھي» دەدىڭىز. ول ەسىم اللالار ءھامما ول اللا تاعالانىڭ فيعىل ءعازيملارىنىڭ اتتارى، ولاردىڭ ماعىناسىن ءبىل ءھام سەگىز سيفات زاتيالارى نە دەگەن ءسوز، كامىل ۇيرەن. ءوزىڭدى ونىڭ ق ۇلى ءبىلىپ، وزىڭە مۋسليم ات قويىپ، ءتاسليم بولعانىڭا راست بولاسىڭ دا. ءوز پيعىلدارىڭدى سوعان ءوز حالىڭشە ۇقساتۋدى شارت قىل. اللا تاعالاعا ۇقساي الام با دەپ، ناداندىقپەن ول سوزدەن جيىركەنبە، ۇقساماق - ءدال بىردەيلىك داعۋاسىمەنەن ەمەس، سونىڭ سوڭىندا بولماق. ونىڭ ءۇشىن اللا تاعالانىڭ سيپاتتارى: حايات، عىلىم، قۇدىرەت، باسار، ءساميع، يرادا، كالام، تاكين. بۇل سەگىزىنەن اللا تاعالاداعىداي كامالات-عازامات ءبىرلان بولماسا دا، پەندەسىندە دە اربىرىنەن ءوز حالىنشە بار قىلىپ جاراتىپتى. ءجا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ بويىمىزداعى سەگىز ءزاررا اتتاس سيپاتىمىزدى ول اللا تاعالانىڭ سەگىز ۇلىع سيپاتىنان باس بۇرعىزىپ، وزگە جولعا سالماقپەنەن ءبىزدىڭ اتىمىز مۋسليم بولا الا ما؟ بولماسا كەرەك. ءجا، ول سەگىز سيپاتىنا سيپاتىمىزدى ءھام ول اتتارى ءبىرلان اعلاملانعان فيعىل قۇداعا فيعلىمىزدى ەرتپەك نەمەنەن تابىلادى، قالايشا تابىلادى، ونى بىلمەك كەرەك. ول - اللا تاعالانىڭ زاتى، ەشبىر سيپاتقا مۇقتاج ەمەس، ءبىزدىڭ اقىلىمىز مۇقتاج، جوعارعى جازىلمىش سيپاتتار ءبىرلان تاعريفلاپ تانىماققا كەرەك. ەگەردە ول سيپاتتار ءبىرلان تاعريفلاماساق، بىزگە ماعريفاتۋللا قيىن بولادى. ءبىز اللا تاعالانى ءوزىنىڭ بىلىنگەنى قادار عانا بىلەمىز، بولماسا تۇگەل بىلمەككە مۇمكىن ەمەس. زاتى تۇگىل، حيكمەتىنە ەشبىر حاكىم اقىل ەرىستىرە المادى. اللا تاعالا - ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز - ولشەۋلى. ولشەۋلىمەن ولشەۋسىزدى بىلۋگە بولمايدى. ءبىز اللا تاعالا «ءبىر» دەيمىز، «بار» دەيمىز، ول «ءبىر» دەمەكلىك تە - اقىلىمىزعا ۇعىمنىڭ ءبىر تياناعى ءۇشىن ايتىلعان ءسوز. بولماسا ول «ءبىر» دەمەكلىك تە اللا تاعالاعا لايىقتى كەلمەيدى. ونىڭ ءۇشىن مۇمكيناتتىڭ ىشىندە نە نارسەنىڭ ءۋجۋدى بار بولسا، ول بىرلىكتەن قۇتىلمايدى. ءاربىر حاديسكە ايتىلاتۇعىن ءبىر قاديمگە تاعريف بولمايدى. ول «ءبىر» دەگەن ءسوز عالامنىڭ ىشىندە، عالام اللا تاعالانىڭ ىشىندە، قۇداي تاباراكا ۋاتاعالا كىتاپتاردا سەگىز سۋبۋتيا سيپاتتارى ءبىرلان، ءۋا توقسان توعىز ءاسماي حۇسنالار ءبىرلان بىلدىرگەن. بۇلاردىڭ ءھامماسى اللا تاعالانىڭ زاتيا سۋبۋتيا ءۋا فيعليا سيپاتتارى ءدۇر. مەن مۇندا سىزدەرگە تورتەۋىن بىلدىرەمىن. ونىڭ ەكەۋى - عىلىم، قۇدىرەت. سەگىز سيپاتتان قالعان التاۋى - بۇلارعا شارح. ول التاۋىنىڭ ءبىرى - حايات، ياعني تىرلىك.
اللانى بار دەدىك، ءبىر دەدىك، عىلىم، قۇدىرەت سيپاتى ءبىرلان سيپاتتادىق. بۇل بىرلىك، بارلىق عىلىم، قۇدىرەت ولۋلا بولارلىق نارسەلەر مە؟ البەتتە، عىلىم قۇدىرەتى بار بولادى: حاياتى - ماعلۇم، ءبىرى - يرادا، ياعني قالاماق. عىلىم بار بولسا، قالاماق تا بار. ول ەش نارسەگە حارەكەت بەرمەيدى. ءھامماعا حارەكەت بەرەتۇعىن ءوزى. ول يرادا عىلىمىنىڭ ءبىر سيپاتى كالام، ياعني سويلەۋشى دەگەن، ءسوز ءقارىپسىز، داۋىسسىز بولۋشى ما ەدى؟ اللانىڭ ءسوزى - ءقارىپسىز، داۋىسسىز. ەندى ولاي بولسا، ايتقانداي قىلىپ بىلدىرەتۇعىن قۇدىرەتى جانە باسار، ءساميع، ياعني كورۋشى، ەسىتۋشى دەگەن. اللا تاعالانىڭ كورمەگى، ەستىمەگى، ءبىز سەكىلدى كوزبەنەن، قۇلاقپەنەن ەمەس، كورگەندەي، ەستىگەندەي بىلەتۇعىن عىلىمنىڭ ءبىر سيپاتى. ءبىرى - تاكۋين، ياعني بارلىققا كەلتىرۋشى دەگەن ءسوز. ەگەر بارلىققا كەلتىرمەگى ءبىر ءوز الدىنا سيپات بولسا، اللا تاعالانىڭ سيپاتى وزىندەي ءقادىم، ءھام ءازالي ءھام ءادابي بولادى دا، ءھاميشا بارلىققا كەلتىرۋدەن بوسانباسا، ءبىر سيپاتى ءبىر سيپاتىنان ۇلكەن يا كىشى بولۋعا جارامايدى. ولاي بولعاندا عىلىم، قۇدىرەت سيپاتتارى سەكىلدى بوسانباي، ءھار ۋاقىت جاراتۋدا بولسا، ءبىر ىقتيارسىزدىق شىعادى. ول ىقتيارسىزدىق اللا تاعالاعا لايىقتى ەمەس. ونىڭ بارلىققا كەلتىرمەگى - قۇدىرەتىنە عانا ءبىر شارح. بۇل عىلىم، قۇدىرەتتە ەشبىر ءنيھوياتسىز، عىلىمىندا ءعافلات، قۇدىرەتىندە ەپسىزدىك جانە ناشارلىق جوق. سانيعىن سۇڭعاتىنا قاراپ بىلەسىز. بۇل كوزگە كورىلگەن، كوڭىلگە سەزىلگەن عالامدى قانداي حيكمەتپەنەن جاراستىرىپ، قانداي قۇدىرەتپەنەن ورنالاستىرعان، ەشبىر ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيدى. ءبىراق پەندەسىندە اقىل - حۇكىمشى، قايرات، قۋات - قىزمەت قىلۋشى ەدى. سوعان قاراپ ويلايسىڭ: اللا تاعالانىڭ سيپاتىندا سولاي بولماققا ءتيىس. ءبىراق اۋەلدە ايتقانىمىز: عىلىم، قۇدىرەت - ءبىزدىڭ ۇعۋىمىزعا عانا ەكى حيساپ بولماسا، ءبىر-اق عىلىمدى قۇدىرەت بولۋعا ءتيىس. ولاي بولماسا سيپاتتار ءوز ورتالارىندا ءبىرى ءتابيع، ءبىرى ماتبۋع بولادى عوي. بۇل بولسا، تاريف راببىعا جاراسپايدى. سەگىز سيپات قىلىپ جانە ول سيپاتتار «لاعايرۋ ءۋالا ءھۋا» بولىپ، بۇلاي ايتۋدا، بۇلاردان ءبىر ءوز الدىنا جاماعات ياكي جاميعات شىعىپ كەتەدى. بۇل بولسا كەلىسپەيدى. ەگەردە سيپاتتاردى ءاربىرىن باسقا-باسقا دەگەندە، كوپ نارسەدەن جيىلىپ، يتتيفاقپەنەن قۇداي بولعان بولادى. بۇلاي دەۋ باتىل، ءبىر عانا قۇدىرەت پەندەدە بولعان قۋات؛ قۇدىرەت عىلىم اقىلدان باسقا بولاتۇعىن، اللا تاعالادا بولعان قۇدىرەت - عىلىم ءھام راحمەت. ول – راحمەت سيپاتى، سەگىز سيپاتتىڭ ىشىندە جازىلماسا دا، اللا تاعالانىڭ راحمان، راحيم، عافۋر، ۋادۋد، حافيز، ءساتتار، راززاق، نافيع، ۋاكيل، لاتيف دەگەن ەسىمدەرىنە بيناھي ءبىر ۇلىع سيپاتىنان حيسساپتاۋعا جارايدى. بۇل سوزىمە ناقليا دالەلىم - جوعارىداعى جازىلعان اللا تاعالانىڭ ەسىمدەرى. عاقليا دالەلىم قۇداي تاعالا بۇل عالامدى اقىل جەتپەيتىن كەلىسىممەن جاراتقان، ونان باسقا، بىرىنەن ءبىر پايدا الاتۇعىن قىلىپ جاراتىپتى. جانسىز جاراتقاندارىنان پايدا الاتۇعىن جان يەسى حايۋانداردى جاراتىپ، جاندى حايۋانداردان پايدالاناتۇعىن اقىلدى ينساندى جاراتىپتى.
حايۋانداردى اسىرايتۇعىن جانسىزداردى ەتى اۋىرمايتىن قىلىپ، جان يەسى حايۋانداردى اقىل يەسى ادام بالاسى اسىرايتىن قىلىپ، ءھام ولاردان ماحشاردا سۇراۋ بەرمەيتۇعىن قىلىپ، بۇلاردىڭ ءھامماسىنان پايدا الارلىق اقىل يەسى قىلىپ جاراتقان. ادام بالاسىنان ماحشاردا سۇراۋ الاتۇعىن قىلىپ جاراتقاندىعىندا ءھام ءعادالات ءھام ماحاببات بار. ادام بالاسىن قۇرت، قۇس، وزگە حايۋاندار سەكىلدى تاماقتى ءوز باسىمەن العىزباي، ىڭعايلى ەكى قولدى باسقا قىزمەت ەتتىرىپ، اۋزىنا قولى اس بەرگەندە، نە ءىشىپ، نە جەگەنىن بىلمەي قالماسىن دەپ، ءيىسىن الىپ ءلاززاتتانعانداي قىلىپ، اۋىز ۇستىنە مۇرىندى قويىپ، ونىڭ ۇستىنەن تازالىعىن بايقارلىق ەكى كوز بەرىپ، ول كوزدەرگە نازىكتەن، زاراردان قورعاپ تۇرارلىق قاباق بەرىپ، ول قاباقتاردى اشىپ-جاۋىپ تۇرعاندا قاجالماسىن دەپ كىرپىك جاساپ، ماڭداي تەرى تۋرا كوزگە اقپاسىن دەپ، قاعا بەرۋگە قاس بەرىپ، ونىڭ جۇزىنە كورىك قىلىپ، ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەستەي ءىستى كوپتەسىپ بىتىرمەككە، بىرەۋى ويىن بىرەۋىنە ۇقتىرارلىق تىلىنە ءسوز بەرىپ جاراتپاقتىعى ماحاببات ەمەس پە؟ كىم وزىڭە ماحاببات قىلسا، سەن دە وعان ماحاببات قىلماعىڭ قارىز ەمەس پە؟ اقىل كوزىمەن قارا: كۇن قىزدىرىپ، تەڭىزدەن بۇلت شىعارادى ەكەن، ول بۇلتتاردان جاڭبىر جاۋىپ، جەر جۇزىندە نەشە ءتۇرلى داندەردى ءوسىرىپ، جەمىستەردى ءوندىرىپ، كوزگە كورىك، كوڭىلگە راحات گۇل-بايشەشەكتەردى، اعاش-جاپىراقتاردى، قانت قامىستارىن ءوندىرىپ، نەشە ءتۇرلى ءناباتاتتاردى ءوستىرىپ، حايۋانداردى ساقتاتىپ، بۇلاقتار اعىزىپ، وزەن بولىپ، وزەندەر اعىپ داريا بولىپ، حايۋاندارعا، قۇسقا، مالعا سۋسىن، بالىقتارعا ورىن بولىپ جاتىر ەكەن. جەر ماقتاسىن، كەندىرىن، جەمىسىن، كەنىن، گۇلدەر گۇلىن، قۇستار ءجۇنىن، ەتىن، جۇمىرتقاسىن؛ حايۋاندار ەتىن، ءسۇتىن، كۇشىن، كوركىن، تەرىسىن؛ سۋلار بالىعىن، بالىقتار يكراسىن، حاتتا ارا بالىن، بالاۋىزىن، قۇرت جىبەگىن - ءھامماسى ادام بالاسىنىڭ پايداسىنا جاسالىپ، ەشبىرىندە بۇل مەنىكى دەرلىك ءبىر نارسە جوق، ءبارى - ادام بالاسىنا تاۋسىلماس ازىق.
ميلليون حيكمەت ءبىرلان جاسالعان ماشينا، فابريك ادام بالاسىنىڭ راحاتى، پايداسى ءۇشىن جاسالسا، بۇل جاساۋشى ماحاببات ءبىرلان ادام بالاسىن سۇيگەندىگى ەمەس پە؟ كىم سەنى سۇيسە، ونى سۇيمەكتىك قارىز ەمەس پە؟ ادام بالاسى قاناعاتسىزدىقپەنەن بۇل حايۋانداردىڭ تۇقىمىن قۇرتىپ، الدىڭعىلار ارتقىلارعا ءجابىر قىلماسىن دەپ، مالدى ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ قىزعانىشىنا قورعالاتىپ، وزگە حايۋانداردى ءبىرىن ۇشقىر قاناتىنا، ءبىرىن كۇشتى قۋاتىنا، ءبىرىن جۇيرىك اياعىنا سۇيەنتىپ، ءبىرىن بيىك جارتاسقا، ءبىرىن تەرەڭ تۇڭعيىققا، قالىڭ ورمانعا قورعالاتىپ، ءھام ءاربىرىن وسىپ-ونبەككە قۇمار قىلىپ، جاس كۇنىندە، كىشكەنە ۋاقىتىندا شافعات، ساحارىمەنەن باستارىن بايلاپ، قامقور قىلىپ قويماقتىعى - ادام بالاسىنا ءوسىپ-ونىپ، تەڭدىك السىن ەمەس، بالكي، ادام بالاسىنىڭ ۇزىلمەس ناسىلىنە تاۋسىلماس ازىق بولسىن دەگەندىك. ءجا، بۇل حيكمەتتەرىنىڭ ءھامماسىن ءھام مارحامات، ءھام ءعادالات زاھير تۇر ەكەن. ءبىز ورتامىزدا بۇل مارحامات، ءعادالاتتى يماننىڭ شارتىنان حيساپ قىلمايمىز، ونىڭ ءۇشىن مۋسليم بولعاندا، اللا تاعالاعا ءتاسليم بولىپ، ونىڭ جولىندا بولماق ەدىك، بولعانىمىز قايسى؟ بۇل ەكى اي مەن كۇننەن ارتىق ماعۇلىم تۇرعان جوق پا؟ فيعىلى قۇدانىڭ ەشبىرىن دە قارار قىلمايمىز، وزگەلەردە بولعانىن جەك كورمەيمىز، ءوزىمىز تۇتپايمىز، بۇل قياناتشىلىق ەمەس پە؟ قياناتشىلىققا ءبىر قارار تۇرعان ادام - يا مۇسىلمان ەمەس، ەڭ بولماسا شالا مۇسىلمان. اللا تاباراكا ۋاتاعالانىڭ پەندەلەرىنە سالعان جولى قايسى؟ ونى كوبى بىلمەيدى. «تافاككارۋ فيعلا يللاھي» دەگەن حاديس ءشاريفتىڭ «يننالاھۋ يۋحيببۋل مۋقسيتين» دەگەن اياتتارعا ەشكىمنىڭ ىقىلاسى، كوڭىلى مەنەن عىلىمى جەتىپ قۇپتاعانىن كورگەنىم جوق. «ءاتامۋرۋن ءانناسا بيلبيرري ءۋااحسانۋ يننالاھۋ يۋحيببۋل مۇحسين»، «ءۋاللازينا ءامانۋ ءۋاعاميلۋ ساليحاتي ۋلاينا اسحابۋل ءجانناتي ءھام فيھا حاليدۋن» دەگەن اياتتار قۇراننىڭ ءىشى تولعان عامالۋس-ساليح نە ەكەنىن بىلمەيمىز. «ۋا ءاممالزينا ءامانۋ ءۋاعاميلۋس ساليكاتي ءفايۋاففيھيم ءۋجۋراھۋم ۋاللاھۋ ءلا ءيۇحيب-بۋز-زاليمين» اياتىنا قاراساڭ، عامالۋس-ساليح زالىقتىقتىڭ زيددى بولار. ولاي بولعاندا ءعادالات رافعات بولۋعا كىمدە-كىمنىڭ ادىلەتى جوق بولسا، ونىڭ حاياسى جوق، كىمنىڭ ۇياتى جوق بولسا، ونىڭ يمانى جوق دەگەن، پايعامبارىمىزدىڭ سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللامنىڭ حاديس ءشاريفى «ءمان-لا حاياۋن لاھۋ» دەگەن دالەل ءدۇر. ەندى بەلگىلى، يمان قۇر ينانىشپەنەن بولمايدى، ءعادالات ۋا رافعات ءبىرلان بولادى. عامالۋس-ساليح ءعادالاتتى ءۋا ءمارحاماتتى بولماق كۇللى ءتان ءبىرلان قىلعان قۇلشىلدىقتاردىڭ ەشبىرى ءعادالاتتى، مارحاماتتى بەرمەيدى. كوزىڭ كۇندە كورەدى ناماز وقۋشى، ورازا تۇتۋشىلاردىڭ نە ءحالاتتا ەكەندىكتەرىن، وعان دالەل كەرەك ەمەس. بالكي ءعادالات بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى ءدۇر. ىنساپ، ۇيات - بۇل عادالاتتەن شىعادى. ونىڭ ءۇشىن ءعادالاتى ادامنىڭ كوڭىلىنە كەلەدى: مەن ءوز كوڭىلىمدە حالىق مەنىمەن، سونداي-مۇنداي قىلىقتارىمەن ءمۇعامالا قىلسا ەكەن دەپ ويلاپ تۇرىپ، ءوزىم سول حالىقتارمەن ءمۇعامالا قىلماعاندىعىم جارامايدى عوي دەپ، سول ەزى ادىلەت تە جانە نىساپ تا ەمەس پە؟ ول ءھامما جاقسىلىقتىڭ باسى ەمەس پە؟ ءجا، ولاي حۇلىق پەنەن سول ويدى ويلاعان كىسى حاللاقىنى شۇكىردى نەگە ويلاماسىن؟
شاكىرلىكتەن عيباداتتىڭ ءبارى تۋادى. ەندى زينھار ءعادالات، شاپاعاتتان بوسانباڭدار. ەگەر بوسانساڭ، يمان دا، ادامدىق تا ھامماسى بوسانادى. اللايار سوفىنىڭ ءبىر ءفاردادان ءجۇز ءفاردا بيجاي دەگەنى باسىڭا كەلەدى. ەندى ءبىزدىڭ باستاعى تاعريف بويىنشا قۇداي تاعالا عىلىمدى، راحىمدى، ءعادالاتتى، قۇدىرەتتى ەدى. سەن دە بۇل عىلىم، راحىم، ءعادالات ءۇش سيپاتپەنەن سيپاتتانباق: ءيجتيھاتىڭ شارت ەتتىڭ، مۇسىلمان بولدىڭ ءھام تولىق ينسانياتىڭ بار بولادى. بەلگىلى جاۋانمارتلىك ءۇش حاسلات ءبىرلان بولار دەگەن، سيدديق، كارام، عاقىل - بۇل ۇشەۋىنەن سيدديق ءعادالات بولار، كارام شافاعات بولار. عاقىل ماعالۇم ءدۇر، عىلىمنىڭ ءبىر اتى ەكەندىگى. بۇلار ءار ادامنىڭ بويىندا اللا تاباراكا ۋاتاعالا ءتاحمين بار قىلىپ جاراتقان. ءبىراق وعان ءراۋاج بەرىپ گۇلدەندىرمەك، بالكي، ادام ءوز حالىنشە كامالاتقا جەتكىزبەك جاھاتىندە بولماق. بۇلار - ەز ءيجديھادىڭ ءبىرلان نيەت حاليس ءبىرلان ىزدەنسەڭ عانا بەرىلەتىن نارسەلەر، بولماسا جوق. بۇل ايتىلمىش ءۇش ءحاسلاتتىڭ يەلەرىنىڭ الدى - پايعامبارلار، ونان سوڭ - اۋليەلەر، ونان سوڭ - حاكىمدەر، ەڭ اقىرى - كامىل مۇسىلماندار. بۇل ءۇش ءتۇرلى فيعىل قۇدانىڭ سوڭىندا بولماق، ءوزىن قۇل ءبىلىپ، بۇل فيعىلدارعا عاشىق بولىپ تۇتپاقتى پايعامبارلار ۇيرەتتى اۋليەلەرگە، اۋليەلەر وقىدى، عاشىق بولدى. ءبىراق، ۋحراۋي پايداسىن عانا كۇزەتتى. عاشىقتارى سول حالگە جەتتى، دۇنيەنى، دۇنيەدەگى تيەرلىك پايداسىن ۇمىتتى. بالكي، حيساپقا المادى. حاكىمدەر دۇنيەدە تيەتىن پايداسىن سويلەدى، ءعيبرات كوزىمەن قاراعاندا، ەكەۋى دە بىرىنەن-بىرى كوپ جىراق كەتپەيدى. ونىڭ ءۇشىن ءاربىرىنىڭ سويلەۋى، ايتۋى باسقاشا بولسا دا، اللا تاعالانىڭ سۇڭعاتىنا قاراپ پىكىرلەمەكتىكتى ەكەۋى دە ايتتى. پىكىرلەنبەك سوڭى عيبراتتانباق بولسا كەرەك. بۇل عاقىل، عىلىم - ەكەۋى دە ءوزىن زورعا ەسەپتەمەكتى، زالىمدىقتى، ادام وزىندەي ادامدى الداماقتى جەك كورەدى. بۇل ءعادالات ءھار ەكەۋى دە مارحاماتتى، شاپاعاتتى بولماقتىقتى ايتىپ بۇيىردى، بۇل راقىم بولسا كەرەك. ءبىراق مەنىڭ ويىما كەلەدى، بۇل ەكى تاھيفا ءار كىسى وزدەرىنە ءبىر ءتۇرلى ءناپسىسىن فيدا قىلۋشىلار دەپ. ياعني، پەندەلىكتىڭ كامالاتى اۋليەلىكپەن بولاتۇعىن بولسا، كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ ھۋ دەپ تاريقاتقا كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك. بۇلاي بولعاندا مالدى كىم باعادى، دۇشپاندى كىم توقتاتادى، كيىمدى كىم توقيدى، استىقتى كىم ەگەدى، دۇنيەدەگى اللانىڭ پەندەلەرى ءۇشىن جاراتقان قازىنالارىن كىم ىزدەيدى؟ ءحارامي، ماكرۋھي بىلاي تۇرسىن، قۇداي تاعالانىڭ قۋاتىمەنەن، يجتيھاد اقىلىڭمەنەن تاۋىپ، راحاتىن كورمەگىنە بولا جاراتقان، بەرگەن نيعمەتتەرىنە، ونان كورمەك حۇزۋرعا سۋىق كوزبەن قاراپ، ەسكەرۋسىز تاستاپ كەتپەك اقىلعا، ادەپكە، ىنساپقا دۇرىس پا؟
ساحيب نيعمەتكە شۇكىرشىلىگىڭ جوق بولسا، ادەپسىزدىكپەنەن كۇناكار بولمايسىڭ با؟ ەكىنشى - بۇل جولداعىلار قور بولىپ، دۇنيەدە جوق بولىپ كەتۋ دە ءحاۋپى بار، ءۋا كاپىرلەرگە جەم بولىپ كەتۋ دە، ءقايسىبىر سابىرسىزى جولىنان تايىپ، سابىرمەن ءبىر قارار تۇرامىن دەگەنى بولىپ كەتسەلەر دە كەرەك. ەگەردە بۇل جول جارىم-جارتىلارىنا عانا ايتىلعان بولسا، جارىم-جارتى راست دۇنيەدە بولا ما؟ راس بولسا، ءھامماعا بىردەي راست بولسىن، الالاعان راست بولا ما، ءھام ءعادالات بولا ما؟ ولاي بولعاندا، ول جۇرتتا عۇمىر جوق بولسا كەرەك. عۇمىر ءوزى - حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق. ءبىراق اۋليەلەردىڭ دە ءبارى بىردەي تاركى دۇنيە ەمەس ەدى، ءعاشاران - ءمۇباشارادان قازىرەت عوسمان، عابدۋراحمان بين عاۋف ۋا ساعيد بين ءابۋدقاس ۇشەۋى دە ۇلكەن بايلار ەدى. بۇل تاركى دۇنيەلىك: يا دۇنيە ءلاززاتىنا الدانىپ يجتيھادىم شالا قالادى دەپ، بويىنا سەنبەگەندىك؛ يا حيرس دۇنيەلىكتەن قاۋىمنىڭ كوڭىلىن سۋىتپاق ءۇشىن، رەنجۋگە سابىر ەتىپ، ءوزىن فيدا قىلىپ، مەن جانىممەن ۇرىس قىلعاندا، حالىق ەڭ بولماسا ناپسىسىمەن ۇرىس قىلىپ، ءھاۋا ءھاۋاستان ءاربىر ارزۋ ناپسىدەن سۋىنىپ، ءعادالات، مارحامات، ماحابباتىنا ءبىر قارار بولار ما ەكەن دەگەن ۇمىتپەنەن بولسا كەرەك. ولاي بولعاندا و دا جۇرتقا قىلعان ارتىق ماحابباتتان حيساپ. ءبىراق بۇل جول - بەك شەتىن، بەك نازىك جول. بۇل جولدا رياسىز، جەڭىلدىكسىز ءبىر قارار تۇرىپ ىزدەگەن عانا كىسى ءىستىڭ كامالاتىنا جەتپەك. بۇل زاماندا نادير، بۇعان عىلىمنىڭ دا زورى، سيدديق، قايراتتىڭ دا زورى، ماحابباتتىڭ حاللاقنا دا، ۋا حالىق عالامعا دا بەك زورى تابىلماق كەرەك. بۇلاردىڭ جيىلماعى - قيىننىڭ قيىنى، بالكي، ءفيتنا بولار.
باسىنا ءھام ءبىر وزىنە وزگەشەلىك بەرمەك - ادام ۇلىن ءبىر بۇزاتىن ءىس. ءاربىر ناداننىڭ ءبىر تاريقاتقا كىردىك دەپ جۇرگەنى ءبىز بۇزىلدىق دەگەنىمەنەن ءبىر بولادى. حاكىم، عالىم اسىلدا ءبىر ءسوز، ءبىراق عارافتا باسقالار ءدۇر. دۇنيەدە عىلىم زاھيري بار، ولار ايتىلمىشتاردى جازىلمىشتار، ونى ناقليا دەپ تە ايتادى. بۇل ناكلياعا جۇيرىكتەر عالىم اتانادى. قۇداي تاباراكا ۋا تاعالا ەشبىر نارسەنى سەبەپسىز جاراتپاعان، مۇنى ىزەرلەپ تاففاككارۋ في ءالا-يللاھي دەگەن حاديسكە ءبيناان بۇل ءسۇنعاتي قۇدادان ىزەرلەپ، قۇمار بولىپ عيبراتلانۋشىلارعا تىيۋ جوق، بالكي، سۇنعاتىنان سەبەبىن بىلمەككە قۇمارلىقتان سانيع عاشىقتىق شىعادى. قۇداي تاباراكانىڭ زاتىنا پەندەسىنىڭ اقىلى جەتپەسە، ءدال سونداي عاشىقپىن دەمەك تە ورىنسىز. عاشىق-ماعشۇعلىققا حاليك ءبىرلان ماحلۇق ورتاسى ءمۋناسيباتسىز، اللا تاعالانىڭ پەندەسىن ماحاببات ۋا مارحامات ءبىرلان جاراتقانىن ءبىلىپ، ماحابباتىنا ماحابباتپەنەن عانا ەلجىرەمەكتى قۇداعا عاشىق بولدى دەيمىز. ولاي بولعاندا حيكمەت قۇداعا پەندە ءوز اقىلى جەتەرلىك ءقادىرىن عانا بىلسەم دەگەن ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشىلەرگە حاكىم ات قويدى. بۇلار حاق ءبىرلان باتىلدى ايىرماققا، سەبەپتەرىن بىلمەككە تىرىسقاندارىمەنەن ءھامماسى ادام بالاسىنىڭ پايداسى ءۇشىن، ويىن-كۇلكى تۇگىل، دۇنيەدەگى بۇكىل ءلاززات بۇلارعا ەكىنشى ءمارتابادا قالىپ، ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەنەن ءلاززاتتانادى.
اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى. فيعىل پاندەنىڭ قازىعى - وسى جاقسى حاكىمدەر، ءار نارسە دۇنيەدە بۇلاردىڭ يستيحراجى ءبىرلان راۋاج تابادى. بۇلاردىڭ ءىسىنىڭ كوبى - دۇنيە ءىسى، لاكين وسى حاكىمدەردىڭ جاساعان، تاراتقان ىستەرى. ءاددۇنيا مازراگاتۋل-احيرەت دەگەندەي، احيرەتكە ەگىندىك بولاتىن دۇنيە سول. ءاربىر عالىم - حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم - عالىم. عالىمدارىنىڭ ناقلياسى ءبىرلان مۇسىلمان يمان تاقليدي كاسىپ قىلادى. حاكىمدەردىڭ عاقلياتى ءبىرلان جەتسە، يمان ياكيني بولادى. بۇل حاكىمدەردەن مۇرات - مۇسىلمان حاكىمدەرى، بولماسا عايري ءدىننىڭ حاكىمدەرى - اگارشە فاتلۋبني ءتاجيدۋ-ني دەلىنسە دە، دۇنيەنىڭ ءھام ادام ۇعلى ءومىرىنىڭ سىرىنا جەتسە دە، ءدىننىڭ حاق ماعريفاتىنا جەتە الماعاندار. بۇلاردىڭ كوبى - يماننىڭ جەتى شارتىنان، ءبىر اللانى تانىماقتان عايري، ياعني التاۋىنا كىمى كۇماندى، كىمى مۇنكىر بولىپ، تاحقيقلاي الماعاندار. ەگەر بۇلار ءدىن ۇستازىمىز ەمەس بولسا دا، دىندە باسشىمىز قۇدايدىڭ ەلشىسى پايعامبارىمىزدىڭ حاديس ءشاريفى، حايرۋ ن-ناس ءمان يانفاگۋ ن-ناس دەگەن. بۇل حاكىمدەر ۇيقى، تىنىشتىق، اۋەس-قىزىقتىڭ ءبارىن قويىپ، ادام بالاسىنا پايدالى ءىس شىعارماقلىعىنا، ياعني ەلەكتريانى تاۋىپ، اسپاننان جايدى بۇرىپ الىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىنەن ءقازىر جاۋاپ الىپ تۇرىپ، وت پەن سۋعا قايلاسىن تاۋىپ، مىڭ ادام قىلا الماستاي قىزمەتتەر ىستەتىپ قويىپ تۇرعاندىعى، ۋاحسۋسان ادام بالاسىنىڭ اقىل-پىكىرىن ۇستارتىپ، حاق پەنەن باتىلدىقتى ايىرماقتى ۇيرەتكەندىگى - بارشاسى نافيعلىق بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ ولارعا مىندەتكەرلىگىمىزگە داۋ جوق.
بۇل زاماننىڭ مولدالارى حاكىم اتىنا دۇشپان بولادى. بۇلارى بىلىمسىزدىك، بالكي، بۇزىق فيعىل، ءال-ينسان ءعاددۋ ءلاما جاھيلگا حيساپ. ولاردىڭ شاكىرتتەرىنىڭ كوبى ءبىراز عاراپ-پارسىدان ءتىل ۇيرەنسە، ءبىرلى-جارىم بولىمسىز ءسوز باحاس ۇيرەنسە، سوعان ءماز بولىپ، وزىنە وزگەشەلىك بەرەمىن دەپ اۋرە بولىپ، جۇرتقا پايداسى تيمەك تۇگىل، ءتۇرلى-تۇرلى زارارلار حاسيل قىلادى «ھاي-ھوي!» مەنەن، ماقتانمەنەن قاۋىمدى اداستىرىپ بىتىرەدى. بۇلاردىڭ كوبى انشەيىن ءجاھيل تۇگىل، ءجاھيلالار كىبىك تالاپ بولسا، قايدا حاق سوزدەر كەلسە، ءقازىر نىساپقا قايتسىن ءھام عيبراتتانسىن. راس سوزگە ور قازىپ، تور جاساماق نە دەگەن نىساپ، قۇر وزىمشىلدىك ءھام ءار وزىمشىلدىك - ادام بالاسىن بۇزاتىن فيعىل. راستىڭ ءبىر اتى - حاق، حاقتىڭ ءبىر اتى - اللا، بۇعان قارسى قارۋلاسقانشا، مۇنى ۇعىپ، عادالاتپەن تاپتەشتەۋگە كەرەك. مۇنداي فيعىلداردان كۇپىر ءقاۋپى دە بار. جانە پايعامبارىمىز سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللام «اقىر زاماندا ءبىر جىلدىق ءبىر كۇن بولار» دەگەندە ساحابا-ي كاراملار «بۇل ءبىر جىلدىق ءبىر كۇندە ناماز نەشەۋ بولار» دەپ سۇراعاندا: ونىڭ پاتۋاسىن سول زاماننىڭ عالىمدارى بىلەر دەگەن سوزىنەن عيبراتلانىپ قاراساڭ، زامانا وزگەرۋىمەن قاعيدالار وزگەرىلمەگىن بىلدىرگەنى ماعلۇم بولادى. بۇل كۇندەگى ءتاحسيلعۋلۋم ەسكى مەدرەسەلەر عۇرپىندا بولىپ، بۇل زامانعا پايداسى جوق بولدى. سوعان قاراي عۇسمانيادا مەكتەپ حاربيا، مەكتەپ رۋشديالار سالىنىپ، جاڭا نيزامعا اينالعان. مۇنداعىلار ۇزاق جىلدار ءومىر وتكىزىپ، عىلىمدى پايداسىز ۇزاق باحاستار ءبىرلان كۇنىن وتكىزىپ، ماعيشات دۇنيەدە نادان ءبىر ەسسىز ادام بولىپ شىعادى دا، ەشبىر حارەكەتكە لايىقتى جوق بولعان سوڭ، ادام اۋلاۋعا، ادام الداۋعا سالىنادى. كوبىنەسە مۇنداي ەسسىزدەردىڭ ناسيحاتى دا ءتاسيرسىز بولادى.
دۇنيەنىڭ ءماعمۋرلىعى ءبىر ءتۇرلى اقىلعا نۇر بەرىپ تۇراتۇعىن نارسە. جوقشىلىقتىڭ ادامدى حايۋانداندىرىپ جىبەرەتىنى دە بولادى. بالكي، دۇنيەنىڭ عىلىمىن بىلمەي قالماقتىق — ءبىر ۇلكەن زارارلى ناداندىق، ول قۇراندا سوگىلگەن؛ دۇنيەدە كىمدە-كىم وزىنە وزگەشەلىك بەرمەك قاسادى ءبىرلان مالعا ماحابباتىن اۋدارعان دۇنيە بولماسا، يحساندا قولىم قىسقا بولماسىن دەپ ءھام ءوزىم بىرەۋگە تامعىلى بولمايىن دەپ، مالعا ماحابباتىن اۋدارماي، ىزگىلىككە بولا حالال كاسىپ ءبىرلان تاپقان دۇنيە ەمەس.
ءبىز عىلىمدى ساتىپ، مال ىزدەمەك ەمەسپىز. مال ءبىرلان عىلىم كاسىپ قىلماقپىز. ونەر - ءوزى دە مال، ونەردى ۇيرەنبەك - ءوزى دە يحسان. ءبىراق ول ونەر ءعادالاتتان شىقپاسىن، شارعىعا مۋافيح بولسىن. ادامعا حالىنشە يحساندى بولماق - قارىز ءىس. ءبىراق وزگەلەردىڭ يحسانىنا سۇيەنبەك دۇرىس ەمەس. موللالار تۇرا تۇرسىن، حۋسۋسان بۇل زاماننىڭ يشاندارىنا بەك ساق بولىڭدار. ولار - ءفيتنا عالىم، بۇلاردان زالالدان باسقا ەشنارسە شىقپايدى. وزدەرى حۇكىم شاريعاتتى تازا بىلمەيدى، كوبى نادان بولادى. ونان اسىپ ءوزىن-وزى ءاھىل تاريقات ءبىلىپ جانە بىرەۋدى جەتكىزبەك داعۋاسىن قىلادى. بۇل ءىس ولاردىڭ سىباعاسى ەمەس، بۇلاردىڭ جەتكىزبەگى مۇحال، بۇلار ادام ازدىرۋشىلار، ءحاتتا دىنگە دە زالالدى. بۇلاردىڭ سۇيگەنى - ناداندار، سويلەگەنى - جالعان، دالەلدەرى - تاسبىعى مەنەن شالمالارى، ونان باسقا ەشنارسە جوق.
ەندى بىلىڭىزدەر، ەي، پەرزەنتتەر! قۇداي تاعالانىڭ جولى دەگەن جول اللا تاعالانىڭ وزىندەي نيھاياتسىز بولادى. ونىڭ نيھاياتىنا ەشكىم جەتپەيدى. ءبىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ كىم قادام باستى، ول تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى. دۇنيەدە تۇپكى ماقساتىڭ ءوز پايداڭ بولسا - ءوزىڭ نيھاياتلىسىڭ، ول جول قۇدايدىڭ جولى ەمەس. عالامنان جيىلسىن، ماعان قۇيىلسىن، وتىرعان ورنىما اعىپ كەلە بەرسىن دەگەن ول نە دەگەن نىساپ؟ نە ءتۇرلى بولسا دا، يا دۇنيەڭنەن، يا اقىلىڭنان، يا مالىڭنان ءعادالات، شاپاعات سەكىلدى بىرەۋلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەك ماقساتىڭ بولسا، ول جول - قۇدانىڭ جولى. ول نيھاياتسىز جول، سول نيھاياتسىز جولعا اياعىڭدى بەرىك باستىڭ، نيھاياتسىز قۇداعا تاعىرىپ حاسيل بولىپ حاس ەزگۋ قۇلدارىنان بولماق ءۇمىت بار، وزگە جولدا نە ءۇمىت بار؟ كەيبىرەۋلەردىڭ بار ونەرى، ماقساتى كيىمىن تۇزەتپەك، ءجۇرىس-تۇرىسىن تۇزەتپەك بولادى دا، مۇنىسىن وزىنە بار داۋلەت بىلەدى. بۇل ىستەرىنىڭ ءبارى ءوزىن كورسەتپەك، ءوزىن-وزى بازارعا سالىپ، ءبىر اقىلى كوزىندەگى اقىماقتارعا «بارەكەلدى» دەگىزبەك. «وسىنداي بولار ما ەدىك» دەپ بىرەۋلەر تالاپتانار، بىرەۋلەر «وسىنداي بولا المادىق» دەپ كۇيىنەر، مۇنان نە پايدا شىقتى؟ سىرتقا قاسيەت بىتپەيدى، اللا تاعالا قارايتۇعىن قالىبىڭا، بوياماسىز ىقىلاسىڭا قاسيەت بىتەدى. بۇل ايناعا تابىنعانداردىڭ اقىلى قانشالىق وسەر دەيسىڭ؟ اقىل وسسە، ول ءتۇپسىز تەرەڭ جاقسىلىق سۇيمەكتىكپەن وسەر.
قۇداي تاعالا دۇنيەنى كامالاتتى شەبەرلىكپەن جاراتقان ءھام ادام بالاسىن ءوسسىن-ونسىن دەپ جاراتقان. سول ءوسىپ-ونۋ جولىنداعى ادامنىڭ تالاپ قىلىپ ىزدەنەر قارىزدى ءىسىنىڭ الدى - اۋەلى دوس كوبەيتپەك. ول دوسىن كوبەيتپەكتىڭ تابىلماعى ءوزىنىڭ وزگەلەرگە قولىڭنان كەلگەنىنشە دوستىق ماقامىندا بولماق. كىمگە دوستىعىڭ بولسا، دوستىق شاقىرادى. ەڭ اياعى ەشكىمگە قاس ساعىنباستىق ءھام وزىنە وزگەشەلىك بەرەمىن دەپ، ءوزىن تىلمەن يا قىلىقپەن ارتىق كورسەتپەك ماقساتىنان اۋلاق بولماق.
بۇل ءوزىن-وزى ارتىق كورسەتپەك ەكى ءتۇرلى! اۋەلگىسى - ءاربىر جامانشىلىقتىڭ جاعاسىندا تۇرىپ ادامنىڭ ادامدىعىن بۇزاتىن جامانشىلىقتان بويىن جيماقتىق، بۇل ادامعا نۇر بولادى.
ەكىنشىسى - ءوزىن-وزى وزگەشەلىكپەن ارتىق كورسەتپەك ادامدىقتىڭ نۇرىن، گۇلىن بۇزادى.
ءۇشىنشىسى - قاستىق قىلماق، قور تۇتپاق، كەمىتپەك. ولار دۇشپاندىق شاقىرادى.
ءھام ءوزى وزگەشە تۇتاتىن دەمەكتىڭ ءتۇبى - ماقتان. ءاربىر ماقتان بىرەۋدەن اسامىن دەگەن كۇنشىلدىك بىتىرەدى دە، كۇنشىلدىك كۇنشىلدىكتى قوزعايدى. بۇل ءۇش ءتۇرلى ءىستىڭ جوقتىعى ادامنىڭ كوڭىلىنە تىنىشتىق بەرەدى. ءاربىر كوڭىل تىنىشتىعى كوڭىلگە تالاپ سالادى.
كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك: اۋەلى - ناداندىق، ەكىنشىسى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ.
ناداندىق - ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى.
بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى.
ەرىنشەكتىك - كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك - ءبارى وسىدان شىعادى.
زالىمدىق - ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى. ادام بالاسىنا دۇشپان بولسا، ادامنان بولىنەدى، ءبىر جىرتقىش حايۋان قيسابىنا قوسىلادى.
بۇلاردىڭ ەمى، حاللاقىنا ماحاببات، حالىق عالامعا شاپقات، قايراتتى، تۇرلاۋلى، ءعادالات ءىسىنىڭ الدى-ارتىن بايقارلىق ءبىلىمى، عىلىمى بولسىن... ول ءبىلىم، عىلىمى قۇداعا ءمۇقتادي بولسىن. عىلىم اۋەلى عالامي عىلىمعا ءمۇقتادي بولسىن. ياعني قۇداي تاعالا بۇل عالامدى جاراتتى، ەرىنبەدى، كەلىسىممەنەن، حيكمەتپەنەن كامالاتتى ءبىر جولعا سالىپ جاسادى، سىزدەردىڭ ءىسىڭىز دە ءبىر جاقسىلىق بينا قىلىپ، ارقا سۇيەرلىك شەبەرلىكپەنەن بولسىن. جانە قۇداي تاعالا ارنە جاراتتى، ءبىر ءتۇرلى پايدالى حيكمەتى بار. سەنىڭ دە ىسىڭنەن ءبىر زارار شىعىپ كەتكەندەي بولماي، كوپكە پايدا بولارلىق ءبىر ءۇمىتى بار ءىس بولسىن. بۇلارسىز ءىس ءىس ەمەس. بالكي، بۇلارسىز تاعات تاعات تا ەمەس.
بەلگىلى، قۇداي تاعالا ەشبىر نارسەنى حيكمەتسىز جاراتپادى، ەشبىر نارسەگە حيكمەتسىز تاكليف قىلمادى. ءبارىنىڭ حيكمەتى بار، ءبارىنىڭ سەبەبى بار، ءبىزدىڭ عاۋام بىلاي تۇرسىن، عىلىمعا ماحابباتى بارلارعا سەبەپ، پارىزداردى بىلمەككە يجتيھاد ءلازىم، سىزدەر ءاربىر عامال قىلساڭىز ىزگىلىك دەپ قىلاسىز، ىزگىلىككە بولا قاسد ەتىپ، نيەت ەتەسىز. نيەت ونىڭ پارىزىنان حيساپ، پايعامبارىمىز سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللامنىڭ حاديس ءشاريفى «ينناما-ل-اعمال، بين-نيەت» دەگەن. ەندى نيەت ەتتىڭىز تاھارات الماققا، ناماز وقىماققا، ورازا تۇتپاققا، بۇل تاعاتتاردى نيەتىڭىز زاھيرىنان قالىپسىز عيباداتقا جەتپەگەندىگى كەمشىلىك ەمەس پە؟ ءسىزدىڭ باتينىڭىز تازا بولماعى اۋەلى يمان بولىپ، بۇل زاھير عيباداتىڭىز يماندى بولعان سوڭ عانا، پارىز بولعان، ءسىزدىڭ زاھيرىڭىزداعى عيبادات -باتينىڭىزداعى يماننىڭ كولەڭكەسى، ءھام سول يماننىڭ نۇرلانىپ تۇرماعىنا كورىك ءۇشىن بۇيىرىلعان. ونىڭ ءۇشىن عۇلامالار يمان ەكەۋ ەمەس، بىرەۋ، ءبىراق ىزگى تاعاتپەنەن نۇرلانادى، تاعات جوق بولسا، كۇڭگىرتتەنەدى، بالكي، ءسونۋ ءحاۋپى دە بار دەگەن. ەگەر ناداندار ول عيباداتتىڭ ىشكى سىرىن ەسكەرمەي قىلسا، سونى قىلىپ ءجۇرىپ، يمانى سونەر دەگەن.
مەنىڭ ءحاۋپىم بار، ولار حاس وسى عيبادات ەكەن، قۇدانىڭ بىزگە بۇيىرعانى، ءبىز وسىنى قىلساق، مۇسىلماندىق كامىل بولادى دەپ ويلايدى. ول عيبادات كۇزەتشىسى ەدى. ءجا، كۇزەتشى كۇزەتكەن نارسەنىڭ اماندىعىن ويلاماي، ءبىر عانا وياۋ تۇرماعىن قاسد قىلسا، ول نە كۇزەت؟ كۇزەتكەن نارسەسى قايدا كەتەدى؟ ماقسات كۇزەتىلگەن نارسەنىڭ اماندىعى، تازالىعى ەمەس پە؟ ەي، يشاراتتان حابارسىزدار، قارا! بۇل عيباداتتان ءبىر ۇلكەنى - ناماز، ول نامازدان اۋەلى تاھارات الماق، ونان سوڭ نامازعا شۇرۋع قىلماق، ول تاھاراتتىڭ الدى يستينجا ەدى. مۇنى ءبىر بەرىك ويلاپ تۇر. اياعى ەكى اياققا ماسىحپەنەن ءبىتۋشى ەدى، بۇلار ءھامماسى بولماسا كوبى يشارات ەدى. يستينجادا ك...ءىڭىزدى جۋا-سىز، ءسىزدىڭ ك...ءىڭىزدىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق ەدى. ونىمەن سەزىمدى تازالىققا يىرگەندىگىڭدى كامىل ىحلاسىڭدى كورسەتىپ، ءىشىمنىڭ سافلىعىنىڭ سوڭىندا حالىق كورەر، سىرتىمدى دا پاك ەتەمىن ءھام كوزگە كورىنبەيتىن اعزالارىمدى دا پاك ەتەمىن، بۇل پاكتىكتىڭ ۇستىندە اللاعا دۇعا ايتامىن دەپ ازىرلەنەسىز.
ەندى نامازدىڭ اتى - سالاۋات، دۇعا ماعىناسىندا دەگەن:
اياقتا، مويىندا بولعان ءماسحلار - ول جۋماق ەمەس، وزدەرى دە جۋۋلى دەپ كورسەتكەن يشاراتى.
نامازدان اۋەلى قۇلاق قاقتىڭىز - ەگەر اللا تاعالانى جوعارىدا دەپ، ماكان يسفات ەتپەسەڭ دە، بەگىرەك سوزۋ ادەپسىز بولىپ، كۇنا دارياسىنا عارىق بولدىم، ياعني دۇنيە اۋەسىنە عارىق قىلماي قولىمنان تارت، ياعني قۇتىلارلىق جاردەمدەرىنىڭ يشاراتى*.
ونان سوڭ قيامدا تۇرىپ قول باعلاماق - قۇل قوجا الدىندا تۇرماق - بۇقارا پاتشا الدىندا تۇرعاننان ارتىق اللانىڭ قادىرلىگىنە ءوزىنىڭ عاجيزدىعىنا ىكرارىنىڭ بەرىكتىگىن كورسەتكەن يشاراتى.
قىبىلاعا قاراماق - ارينە، قۇداي تاعالاعا ەشبىر ورىن مۇمكىن ەمەس بولسا دا، زيراتىن پارىز ەتكەن ورىنعا ءجۇزىن قاراتىپ، سونداعى دۇعاداي قابىلدىققا جاقىن بولار ما ەكەن دەگەن يشاراتى.
ونان سوڭ قيرا ءات، ياعني سۋراھي فاتيحا وقيسىڭ، مۇندا ءبىراق ءسوز ۇزارادى. ول فاتيحا سۇرەسىنىڭ ماعىنالارىندا كوپ سىر بار.
ءرۋقۇع باس ۇرماق - الدىندا قۇدا حازىرگە ۇقساس، ول دا يشارات.
ساجدەلەر - اۋەلى جەردەن جارالعانىنا ىقىرارى، ەكىنشىسى - جانە جەرگە قايتپاعىنا ىقىرارى، باس كوتەرمەك جانە ءتىرىلىپ، سۇراۋ بەرمەگىنە ىقىرارىنىڭ يشاراتى.
قاعادات ۋل-احير - دۇعانىڭ اقىرىندا اللاعا تاحيات، ودان ءتاشاھھۋد، ودان سالاۋات، پايعامبارىمىز ساللاللاھۋ عالايھي ۋاسساللامگە ايتپاق ءۇشىن ەڭ اقىرعى سالەممەنەن تاۋىساسىز، ياعني اللا تاعالادان نە تىلەپ دۇعا قىلدىڭىز. ول دۇعا قازيناسى كۇللى مۇسىلمانداردى ورتاقتاستىرىپ، ولارعا دا سالاماتشىلىك تىلەپ ءھام راحمەت تىلەپ بىتىرەسىز.
ءجا، بۇل سوزدەن نە عيبراتلەندىك؟
1896
وتىز توعىزىنشى ءسوز
راس، بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ءبىلىمى، كۇتىمى، سىپايىلىعى، تازالىعى تومەن بولعان. ءبىراق بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار ەكەن. ەندىگى جۇرت اتا-بابالارىمىزدىڭ ءمىندى ءىسىن بىر-بىرلەپ تاستاپ كەلەمىز، الگى ەكى عانا ءتاۋىر ءىسىن ءبىرجولا جوعالتىپ الدىق. وسى كۇنگىلەر وزگە مىنەزگە وسى ورمەلەپ ىلگەرى بارا جاتقانىنا قاراي سول اتالارىمىزدىڭ ەكى عانا ءتاۋىر مىنەزىن جوعالتپاي تۇرساق، ءبىز دە ەل قاتارىنا كىرەر ەدىك. سول ەكى مىنەز جوق بولعان سوڭ، الگى ۇيرەنگەن ونەرىمىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىققا ۇقسامايدى، شايتاندىققا تارتىپ بارادى. جۇرتتىقتان كەتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى سول كورىنەدى.
ول ەكى مىنەزى قايسى دەسەڭ، اۋەلى - ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەر بولادى ەكەن. كوش-قوندى بولسا، داۋ-جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن. وزگە قارا جۇرت جاقسى-جامان وزدەرىنىڭ شارۋاسىمەن جۇرە بەرەدى ەكەن. ول ەل باسى مەن توپ باسىلارى كالاي قىلسا، كالاي بىتىرسە، حالىقتا ونى سىناماق، بىردەن بىرگە جۇرگىزبەك بولمايدى ەكەن. «قوي اسىعىن قولىڭا ال، قولايىڭا جاقسا، ساقا قوي»، «باس-باسىڭا بي بولسا، مانار تاۋعا سىيماسسىڭ، باسالقاڭىز بار بولسا، جانعان وتقا كۇيمەسسىڭ» دەپ ماقال ايتىپ، تىلەۋ قىلىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى بەردىك ساعان، بەرگەن سوڭ، قايتىپ بۇزىلماق تۇگىل، جەتپەگەنىڭدى جەتىلتەمىن دەپ، جاماندىعىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرامىن دەپ تىرىسادى ەكەن. ونى زور تۇتىپ، اۋليە تۇتىپ، ونان سوڭ جاقسىلارى دا كوپ ازبايدى ەكەن. ءبارى ءوز باۋىرى، ءبارى ءوز مالى بولعان سوڭ، شىنىمەنەن جەتەسىندە جوق بولماسا، سولاردىڭ قامىن جەمەي قايتەدى؟
ەكىنشى مىنەزى - نامىسقورلىق ەكەن. ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن. «وزىنە ار تۇتقان جاتتان زار تۇتادى» دەپ، «از ارازدىقتى قۋعان كوپ پايداسىن كەتىرەر» دەپ، «اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى»، «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەسىپ، «جول قۋعان قازىناعا جولىعار، داۋ قۋعان پالەگە جولىعار» دەسىپ. كانەكي، ەندى وسى ەكى مىنەز قايدا بار؟ بۇلار دا ارلىلىق، نامىستىلىق، تاباندىلىقتان كەلەدى. بۇلاردان ايىرىلدىق. ەندىگىلەردىڭ دوستىعى - پەيىل ەمەس، الداۋ، دۇشپاندىعى - كەيىس ەمەس، نە كۇندەستىك، نە تىنىش وتىرا الماعاندىق.
1897
قىرقىنشى ءسوز
زينھار، سەندەردەن ءبىر سۇرايىن دەپ جۇرگەن ءىسىم بار.
وسى، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ولگەن كىسىسىندە جامانى جوق، ءتىرى كىسىسىنىڭ جامانداۋدان امانى جوق بولاتۇعىنى قالاي؟
قايراتى قايتقان شال مەن جاستىڭ ءبارى ءبىتىم قىلادى، شالدار ءوزدى-وزى كوپ قۇربىدان ايرىلىپ ازايىپ وتىرسا دا، بىرىمەنەن ءبىرىنىڭ ءبىتىم قىلمايتۇعىنى قالاي؟
ءبىر ەلدىڭ ىشىندە جاماعايىندى كىسى بىرگە تۋعانداي كورىپ، ءىشى ەلجىرەپ جاقسى كورىپ تۇرىپ، ەلگە كەلسە، ارى-بەرىدەن سوڭ قايتا قاشقانداي قىلاتۇعىنى قالاي؟
جاتتىڭ ءبىر ءتاۋىر كىسىسىن كورسە، «جارىقتىق» دەپ جالبىراپ قالىپ، ماقتاي قالىپ، ءوز ەلىندە سونان ارتىق ادام بولسا دا تانىمايتۇعىنى قالاي؟
ءبىر جولاۋشى الىس جەرگە بارسا، بارعان ەلىنە ءوز ەلىن ماقتايمىن دەپ وتىرىكتى سىباپ-سىباپ، قايتىپ كەلگەن سوڭ سول بارعان، كورگەن ەلىن، جەرىن ماقتاپ، وتىرىكتى سىبايتۇعىنى قالاي؟
قاي قازاقتى كورسەم دە، بالاسى جاسىراق بولسا، ونىڭ باسىنان پارمەنە بولىپ ءجۇرىپ، ەرجەتكەن سوڭ سۋىق تارتاتۇعىنى قالاي؟
بىرەۋدىڭ اعايىنى تورقالى توي، توپىراقتى ولىمدە، ادالدىق بەرەكەدە الىسۋعا تابىلماي، بارىمتا الالىق، ۇرلالىق دەسە، تابىلا قوياتىنى قالاي؟
بايگەگە ات قوسساڭ، اتىڭدى تارتىسپايتۇعىن اعايىن، اتىڭ كەلسە، بايگەسىنە وكپەلەيتۇعىنى قالاي؟
باياعىدا بىرەۋ بىرەۋدى پالەن جاسىمدا كەلە جاتقاندا پالەن جەرگە جەتكىزىپ سالىپ ەدى دەپ، سونى ولگەنشە ايتا ءجۇرۋشى ەدى. وسى كۇندە بۇل جىلعى بەرگەن ەندىگى جىلعا جارامايتۇعىنى قالاي؟
بايدىڭ بالاسى كەدەي بولسا، ۇرلىق قىلۋعا ارلانبايدى، بايعا كىرىسۋگە ارلاناتۇعىنى قالاي؟
ەكى جاقسى ءبىر ەلدە سۇيىسكەن دوستىعىندا تۇرا الىسپايدى. كەيبىر انتۇرعانداردىڭ تىم-اق تاتۋ بولا قالاتىنى قالاي؟
بىرەۋدى دوسىم دەپ ات بەرىپ جۇرسەڭ، وعان سەنىڭ ءبىر دۇشپانىڭ كەلىپ ءبىر تاي بەرسە، بۇزىلا قالاتىنى قالاي؟
كۇندە ءتىلىن الاتۇعىن دوستان كەيدە ءبىر ءتىل الا قويعان دۇشپانعا كىسىنىڭ ولە جازدايتۇعىنى كالاي؟
كوپ كىسى دوسىم جەتىلسە ەكەن دەمەيدى، ەگەردە جەتىلسە، باعاناعى دوسىنا ءبىر ءبىتىمى جوق دۇشپان سول بولاتۇعىنى قالاي؟
كەي جۇرت اقىل ايتارلىق كىسىنى ىزدەپ تابا المايدى. قىلىعىنىڭ قىلشىعىن تانيتۇعىن كىسىدەن قاشىق جۇرەتۇعىنى قالاي؟
بىرەۋ بىرەۋدىكىنە كەلگەندە ۇيدەگى مالىنىڭ ءبارىن دە ايداپ كەلىپ، ءوز ۇيىنە كىسى بارعاندا بار مالىن دالاعا ايداپ جىبەرەتۇعىنى كالاي؟
تىنىشتىق ىزدەپ تابا الماي جۇرگەن جۇرت تىنىشتىق كورسە، ساتكە تۇرماي، تىنىشتىقتان جالىعا قالاتۇعىنى قالاي؟
ەلدى پىسىق بيلەگەنى نەسى؟ پىسىقتىڭ ءبارى كەدەي كەلەتۇعىنى نەسى؟
توقال قاتىن ءور كەلەتۇعىنى نەسى؟ كەسەلدى كىسى ەر كەلەتۇعىنى نەسى؟ كەدەي كىسىنىڭ كەر كەلەتۇعىنى نەسى؟
ءناپسىسىن تىيىپ، بويىن توقتاتقان كىسىنىڭ جامان اتانىپ، ءناپسىسى بيلەپ، ماقتانعا ەرىپ، پالە شىعارعان كىسى مىقتى اتاناتۇعىنى نەسى؟
قازاقتىڭ شىن سوزگە نانباي، قۇلاق تا قويماي، تىڭداۋعا قولى دا تيمەي، پالەلى سوزگە، وتىرىككە سۇتتەي ۇيىپ، بار شارۋاسى سۋداي اقسا دا، سونى ابدەن ەستىپ ۇقپاي تىنبايتۇعىنى قالاي؟
1897
قىرىق ءبىرىنشى ءسوز
قازاققا اقىل بەرەم، تۇزەيمىن دەپ قام جەگەن ادامعا ەكى نارسە كەرەك.
اۋەلى - بەك زور وكىمەت، جارلىق قولىندا بار كىسى كەرەك. ۇلكەندەرىن قورقىتىپ، جاس بالالارىن ەرىكسىز قولدارىنان الىپ، مەدرەسەلەرگە بەرىپ، ءبىرىن ول جول، ءبىرىن بۇل جولعا سالۋ كەرەك، دۇنيەدە كوپ ەسەپسىز عىلىمنىڭ جولدارى بار، ءاربىر جولدا ۇيرەتۋشىلەرگە بەرىپ سەن بۇل جولدى ۇيرەن، سەن ول جولدى ۇيرەن دەپ جولعا سالىپ، مۇنداعى حالىققا شىعىنىن تولەتىپ جىبەرسە، ءحاتتا قىزداردى دا ەڭ بولماسا مۇسىلمان عىلىمىنا جىبەرسە، جاقسى ءدىن تانىرلىق قىلىپ ۇيرەتسە، سوندا سول جاستار جەتىپ، بۇل اتالارى قارتايىپ سوزدەن قالعاندا تۇزەلسە بولار ەدى.
ەكىنشى - ول ادام ەسەپسىز باي بولارعا كەرەك. اتالارىن پارالاپ، بالالارىن الىپ، باستاپقى ايتقانداي جولعا سالىپ، تاعلىم بەرسە، سوندا تۇزەلەر ەدى.
ەندى مۇنداي حالىقتى ەرىكسىز قورقىتىپ كوندىرەرلىك كۇش-قۋات ەشكىمگە بىتپەيدى. ول بالانى قازاقتىڭ ءبارىن پارالاپ كوندىرەرلىك داۋلەت ءبىر كىسىگە بىتۋگە مۇمكىن دە ەمەس.
قازاقتى يا قورقىتپاي، يا پارالاماي، اقىلمەنەن نە جىرلاپ، نە سىرلاپ ايتقانمەنەن ەشنارسەگە كوندىرۋ مۇمكىن دە ەمەس. ەتىنەن وتكەن، سۇيەگىنە جەتكەن، اتادان ميراس العان، انانىڭ سۇتىمەنەن بىتكەن ناداندىق الدەقاشان ادامشىلىقتان كەتىرگەن. وزدەرىنىڭ ىرباڭى بار ما، پىش-پىشى بار ما، گۋىلدەگى بار ما، دۇرىلدەگى بار ما - سونىسىنان دۇنيەدە ەشبىر قىزىقتى نارسە بار دەپ ويلامايدى، ويلاسا دا بۇرىلا المايدى، ەگەر ءسوز ايتساڭ، تۇگەل تىڭداپ تۇرا المايدى، نە كوڭىلى، نە كوزى الاڭداپ وتىرادى. ەندى نە قىلدىق، نە بولدىق!
1897
قىرىق ەكىنشى ءسوز
قازاقتىڭ جامانشىلىققا ءۇيىر بولا بەرەتۇعىنىنىڭ ءبىر سەبەبى - جۇمىسىنىڭ جوقتىعى. ەگەر ەگىن سالسا، يا ساۋداعا سالىنسا، قولى تيەر مە ەدى؟ ول اۋىلدان بۇل اۋىلعا، بىرەۋدەن ءبىر جىلقىنىڭ مايىن سۇراپ ءمىنىپ، تاماق اسىراپ، بولماسا ءسوز اڭدىپ، قۋلىق، سۇمدىقپەنەن ادام ازدىرماق ءۇشىن، ياكي ازعىرۋشىلاردىڭ كەڭەسىنە كىرمەك ءۇشىن، پايداسىز، جۇمىسسىز قاڭعىرىپ جۇرۋگە قۇمار. دۇنيەلىك كەرەك بولسا، ادال ەڭبەككە سالىنىپ العان كىسى ونداي ءجۇرىستى يتتەي قورلىق كورمەي مە؟ ءوزىنىڭ كاسىبىن تاستاپ، كەزەگەندىككە سالىنا ما؟ مالدىلار مالىن وڭكەي مالشىلارعا، بالا-شاعاعا تاپسىرىپ، قولداعى قۇداي بەرگەن ازدى-كوپتى داۋلەتى قىزىقسىز كورىنىپ، ونىڭ ۇرى-بورىگە جەم بولىپ، قارعا-جارعا ۇشىراۋىنا شىدايدى. پىش-پىش كەڭەستەن قالىپ، ءبىر اۋىلعا بارىپ، قۋلىق، سۇمدىق جاساپ ءجۇرىپ، تەگىن تاماق جەپ، ىرجىڭداسۋدى قىسىراتۋعا شىدامايدى. نە ءۇشىن دەسەڭ، حالىققا ادەت جول بولعان سوڭ، شارۋاعا پىسىق، مال باعۋعا، مال تابۋعا پىسىق ول ونەرلى كىسىگە قوسىلمايدى، يا ءوزى پالە شىعارۋعا پىسىق، يا سوندايلاردىڭ ءسوزىن «ەستىگەنىم»، «بىلگەنىم» دەپ ەلگە جايىپ ءجۇرىپ، ىرباڭداۋعا پىسىق ونەرلىلەرگە قوسىلعانداي كورىنەدى.
سول ءۇشىن وسى كۇنگى قازاقتىڭ ىسكە جارايمىن دەگەنى ءوزىنىڭ ازدى-كوپتىسىن بىرەۋگە قوسا سالىپ، «كورە ءجۇر، كوزدەي ءجۇر» دەپ باسىن بوساتىپ الىپ، ءسوز اڭدىپ، تاماق اڭدىپ، ەل كەزۋگە سالىنادى.
بۇل كۇندەگىگە بايلىق تا ماقتان ەمەس، اقىل، ابۇيىر دا ماقتان ەمەس، ارىز بەرە ءبىلۋ، الداي ءبىلۋ - ماقتان. بۇل ەكەۋى قولىنان كەلگەن كىسى سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى كەدەي دە بولسا، از دا بولسا ورنى توردە، مايلى اتقا، مايلى ەتكە قولى جەتەدى. جەلوكپەلەۋ، ماقتانشاق بايلاردى: «ءسىز ايتساڭىز، وتقا تۇسۋگە بارمىن» دەپ جەلدەندىرىپ الىپ، شارۋاسىن قىلماي-اق، مالىن باقپاي-اق، سودان الىپ كيىمىن بۇتەيتىپ كيىپ، ءتاۋىر اتىن ءمىنىپ الىپ، قاتارلى ءبىر قۇرمەتكە جەتىپ جۇرە بەرەدى.
ول باي ءوز تىنىشتىعىن دا بىلمەيدى، بوس شىعىندانعانىن دا ەسكەرمەيدى. ءبىر كىسىمەن سويلەسسە، «مۇنى قايتەمىز؟» - دەپ باعاناعى انتۇرعانمەن اقىلداسادى. ول سيىردىڭ جورعاسى سەكىلدەنىپ، قارايعاندا جالعىز ءوزىم بولسام ەكەن دەيتۇعىن نيەتىمەن جانە دە اقىلداسار دوسى كوبەيسە، ءقادىرىم كەتىپ قالادى دەپ ويلاپ: «وي، ءتاڭىر-اي، سونى بىلمەي تۇرسىز با؟ ول انا قۋلىق قوي، بۇل مىنا قۋلىق قوي» دەپ، «وعان بۇيدەي سالساڭ بولماي ما؟» دەپ بار وڭباعان جاۋاپتى ۇيرەتىپ، امالشىلىقتىڭ جولىن ۇيرەتەم دەپ، ول بايدىڭ ءوزىن كىسىگە سەنبەيتۇعىن قىلادى. جانە بايدىڭ وزىنە دە ادام سەنبەيتۇعىن بولادى. بايدىڭ ءوز جاۋابى، ءوز مىنەزى وڭباي تۇرعان سوڭ، باعاناعى كىسى بۇزىلسا، الگى انتۇرعان باعاناعى بايعا: «مەن ايتپاپ پا ەدىم، ونىكى قۋلىق ءسوز دەپ، مىنە، كوردىڭ بە؟» - دەپ، ەكىنشىدە تىرپ ەتپەيتۇعىن قىلىپ الادى. ەندىگى جۇرتتىڭ اقىلى دا، تىلەۋى دە، حارەكەتى دە - وسى.
1898
قىرىق ءۇشىنشى ءسوز
ادام ۇعىلى ەكى نارسەدەن: ءبىرى - ءتان، ءبىرى - جان. ول ەكەۋىنىڭ ورتالارىندا بولعان نارسەلەردىڭ قايسىسى جيبيلي، قايسىسى كاسيبي - ونى بىلمەك كەرەك. ىشسەم، جەسەم دەمەكتىڭ باسى - جيبيلي، ۇيىقتاماق تا سوعان ۇقسايدى. از با، كوپ پە، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن دەگەن ارزۋ، بۇلاردىڭ دا باسى - جيبيلي. اقىل، عىلىم - بۇلار - كاسيبي. كوزبەنەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىپ، قولمەن ۇستاپ، تىلمەن تاتىپ، مۇرىنمەن يىسكەپ، تىستاعى دۇنيەدەن حابار الادى. ول حابارلاردىڭ ۇنامدىسى ۇنامدى قالپىمەنەن، ۇنامسىزى ۇنامسىز قالپىمەنەن، ارنەشىك ءوز سۋرەتىمەنەن كوڭىلگە تۇسەدى. ول كوڭىلگە ءتۇسىرۋشى باعاناعى بەس نارسەدەن وتكەن سوڭ، ولاردى جايعاستىرىپ كوڭىلدە سۋرەتتەمەك. ول - جاننىڭ جيبيلي قۋاتى ءدۇر. ءبىر ۇمىتپاستىق جاقسى نارسەدەن كوڭىلگە جاقسى اسەر حاسيل بولىپ، جامان نارسەدەن كوڭىلگە جامان اسەر حاسيل بولۋ سەكىلدى نارسەلەر. بۇل قۋاتتار اۋەلدە كىشكەنە عانا بولادى. ەسكەرىپ باققان ادام ۇلكەيتىپ، ۇلعايتىپ، ول قۋاتتاردىڭ قۋاتىن زورايتادى. ەسكەرۋسىز قالسا، ول قۋاتتىڭ قايسىسى بولسا دا جوعالادى، ءتىپتى جوعالماسا دا، ءاز-ماز نارسە بولماسا، ۇلكەن ەشنارسەگە جارامايتىن بولادى.
كىمدە-كىم سىرتتان ەستىپ ءبىلۋ، كورىپ ءبىلۋ سەكىلدى نارسەلەردى كوبەيتىپ السا، ول - كوپ جيعانى بار ادام: سىناپ، ورىندىسىن، ورىنسىزىن - ءبارىن دە باعاناعى جيعان نارسەلەرىنەن ەسەپ قىلىپ، قاراپ تابادى. بۇلاي ەتىپ بۇل حارەكەتكە تۇسىنگەن ادامدى اقىلدى دەيمىز. «قۇداي تاعالا ءوزى اقىل بەرمەگەن سوڭ قايتەيىك؟» دەمەك، «قۇداي تاعالا سەنىمەنەن مەنى بىردەي جاراتىپ پا؟» دەمەك - قۇداي تاعالاعا جالا جاۋىپ، ءوزىن قۇتقارماق بولعاندىعى. بۇل - ويسىز، ونەرسىز نادان ادامنىڭ ءىسى. وعان قۇداي تاعالا كورمە، ەسىتپە، كورگەن، ەستىگەن نارسەڭدى ەسكەرمە، ەسىڭە ساقتاما دەپ پە؟ ويىن-كۇلكىمەن، ىشپەك-جەمەك، ۇيىقتاماقپەن، ماقتانمەن اۋرە بول دا، ىشىڭدەگى قازىناڭدى جوعالتىپ، حايۋان بول دەگەن جوق.
كەيبىرەۋلەر ايتادى: «اقىل جيبيلي بولماسا دا، تالاپ - جيبيلي. تالاپ بەرگەن ادام اقىلدى تاپتى، تالابى جوق كىسى تابا المادى»، -دەيدى. و دا بەكەر. تالاپ بالادا دا بار، وعان تالاس قىلۋعا بولمايدى. باعانا ايتتىق قوي، قۋاتى باسىندا كىشكەنە بولادى، ەسكەرمەسە جوعالىپ تا كەتەدى، ەسكەرسە، كۇتىپ اينالدىرسا، زورايادى دەپ. جان قۋاتىمەنەن ادام حاسيل كىلعان ونەرلەرى دە كۇندە تەكسەرسەڭ، كۇندە اسادى. كوپ زامان تەكسەرمەسەڭ، تاۋىپ العان ونەرىڭنىڭ جوعالعاندىعىن جانە ءوزىڭنىڭ ول مەزگىلدەگىدەن ءبىر باسقا ادام بولىپ كەتكەنىڭدى بىلمەي قالاسىڭ. قاي جوعالعان ونەر: «ال، مەن جوعالدىم» دەپ، حابار بەرىپ جوعالادى. ەندى قۋساڭ، باعاناعى اۋەلگى تابۋىڭنان قيىنىراق تيەدى.
جان قۋاتى دەيتۇعىن قۋات - بەك كوپ نارسە، ءبارىن مۇندا جازارعا ۋاقىت سىيعىزبايدى. ءبىراق ءاربىر ونەردىڭ تىستان تاۋىپ الىپ، ىشكە سالعانىن، سونىڭ تامىرىن بەرىك ۇستاپ تۇرۋعا جاراۋشى ەدى. كوپ زامان ەسكەرمەگەن ادامنان ول باعاناعى ونەردىڭ ءوزىنىڭ ەڭ قىزىقتى، قىمباتتى جەرلەرى جوعالا باستايدى. ونان سوڭ كوپ زامان وتسە، سول ونەردى ساقتايتۇعىن قۋاتتىڭ ءوزى دە جوعالادى. ونان سوڭ قايتا كاسىپ قىلۋعا بولمايدى.
بۇل قۋاتتىڭ ىشىندە ءۇش ارتىق قۋات بار، زينھار، سونى جوعالتىپ الۋ جاراماس، ول جوعالسا، ادام ۇعىلى حايۋان بولدى، ادامشىلىقتان شىقتى.
بىرەۋى ورىسشا «پودۆيجنوي ەلەمەنت» دەپ اتالادى. ول نە نارسە؟ نە كوردىڭ، نە ەسىتتىڭ، ارنەشىك ءبىلدىڭ، سونى تەزدىكپەنەن ۇعىپ، ۇققاندىقپەنەن تۇرماي، ارتى قايدان شىعادى، الدى قايدا بارادى، سول ەكى جاعىنا دا اقىلدى جىبەرىپ قاراماققا تەز قوزعاپ جىبەرەدى. ەگەر بۇل بولماسا، كوپ بىلۋگە كوپ وقۋ وڭدى پايدا دا بەرمەيدى. كەرەكتى ۋاقىتىندا ويلاماي، كەرەكتى ۋاقىتىندا قىلماي، كەرەكتى ۋاقىتىندا ايتپاي، ءدايىم ۋاقىتىنان كەش قالىپ، «ءاي، اتتەگەن-اي. ءۇيتۋىم ەكەن، ءبۇيتۋىم ەكەن» دەپ، ءومىر بويى عافيل بولىپ-اق وتىرعانىڭ.
بىرەۋىن ورىسشا «سيلا پريتياگاتەلنايا ودنورودنوگو» دەيدى. ول - ءبىر نارسەنى ەستىپ، كورىپ ءبىلدىڭ، حوش كەلدى، ءقازىر سوعان ۇقساعانداردى تەكسەرەسىڭ. تۇگەل ۇقساعان با؟ ياكي ءبىر عانا جەردەن ۇقساعاندىعى بار ما؟ ارنەشىك سول ىسكە ءبىر كەلىسكەن جەرى بار نارسەلەردىڭ ءبارىن ويلاپ، بىلگەنىن تەكسەرىپ، بىلمەگەنىن سۇراپ، وقىپ، بوتەننەن حابارلانىپ بىلمەي، تىنشىتپايدى.
ءۇشىنشىسى، ورىسشا «ۆپەچاتليتەلنوست سەردسا» دەيدى، ياعني جۇرەكتى ماقتانشاقتىق، پايداكۇنەمدىك، جەڭىلدىك، سالعىرتتىق - بۇل ءتورت نارسەبىرلان كىرلەتپەي تازا ساقتاسا، سوندا سىرتتان ىشكە بارعان ءار نارسەنىڭ سۋرەتى جۇرەكتىڭ ايناسىنا انىق ءراۋشان بولىپ تۇسەدى. ونداي نارسە تۇلا بويىڭا جايىلادى، تەز ۇمىتتىرمايدى. ەگەردە باعاناعى ءتورت نارسەمەن جۇرەكتى كىرلەتىپ الساڭ، جۇرەكتىڭ ايناسى بۇزىلادى، يا قيسىق، يا كۇڭگىرت كورسەتەدى. ەندى ونداي نارسەدەن وڭدى ۇعىم بولمايدى.
ارنەشىك ءتان قۋاتىمەنەن سىرتتان تاۋىپ، سىرتتان ساقتايسىز، ونىڭ اتى داۋلەت ەدى. ونىڭ دا نەشە ءتۇرلى كەسەلى، كەسەپاتى بار نارسەلەرىن بىلمەسەڭ، ساقتاي الماۋشى ەدىڭ عوي. سوعان ۇقساعان ىشتەگى جان قۋاتىمەنەن جيعان نارسەنىڭ اتى اقىل، عىلىم ەدى عوي. ونىڭ دا نەشە ءتۇرلى كەسەلى، كەسەپاتى تيەر نارسەلەرى بار. ونى بىلمەسەڭ، باقپاساڭ - ايرىلاسىڭ. جانە ءاربىر جاقسى نارسەنىڭ ولشەۋى بار، ولشەۋىنەن اسسا - جارامايدى. ولشەۋىن بىلمەك - ءبىر ۇلكەن كەرەك ءىس. ويلانباق جاقسى، ىسكە ءتىپتى سالىنىپ كەتكەن كىسى ويىن بايلاي الماي، قيالي بولىپ تا كەتكەنى بولادى. ىشپەك، جەمەك، كيمەك، كۇلمەك، كوڭىل كوتەرمەك، قۇشپاق، سۇيمەك، مال جيماق، مانساپ ىزدەمەك، ايلالى بولماق، الدانباستىق - بۇل نارسەلەردىڭ ءبارىنىڭ دە ولشەۋى بار. ولشەۋىنەن اسىرسا، بوعى شىعادى.
«نەنىڭ قىزىعىن كوپ ىزدەسەڭ، سونىڭ كۇيىگىن ءبىر تارتاسىڭ» دەگەن. باز ماحفي ولمايا ول، مەن ايتقان ءۇش قۋاتتىڭ ىشىندە ەكەۋى، ياعني «سيلا پريتياگاتەلنايا ودنورودنوگو» ءبىرلان «پودۆيجنوي ەلەمەنت» - بۇل ەكەۋى قوسىلىپ تۇرا تۇرعان نارسە، كۇللى پايدا دا بۇلاردان شىعادى، ۋا كۇللى زارار دا بۇلاردان شىعادى. مانساپ سۇيگىشتىك، ماقتانشاقتىق، اشۋلانشاقتىق، وتىرىكشىلىك، وسىعان ۇقساعان ءاربىر ماسكۇنەمدىككە تارتىپ، قۇمار قىلىپ، اقىلدان شىعارىپ جىبەرەتۇعىن نارسەلەر وسى ەكەۋىنەن بولادى. بۇلاردى تۇبەگەيلەتكەندە جاقسى نارسەلەردى تۇبەگەيلەتىپ، جامان نارسەلەردەن، ياعني جوعارعى ايتىلمىش سەكىلدى ادامشىلىقتان شىعارىپ، قۇمارپازدىققا سالىپ جىبەرەتۇعىن نارسەدەن بويدى ەرتە تىيىپ الۋعا كەرەك. پايدا، زالالدى ايىراتۇعىن قۋاتتىڭ اتى اقىل ەدى عوي. ءبىر اقىل ءقۋاتىبىرلان مۇنى توقتاتىپ بولمايدى. ءھام اقىل، ءھام قايرات - ەكى مىقتى قۋات قوسىلىپ توقتاتادى. ول ەكەۋى كىمدە بار بولسا، باعاناعى ەكى قۋاتتىڭ ەكەۋى دە از بولسا، ياكي ءبىرى بار، ءبىرى جوق بولسا، باعاناعى ەكى قۋاتتار - ءبىر باسى قاتتى اساۋ ات، جۇگەنسىز تاۋعا ۇرا ما، تاسقا ۇرا ما، سۋعا ۇرا ما، جارعا ۇرا ما - قۇداي ءبىلسىن، ايتەۋىر جولدا كورگەن ەستى، اقىلى دۇرىس ادامدار ءالى دە سۇراماي دا قالادى. سەندە ەرىك جوق. ەكى ەتەك جايىلىپ، ەكى كوزىڭ اسپاندا، ماسقارا بولىپ كەتكەنىڭ ولگەنىڭشە.
1898
قىرىق ءتورتىنشى ءسوز
ادام بالاسىنىڭ ەڭ جامانى - تالاپسىز. تالاپ قىلۋشىلار دا نەشە ءتۇرلى بولادى. ءھام تالاپتىڭ ءوزى دە ءتۇرلى-تۇرلى. ءھام سول تالاپتاردىڭ قايسىسىنىڭ سوڭىنا تۇسسە دە، بىرىنەن ءبىرى ونەرلى، تۇرلاۋلىراق كەلەدى. ۋا، لاكين ادام بالاسى يا تالاپتى، يا تالاپسىز بولسىن، ايتەۋىر «بارەكەلدىنى» كەرەك قىلمايتۇعىنى بولمايدى. ارنەشىك، ورىنسىز با، ورىندى ما، «بارەكەلدى» دەۋشىنى كوڭىل ىزدەپ تۇرادى. ادام بالاسى ءوزى قاي جولدا، قاي مايداندا جۇرسە، سول مايدانداعى كىسىمەن سىرلاس بولادى. ونىڭ ءۇشىن وزگە جولداعىلاردان «بارەكەلدىنى» وڭدى كۇتپەيدى. ماعان «بارەكەلدى» دەسە، وسى وزىممەنەن سەرىكتەس، سىرلاس وسىلار «بارەكەلدى» دەر دەيدى.
تالاپتىڭ ىشىندە ادام بالاسى كوبىنەسە باسىنا ءقادىر ىزدەپ، سول تالاپتا بولادى. بىرەۋ مال قۋىپ جاتىر. ساراڭدىقپەن، ارامدىقپەن، ايتەۋىر مال تاپسام، «مال تاپقان ەردىڭ جازىعى جوق» دەيتۇعىن، «مالدىنىڭ بەتى جارىق» دەيتۇعىن ماقالعا سەنىپ، حالىقتىڭ تۇرىنە قاراي، يت تە بولسا، مالدىنى سوگە المايدى دەپ، بۇل مال ءھام پايدا، ءھام قاسيەت بولادى بويىما دەيدى. مۇنىسى راس، قازاقتىڭ ءوز قۇلقىنا قاراعاندا. ءبىراق ادامدىققا، اقىلعا قاراعاندا، قازاق تۇگىل، كوڭىل جيىركەنەتۇعىن ءىس. وسىعان وراي بىرەۋ ەر اتانامىن، بىرەۋ قاجەكە اتانامىن، بىرەۋ مولدەكە اتانامىن، بىرەۋلەر بىلگىش، قۋ، سۇم اتانامىن دەپ، سول حارەكەتتە ءجۇر. ءارقايسىسى قازاققا ياكي ءبىرى بار، ءبىرى جوق بولسا، باعاناعى ەكى بۇلداماق تا بولىپ، باسىنا «وسىنىم ءبىرسىپىرا ەلەۋ ازىق بولار» دەگەن تالاپپەنەن قىلىپ ءجۇر. مۇنىسى قازاقتىڭ تامىرىن ۇستاپ-ۇستاپ قارايدى داعى، «مىنانى الىپ كەلىپ بەرسە، قىمبات العانداي ەكەن، وسى كۇندە مىنا ءبىر ءىستىڭ ءبىراز پ ۇلى بار ەكەن» دەپ، قازاقتىڭ ءوز بەتىنەن وقىپ، ىزدەنگەن تالاپ بولماسا، كىتاپ بەتىنەن وقىپ ىزدەگەن تالاپ ەمەس. ونىڭ ءۇشىن كىتاپ سوزىمەنەن ىزدەنگەن تالاپ بولسا، اۋەلى كوكىرەكتى تازالاۋ كەرەك دەيدى، ونان سوڭ عيبادات قىل دەيدى. قازاقتىڭ بەتىنە قاراپ، سودان وقىعان بولسا، ول تالابىڭدى قىلا بەر، كوكىرەكتى تىم تازالايمىن دەمە، ونى كىم كورىپ جاتىر، ىشىندە قاتپار كوپ بولماسا، قۇت-بەرەكەگە جاعىمدى بولمايدى دەيدى. ەندى وسىعان قاراپ، قايدان وقىپ، ءبىلىپ، ۇمتىلعان تالاپ ەكەنىن بىلەرسىڭ.
1898
قىرىق بەسىنشى ءسوز
قۇداي تاباراكا ۋاتاعالانىڭ بارلىعىنىڭ ۇلكەن دالەلى - نەشە مىڭ جىلدان بەرى اركىم ءارتۇرلى قىلىپ سويلەسە دە، ءبارى دە ءبىر ۇلكەن قۇداي بار دەپ كەلگەندىگى، ۋا ءھام نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە ءعادالات، ماحاببات قۇدايعا لايىقتى دەگەندىگى.
ءبىز جاراتۋشى ەمەس، جاراتقان كولەڭكەسىنە قاراي بىلەتۇعىن پەندەمىز. سول ماحاببات پەن عادالاتكە قاراي تارتپاقپىز، سول اللانىڭ حيكمەتىن بىرەۋدەن بىرەۋ انىعىراق سەزبەكپەن ارتىلادى. يناندىم، سەندىم دەمەك يناندىرامىن، سەندىرەمىن دەگەن ەمەس.
ادامشىلىقتىڭ الدى - ماحاببات، ءعادالات، سەزىم. بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق. ول - جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى. ايعىر بيەگە يە بولماقتا دا ماحاببات پەن سەزىم بار. بۇل ءعادالات، ماحاببات سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا، ول كىسى - عالىم، سول - عاقيل. ءبىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز، جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزبەكپىز، كوزبەن كورىپ، اقىلمەن ءبىلىپ.
1898
You Might Also Like
-
30 جاسقا تولعان ەر ازاماتقا ارنالعان قۇتتىقتاۋ تىلەك
-
ويان قازاق ولەڭى تولىق نۇسقا تەكست ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى،
