InfoHub Logo

الەمدەگى سانالى جاراتىلىس – ادام ەكەنىن ەسكەرسەك، ادام بالاسى تۋىلعاننان باستاپ، دۇنيەنى تانۋمەن ءومىر تىزبەگىن قۇرايدى. سانا-قۇلىق قالىپتاسۋى ادامنىڭ قابىلەتىمەن قوسا، ورتاسىنا، اينالاسىنداعى ادامدارمەن قاداعالانادى. وبەكتيۆتى دۇنيەنىڭ سۋبەكتيۆتى بەينەسى دەپ ۇعىنساق سانا تەك ادام ميىنىڭ جەمىسى ەكەنىن كورەمىز. ادامنىڭ رۋحاني دۇنيەسىن قۇرايتىن سانا-سەزىم، تۇيسىك ارقىلى جۇمىس جاساپ، اينالاداعى جاعداياتتاردى قابىلداۋ ارقىلى، كەرى بايلانىس ورناتادى. سانا قابىلداۋى ءار جاندا وزگەشىلىگىمەن كورىنەدى، ول قالاي، ءومىردى تانۋى مەن ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، قابىلداۋ دەڭگەيى، وزىندىك پرينسيپتەرى، اقىل-پاراساتى، ءوزىن-وزى ۇستاي ءبىلۋى، جاساعان ىس-ارەكەتتەرى. سانا-ماڭگىلىك اقيقات، ال ءدىني سانا سول اقيقاتتىڭ قۇرامداس بولىگى، ادامزات بالاسىنا ورتاق قۇندىلىق. الەمدە بىر-بىرىمەن بايلانىسىپ جاتقان قانشاما قوعامدىق ماسەلەلەر بار. سولاردىڭ ءبىرى، ءارى كۇردەلىسى، قوعاممەن تىعىز بايلانىستا ءارى ادامزاتپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان قوعامدىق سانانىڭ ءبىر فورماسى - «ءدىن».

ءدىني سانا نەگىزىن سەنىم قۇرايدى. ءدىني سەنىم – ادامنىڭ قۇلشىلىعىنان، سەنىم جۇيەلەرىنەن باستاۋ الادى. قۇدىرەتكە سەنۋ، ءدىني دوگمالارعا، كيەلى زات، كىتاپتارعا سەنۋ. ادام بويىنداعى ءدىني يدەولوگيانى وياتادى، وي-ساناسىن ءدىني كوزقاراسقا نەگىزدەيدى. ءدىني سانا ادام ومىرىندە ءارتۇرلى كەزەڭدە قالىپتاسۋى مۇمكىن. ادامزات پايدا بولىپ، دامۋ عاسىرلارىندا بىرگە دامىپ، ءار قيلى كەزەڭدەردى باستان وتكىزدى. ادام دۇنيە ەسىگىن اشقاندا وتباسى، ورتاسىنا بايلانىستى ءومىر كوزقاراستارى تۇزىلەدى. ءدىني ساناسى دا ادامنىڭ قابىلداۋىمەن ، كورىپ، ءبىلىپ، ىزدەنىسىمەن قالىپتاسادى. سەنىم - ءدىني سانانىڭ ءتۇپ تامىرى. سول ارقىلى ءدىندى قابىلداۋ، ۇعىنۋ، ۇستانۋ جۇيەلەنەدى. ءدىني يدەيالار، ءدىني قۇندىلىقتار، ءدىني ەموسيالار مەن ادامنىڭ جاساعان ىس-ارەكەتى مەن مىنەز-قۇلقىن رەتتەپ وتىرۋشى فاكتور – «سانا»، «ءدىني سانا».

ءدىني سانا ادامنىڭ ومىرىنە، تىكەلەي ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارى مەن پرينسيپتەرىنە جالپى العاندا ادامنىڭ «مەنىنە» (ينديۆيدكە) اسەر ەتەدى. قازاق قوعامىندا ءداستۇرلى قازاقي ادەپ-عۇرىپ، سالت-سانا، قۇندىلىقتار قالىپتاسقان. قازاق حالقى دەگەندە ءوز بىتىم-جۇيەسى بار، ءبىرتۇتاس مەملەكەت كوز الدىمىزعا ەلەستەيدى. ءدىلى مەن ءدىنى، ومىرلىك ۇستانىمى قالىپتاسىپ، تىنىس-تىرشىلىگى ءدىنى مەن سالت-داستۇرىمەن استاسىپ جاتقان مەملەكەتىمىز ۇرپاق تاريەسىن ۇلتتىق-ادامي قۇندىلىقتارمەن ۇشتاستىرعان. ءدىندى تاربيە كوزى دەپ ەسەپتەيمىز سەبەبى ءدىني سانا قالىپتاسۋى ارقىلى ادامدى «ءدىن» تاربيەلىككە، يماندىققا، جاقسىلىققا ۇيرەتەدى. ءدىن ادامدى سەنىم جۇيەسىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، دۇرىس ءومىر سۇرۋگە باۋلىيقدى، ءدىني سەنىمىن نىعايتىپ، اداممەن قۇداي اراسىنداعى كوپىر ورنىقتىرادى. ءدىني ساناسى دۇرىس قالىپتاسقان ادام تەك جاقسى جاقتارعا ۇمتىلىپ، ءومىرىن دۇرىس وتكىزۋگە تىرىسارى انىق. سول سەبەپتى ءدىني سانانىڭ دا قالىپتاسۋ زاڭدىلىقتارى بار، ادامعا ءومىردى تۇسىنۋگە، تۇسىندىرۋگە جانە بەلگىلى ءبىر جاعدايدا رەتتەستىرۋگە كومەك بەرەتىن سەنىمدى قامتيدى.

قوعامدىق قاجەتتىلىك بولعاسىن ءدىن ەركىن قۇبىلىس. ءدىن ۇعىمى- مەيلىنشە اۋماقتى، كوپ نارسەلەردى قامتيتىن كەڭ ۇعىم. ءدىني سانا ادامداردا ءار اۋقىممەن قالىپتاسادى، ءدىندى قابىلداۋ مەن ونى ومىردە قولدانىسقا شىعارۋ ەكەۋى بايلانىستا بولۋى كەرەك. اداسقان، دەسترۋكتيۆتى اعىمدار، ءدىن اتىن جامىلىپ ەكسترەميستىك ىس-ارەكەت ۇيىمداستىرۋشى ۇيىمدار قايدان پايدا بولادى: ءدىني سانانىڭ ۋلانۋىنان، ءدىندى دۇرىس تۇسىنبەي، كەرتارتپا ۇعىمداردىڭ پايدا بولىپ، سانانىڭ بۇزىلۋىنان. «يمان ساقتاۋعا - قورىقپاس جۇرەك، اينىماس كوڭىل، بوساماس بۋىن كەرەك»،-دەپ اباي اتامىز ايتىپ كەتكەندەي، ءدىن ادامعا ۇيالاماستان بۇرىن، قالاي ورنىققانى ماڭىزدى. ول دەگەنىمىز، ءدىندى ءتۇسىنىپ، ءدىني قۇندىلىقتاردى قابىلداۋ، دۇرىس ءبىلىمنىڭ قالىپتاسۋى. ءدىن تازاسى، سانا تازالىعىندا جاتىر. سانا قوزعالىسى، وي-تولعامى، ادامنىڭ قابىلەتى مەن ءبىلىم جۇيەسىندە جاتىر، ومىرگە كوزقاراسى، ومىرلىك ۇستانىمى، عالامعا، ادامدارعا قارىم-قاتىناسى سول ساناسىمەن كورىنىس تابادى. سانا قالىپتپسۋى كورگەنىمىزدەي ادامنىڭ ءوزى مەن قورشاعان ورتاسىنا بايلانىستى، ءدىني سانا دا سانانىڭ ءبىر ولشەمى. ءدىني سانا قوعامدىق قۇندىلىق، سول ءۇشىن قوعامدىق جۇيەنى رەتتەپ، قاداعالاپ وتىرۋ مىندەت. ءدىني سانا ول ادامدار بىردەن پايدا بولا سالمايتىن بولعاندىقتان، ادام كورە-بىلە كەلىپ قالىپتاستىرادى. ءدىني ءبىلىم بەرەتىن تۇلعا، ءدىني جازبالار، وقۋ-قۇرالدارى، ينتەرنەت جەلىسىندەگى جازبالار، ۆيدەوروليكتەر ءار كەز قاداعالانۋدا بولۋ كەرەك. نەگە؟ قازىرگى 21 عاسىر ءدىني ماسەلەلەردىڭ ۋشىعىپ تۇرعان كەزى، ءدىني اداسۋشىلىققا شاقىرىپ، ادامداردىڭ ساناسىن ۋلاپ جۇرگەن ءبىلىمى جوق، ءبىلىمى تاياز ادامدار مەن ادامدار توبىنىڭ قاراسى كوپ. سول سەبەپتى، ءار ادام ءوزى مەن قوعام يگىلىگى ءۇشىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولۋى ماڭىزدى.

سانامىزدىڭ ۋلانىپ، ءدىني قاقتىعىستار مەن، كەرەعار ۇعىمداردىڭ قوعام اراسىندا بولۋ-بولماۋى اربىرىمىزگە بايلانىستى ەكەنىن ۇعىنىپ ەل-قوعام تىنىشتىعى ءۇشىن جۇمىس اتقارۋىمىز كەرەك. ءدىني ساۋاتتى ارتتىراردا ساپالى باعىت-باعدار الا بىلۋدە ءبىر بەلەس. سول سەبەپتى، سارقىلماس دانالىق كوزىن: يماندىلىقتىڭ، ادىلدىكتىڭ، سىپايىلىقتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ، كوپشىلدىكتىڭ، توزىمدىلىكتىڭ كەپىلى رەتىندە پايدالانۋىمىز قاجەت. ءدىنى، ءتىلى جوق حالىقتىڭ – بولاشاعى جوق.

---