InfoHub Logo

سابيتوۆا ايانا
تۇران ۋنيۆەرسيتەتى الماتى ق. قازاقستان رەسپۋبليكاسى
6ۆ03103-گۋمانيتارلىق زاڭ فاكۋلتەتى:پسيحولوگيا ماماندىعىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى
عىلىمي جەتەكشىسى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كوندينانتى پروفەسسور تۋلەكوۆا گ . ح.

اننوتاسيا

بۇل ماقالانىڭ كىرىسپە بولىمىندە «ءومىر فيلوسوفياسى» تۋرالى ءسوز بولىپ، گنوسەلوگيالىق تۇسىنىكتەر تۋرالى باياندالادى. نەگىزگى بولىمدە «تولىق ادام» بەينەسىن قالىپتاستىراتىن ىزگى قاسيەتتەر تۋرالى، «تولىق ادام» ءىلىمى تۋرالى جازىلادى. ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلىنىڭ «دوس جۇرەگى» اڭگىمەسىندەگى «تولىق ادام» بەينەسى تالدانادى. 

كىلت سوزدەر: تولىق ادام بەينەسى، گنوسەولوگيالىق وپتيميزم، گنوسەولوگيالىق سكەپتيسيزم، ءومىردىڭ ءمانى، گنوسەولوگيالىق اگنوستيسيزم.

ۆستۋپيتەلنايا چاست ەتوي ستاتي راسسكازىۆاەت و «فيلوسوفيي جيزني» ي وپيسىۆاەت گنوسەولوگيچەسكيە كونسەپسيي. ۆ وسنوۆنوي چاستي ناپيسانو و دوبرودەتەلياح، فورميرۋيۋششيح وبراز «سوۆەرشەننوگو چەلوۆەكا»، وب ۋچەنيي و «سوۆەرشەننوم چەلوۆەكە». اناليزيرۋەتسيا تەنيەۆوي وبليك وبرازا «پولنىي مۋجچينا» ۆ راسسكازە «سەردسە درۋگا» ناگاشيبەكا كاپالبەكۋلى. زاكليۋچيتەلنايا چاست ستاتي زاكانچيۆاەتسيا زاكليۋچەنيەم ۆيكتورا فرانكلا.

كليۋچيەۆىە سلوۆا: سەلوستنىي وبراز چەلوۆەكا، گنوسەولوگيچەسكيي وپتيميزم، گنوسەولوگيچەسكيي سكەپتيسيزم، سمىسل جيزني، گنوسەولوگيچەسكيي اگنوستيسيزم.

The introductory part of this article talks about the "Philosophy of Life" and describes epistemological concepts. In the main part، it is written about the virtues that form the image of the "Perfect Man"، about the doctrine of the "Perfect Man". The shadow appearance of the image of the “Full Man” in the story “The Heart of a Friend” by Nagashibek Kapalbekuly is analyzed. The final part of the article ends with Viktor Frankl's conclusion.

Key words: integral image of a person، epistemological optimism، epistemological skepticism، meaning of life، epistemological agnosticism.

ادام فاكتورىنداعى تولىق ادام بەينەسى (ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلىنىڭ “دوس جۇرەگى” اڭگىمەسىندەگى ماسەلەلەر)

ادام بالاسى ءوي-ورىسى دامىپ، ءومىردى تانۋعا تالپىنعان ساتتە «ءومىردىڭ ءمانى» [1] دەگەن سانانى سارساڭعا سالىپ، ويدى سان-ساققا جۇگىرتەتىن اۋىر دا، ازاپتى سۇراققا جاۋاپ ىزدەدى. بۇل سۇراققا ۇلى ويشىلدار مەن ۇلى فيلوسوفتار ءتۇرلى تۇيىندەر كەلتىرىپ، ءتۇرلى تۇجىرىمدار جاسادى. وسى ءتۇرلى تۇيىندەر مەن ءتۇرلى تۇجىرىمدار ارقىلى فيلوسوفيادا «ءومىر فيلوسوفياسى» دەگەن بوگەنايى بولەك، باعىتى ەرەك فيلوسوفيالىق قوزعالىس قالىپتاستى [2]. بۇل قوزعالىس 19 عاسىردىڭ اياعى مەن 20 عاسىردىڭ باسىندا نەمىستىلدى ەلدەردە كەڭ تارالدى. ءومىردىڭ ءمانى مەن ماقساتىن، مۇراتى مەن ماڭىزدىلىعىن، قۇندىلىعى مەن ەرەكشەلىگىن زەردەلەيتىن قوزعالىستىڭ فريدريح نيسشە، ۆيلگەلم ديلتەي، انري بەرگسون، گەورگ زيممەل، وسۆالد شپەنگلەر، ليۋدۆيگ كلاگەس، ارتۋر شوپەنگاۋەر سەكىلدى وكىلدەرى بولدى. وسى وكىلدەر «ءومىردىڭ ءمانى» دەگەن ساۋالدىڭ توڭىرەگىندە كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازىپ، دۇنيە ديدارىن تانۋ ءۇشىن وي ديسكۋسسياسىن ۇيىمداستىرادى. 

قاي زاماندا دا، قاي ۋاقىتتا دا فيلوسوفتار اسپان مەن جەردى، ءتاڭىر مەن بولمىستى، ءومىر مەن ءولىمدى تانۋعا تالپىنعانى جازىلدى. وسى ىزدەنىستەر مەن زەرتتەۋلەر ارقىلى ادام بالاسىنىڭ دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسى مەن تانىمى دا وزگەرىپ وتىردى. فيلوسوفيا عىلىمىندا ىزدەنىستەر مەن زەرتتەۋلەردىڭ ءساتسىز شىعىپ، قۇندى ويلاردىڭ قۇردىمعا كەتەتىن ساتتەرى كوپ بولادى. بۇل سالادا نەگىزسىز تەوريا مەن دالەلدەنبەگەن يدەيالار دا جەتەرلىك. وسى تامىرسىز تەوريالار مەن پىسپەگەن يدەيالاردى سۇرىپتاۋ ءۇشىن «گنوسەولوگيالىق وپتيميزم»، «گنوسەولوگيالىق سكەپتيسيزم»، «گنوسەلوگيالىق اگنوستيسيزم» [3] دەگەن ءۇش تۇسىنىكتى قولدانۋعا بولادى. 

گنوسەولوگيالىق وپتيميزم – ادامنىڭ تانىمدىق، كوركەمدىك قابىلەتىنىڭ شەكسىز ەكەنىنە سەنۋ [4]. وپتيميزم – دۇنيەگە سەنىممەن قاراپ، ۇمىتسىزدىكتەن اۋلاق بولۋ. وسى گنوسەولوگيالىق وپتيميزم ارقىلى ءپالساپالىق پايىمدارعا يلانىپ، ادام بالاسىنىڭ قارىم-قابىلەتىنە تولىق سەنۋگە بولادى. 

گنوسەولوگيالىق سكەپتيسيزم – ادامنىڭ دۇنيە ديدارىن تولىق تانيتىنىنا سەنۋ، ءبىراق، پايىمدارعا كۇمان كوزىمەن قاراۋ. بۇل – دۇرىس. كەز كەلگەن پايىمعا تابىنىپ، كەز كەلگەن تۇجىرىمعا سەنۋ – عىلىم ءۇشىن دە ءقاۋىپتى. فيلوسوفيالىق وي، فيلوسوفيالىق تۇجىرىم، فيلوسوفيالىق زەرتتەۋ كۇمىن مەن سىن ارقىلى عانا دامىپ، جەتىلەتىنى ءسوزسىز. گنوسەولوگيالىق سكەپتيسيزم ارقىلى عانا قاراپايىم يدەيالار ۇلى يدەيالارعا اينالادى. 

گنوسەولوگيالىق اگنوستيسيزم – ادامنىڭ قابىلەتىنە مۇلدەم سەنبەيتڭن تۇسىنىك. بۇل تۇسىنىكتەگى ادامدار ءۇشىن عىلىمنىڭ دۇنيەنى تولىق تانىپ، عالىمنىڭ الەم ءۇشىن ۇلى ويلاردى ەمەس، پەسسميستىك ويلاردى عانا قۇپ كورەدى. 

وسى ءۇش تۇسىنىك ارقىلى كەز كەلگەن عىلىمي ەڭبەكتى تالداپ، كەز كەلگەن يدەيانىڭ تانىمىنا جاقىنداۋعا بولادى. ماسەلەن، ءومىر تۋرالى ۆيكتور فرانكل: «ءومىر – ازاپ شەگۋ جانە سول ازاپتان جول تابۋ» [5]دەگەن وي ايتادى. بۇل وي ارقىلى ءومىردىڭ ءمانى قاسيەتى مەن قاسىرەتىندە ەكەنىن ءسوزسىز تۇسىنەمىز. ۆيكتور فرانكل عۇمىرى كونسلاگەردە – وتسە دە ستەنوگراف ءتاسىلىن پايدالانىپ جازۋىن توقتاتپاعان ادام [6]. قانشاما ازاپتى ارتقا تاستاپ، قانشاما قيىندىقتى جەڭىپ شىققان پسيحولوگ-فيلوسوفتىڭ عۇمىر جولى « ءومىر – ازاپ شەگۋ جانە سول ازاپتان جول تابۋ» دەگەن ءبىر سويلەمگە سيىپ تۇرعان سەكىلدى. وسى سويلەم ارقىلى ءومىر – قيىندىعى مەن قاسىرەتى كوپ، قالتارىسى مەن بۇلتارىسى جەتەرلىك تىنىمسىزجول ەكەنىن تۇسىنەمىز. 

ءومىردىڭ ءمانى تۋرالى ءسوز بولعان ساتتە ادام ءومىرى ءۇشىن ماڭىزدى نارسەلەر مىندەتتى تۇردە ءسوز بولادى. ءبىر ادام ءۇشىن ءومىردىڭ ءمانى وتباسىدا، ءبىر ادام ءۇشىن ءومىردىڭ ءمانى مەيىرىمدىلىكتە، ءبىر ادام ءۇشىن ءومىردىڭ ءمانى سىيلاستىقتا، ءبىر ادام ءۇىشن ءومىردىڭ ءمانى سەنىمدە، ءبىر ادام ءۇشىن ءومىردىڭ ءمانى ونەردە بولۋى مۇمكىن. وسى قۇندىلىقتار تۋرالى فيلوسوفتاردىڭ ويلارى مەن پىكىرلەرى دە جەتەرلىك. ادامگەرشىلىك تۋرالى فريدريح نيسشە «دىنشىلدىگىڭدى قۇدايعاكورسەت، ماعان ادامگەرشىلىڭ كەرەك» [7]، - دەگەن پىكىر بىلدىرسە،  اباي «ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» [8]، - دەگەن وي ايتادى. وسكار ۋايلدىڭ «لوندوندا تۇمان ءومىر سۇرمەيتىن ەدى، ەگەر ونى ونەر كەلىپ اشپاعاندا»  [9] دەگەن پايىمى مەن فريدريح نيسشەنىڭ «ءبىزدى بۇل الەمنىڭ رەاليزمىندە جويىلىپ كەتپەۋدەن قۇتقاراتىن ءبىر-اق نارسە بار، ول – ونەر»، «ونەر بىزگە ءومىردىڭ شىندىعىنان ءولىپ كەتپەۋ ءۇشىن كەرەك» [10] دەگەن سەكىلدى ويلاردى دا ونەردىڭ ادام ءومىرى ءۇشىن ماڭىزدىلىعى ايقىنداپ تۇر. ادام ءۇشىن ماحاببات، سىيلاستىق، مەيرىمدىلىك، سەنىم، ونەر سەكىلىد ىزگى سەزىمدەر مەن قۇندى قۇندىلىقتار ماڭىزدى ەكەنى تۇسىنىكتى. ءبىراق، ەركىندىك جوق جەردە وسى قۇندىلىقتاردىڭ ەشقانداي دا ءمانى، ەشقاندايدا دا ماعىناسى بولمايدى. ەركىندىك بولماعان ساتتە ماحاببات ۇلكەن مانگە يە ەمەس، سىيلاستىق سوگىلەدى، مەيىرىمدىلىك مەزى ەتەدى، سەزىم سالتانات قۇرمايدى، ونەر قۇلدىرايدى. وسى تۇستا «ءومىرىدىڭ ءمانى – ەركىندىك» دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولاتىن سەكىلىدى. ەركىندىك تۋرالى ۆولتەر: «ەركىندىك – بۇل سىزگە بەرىلگەن سىي ەمەس. بۇل – سىزدەن ەشقاشان تارتىپ الۋ مۇمكىن ەمەس دۇنيە!»، [11]، - دەيدى. راسىندا دا، ادام بالاسى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى نارسە – ەركىندىك. وي ەركىندىگى، رۋح ەركىندىگى، سانا ەركىندىگى جوق جەردە – ءتان ەركىندىگى مەن ءسوز ەركىندىگىنىڭ ەشقانداي دا پايداسى جوق ەكەنى ءسوزسىز تۇسىنىكتى. گابريەل گارسيا ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانىندا حوسە اركاديو بۋەنديا جايلى «اياق قولى بوساعانمەن، ول وتىرعان ورىندىعىنان قوزعالعان جوق. ءجىپ شەشىلسە دە، كوزگە كورىنەر شىرماۋدان دا شىمىر ءبىر قۇدىرەتتى كۇش تالىشننىڭ دىڭىنە شەگەلەپ تاستاعانداي، جاۋىن مەن جەل وتىندە تاپجىلماي وتىرا بەردى» [12]، - دەگەن سويلەم بار. بۇل سويلەم ارقىلى گابريەل گارسيا ماركەس ءوزى ەركىن بولسا دا – ويى بودان، ءوزى تاۋەلسىز بولسا دا – ساناسى قۇل ادامنىڭ بەينەسىن كەرەمەت كورسەتەدى. دۇنيەدەگى ەڭ قاسىرەتتى نارسە – سانانىڭ تاۋەلسىز بولماۋى، ويدىڭ بودان بولۋى. ساناسى تاۋەلسىز، ويى ەركىن ادام عانا «تولىق ادام» بەينەسىن قالىپتاستىرادى.

زۇلمات زامانداردا دا، جاۋگەرشىلىك جىلداردا دا ادام ءوز تانىمىنا جاقىنداۋعا تالپىنىپ كەلدى.كوپتەگەن ۋاقىتتار بويى ادام ءوزىن تولىق جەتىلدىرىپ، جان-جاقتى دامىتۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ەكسپريمەنتتەرگە دە باردى. ادام ءوز دامۋى ءۇشىن ءارتۇرلى ءبىلىمدى دە، عىلىمدى دا، فيلوسوفيانى دا پايدالاندى. ادامزات بالاسى ۇزدىك بولۋعا تالپىنىس جاسادى، ءمىنسىز بولۋعا تىرىستى. وسى ۋاقىتتا ادام ءۇشىن باعدار بولاتىن كوپتەگەن ىلىمدەر دە جارىق كوردى. ماسەلەن، نيسشەنىڭ «اسقان ادام» ءىلىمى، ءال-فارابيدىڭ «پاراساتتى ادام ءىلىمى»، ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى ادام فيلوسوفياسىن تەرەڭ زەردەلەگەن شىعارمالار. وسى شىعارمالاردىڭ بارلىعى دا ادام ءومىرى مەن ادام قۇندىلىعىنا تەرەڭ بويلايدى. مىسالى، ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»ولەڭىنەن باستالعان:

«بەس نارسەدەن قاشىق بول، بەس نارسەگە اسىق بول، ادام بول دەسەڭىز» [13] ، - دەگەن جولدار ارقىلى-اق «تولىق ادام» كونسەپسياسىن انىق تۇسىنۋگە بولادى. وسى «بەس اسىل» مەن «بەس دۇشپاندى» اجىراتا بىلگەن ادامنىڭ عۇمىرى ءماندى بولاتىنى ءسوزسىز. ءبىراق، قوعامدا «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەپ ادامزاتتى بىردەي سۇيۋگە شاقىرىپ، «جانە ءسۇي حاق جولى دەپ ادىلەتتى» دەپ ادىلەتتىڭ جاقتاۋشىسى بولۋعا ۇندەگەن ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى ءسوز جۇزىندە عانا ىسكە اسىپ جاتقانىن بايقايمىز. قوعامداعى ادامداردىڭ مىنەزى مەن سوزىنەن «تولىق ادام» بەينەسىن باقىلاۋ مۇمكىن ەمەس. تولىق ادام بەينەسىنىڭ كولەڭكە كورىنىسى تۋرالى اباي دا كوپ جازدى، كوپ كۇيىندى. ال، بۇگىنگى تاڭدا وسى تاقىرىپقا قالام سىلتەپ جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ ءبىرى – ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى. 

ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى – جازۋشى. 1950 جىلى 16 ناۋرىزدا الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى، قىزىلاسكەر اۋىلىندا تۋعان [14]. شىعارمالارى تىڭ وبرازدار ارقىلى ەرەكشەلەنەتىن جازۋشىنىڭ كوپتەگەن اڭگىمەلەرى بار. وسى اڭگىمەلەردىڭ ىشىندە ادامدى سان سۇراقتىڭ قۇرساۋىندا قالدىرىپ، جاۋابى جوق الەمگە ەنگىزەتىن ەرەكشە اڭگىمەسى – «دوس جۇرەگى». بۇل اڭگىمەنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى – ادام. ادامنىڭ سىرى دا، مۇڭى دا، قايعىسى دا، قاسىرەتى دە، قۋانىشى دا، شاتتىعى دا – وسى شىعارمادا جازىلعان. كەيىپكەردىڭ جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، كەۋدە ساندىعىنىڭ قۇلپىن اشۋعا تىرىسۋ ارقىلى وقىرمانعا وي تاستاۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى. ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلىنىڭ «دوس جۇرەگى» اڭگىمەسىندە «تولىق ادام» بەينەسىنىڭ تۇتاس كورىنىسى كەرەمەت كورسەتىلەدى. اڭگىمەدە «تولىق ادام» بەينەسىنىڭ تۇتاس كورىنىسى – قايىركەن بولسا، «تولىق ادام» بەينەسىنىڭ كولەڭكە كورىنىسى – تاڭات. تاڭات – ادامعا قاراي ءسوزى وزگەرىپ، زامانعا قاراي مىنەزى وزگەرەتىن ادامداردىڭ تيپتىك وبرازى سەكىلدى. شىعارمانى وقىعان ساتتە «ەلگە بال ۇرتتاتىپ، مەن دەگەندە قياس تارتاتىن بۇل تاعدىر يتكە نە جازدىم؟ ەل قاتارلى مەنىڭ دە تۇياعىم ءبۇتىن، ءتورت قۇبىلام نەگە تۇگەل ەمەس؟ نەگە مەن دە قالتاعا جول پۇلىمدى سالىپ الىپ، الماتىعا بارمايمىن...» دەپ كۇيىنەتىن قايىركەندى دە اياپ، مىنەزى ادامعا بايلانىستى تۇرلەنەتىن، قىزمەتتىك ءوسۋدى عانا قالايتىن تاڭاتقا دا مەيىرىمدىلىكپەن قارايسىز. بۇل – جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى. جازۋشى تاڭاتتى تولىقتاي جامان ادام رەتىندە كورسەتپەيدى. «تاڭاتتار» ءبىزدىڭ اينالىمىزدا جەتەرلىك، جان-جاعىمىزعا كوز سالعان ساتتە كوپ ەكەنىن بايقايمىز. وسى سەبەپتى تاڭاتتى تولىقتاي جەك كورۋ مۇمكىن ەمەس. تاڭاتتىڭ مىنەزدەرى تۋرالى ءسوز بولىپ، دۇنيەقوڭىزداعى تۋرالى ايتىلعان سويلەمدەردە – ءوزىڭىزدى جامانداپ جاتقان سەكىلدى كۇي كەشەسىز. بۇل – «تولىق ادام»بەينەسىنىڭ كولەڭكە كورىنىسى. كەز كەلگەن ادام، كەز كەلگەن تۇلعا ءمىنسىز ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى. تاڭات – ءبىزدىڭ ءھام ءسىزدىڭ مىنەزدەرىمىزدەن قۇرىلعان وبراز. وسى وبراز ارقىلى ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى ءسىزدى دە، ءبىزدى دە ۇلكەن ساۋالدارعا جەتەلەيدى.

پايدالانعان ادەبيەت:

1 – نيسشە.ف.ۆ.، تاك گوۆوريل زاراتۋسترا. – موسكۆا: لەنيزدات، 2020.
2 – شوپەنگاۋەر.ا.، مىسلي. – موسكۆا: ازبۋكا، 2014.
3 – لەكتورسكيي.ۆ.ا.، سۋبەكت. وبەكت. پوزنانيە. –  موسكۆا: ناۋكا، 1980.
4 – اۆتونوموۆا.ن.، پوزنانيە ي پەريەۆود. وپىتى فيلوسوفيي يازىكا. – موسكۆا: روسسييسكايا پوليتيچەسكايا ەنسيكلوپەديا، 2008.
5 – فرانكل.ۆ.، چەلوۆەك ۆ پويسكاح سمىسلا. – موسكۆا: «پروگرەسس»، 1990.
6 – فرانكل.ۆ.، سكازات جيزني «دا!»: پسيحولوگ ۆ كونسلاگەرە. – موسكۆا: الپينا پابليشەر، 2014.
7 – نيسشە.ف.ۆ.، چەلوۆەچەسكوە، سليشكوم چەلوۆەچەسكوە. – موسكۆا: ازبۋكا، 2015.
8 – قۇنانبايەۆ.ا.، ابايدىڭ قارا سوزدەرى. – الماتى: مازمۇنداما، 2022.
9 – ۋايلد.و.، پورترەت دوريانا گرەيا. پەسى ي ستيحوتۆورەنيا. – موسكۆا: ەكسمو-پرەسس، 2014.
10 – نيسشە.ف.ۆ.، Ecce Homo. انتيحريست (سبورنيك). – موسكۆا: ازبۋكا-اتتيكۋس، 2015.
11 – ۆولتەر.، فيلوسوفسكيە پوۆەستي. – موسكۆا: ازبۋكا-اتتيكۋس، 2015.
12 – گارسيا.م.گ.، ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق. – استانا: فوليانت، 2020.
13 – قۇنانبايەۆ.ا.، ولەڭدەر. – الماتى: MelomanPublishing، 2020.
14 – ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى. – ەلەكتروندىرەسۋرس: https://kk.wikipedia.org/wiki/ناعاشىبەك_قاپالبەك ۇلى.

---