افەدروننىڭ تاريحى نەمەسە «اقشانىڭ ءيىسى بولمايدى»
اجەتحانا تاقىرىبى وعاشتاۋ بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ايتسە دە بۇل دا وزىندىك تاريحي دەرەكتەرىمەن قىزىقتى ماعلۇماتتاردى قامتيتىن دۇنيە. ەسكى جازبالاردان الىنعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا كونە گرەكتەردىڭ ۇيلەرىندە افەدرون دەپ اتالعان ەرەكشە ءبولىم بولعان. بۇگىنگى ماعىنامەن اجەتحانا دەگەندى بىلدىرەدى. كونە ريمدە 3ء-شى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ديوكلەتياننىڭ زامانىندا 144 قوعامدىق اجەتحانالار بولدى. بۇلاردىڭ ءبىر بولىگى اقىلى، ال ءبىر بولىگى تەگىن بولعان. وسى سياقتى سارايدا جانە ۇيلەردە دە قاجەتتىلىكتى كەتىرەتىن اجەتحانالار بار ەدى. ريم يمپەراتورى تيبەريۋستىڭ زامانىندا يمپەراتوردىڭ اتى جانە سۋرەتى بار مانەتتەرمەن (مەتال اقشامەن) اجەتحاناعا كىرگەندەرگە ۇلكەن جازا بەرىلەتىن. مۇنداي ارەكەتكە بارعاندار يمپەراتورعا قارسى شىعۋشىلىقپەن ايىپتالىپ، قاماۋعا الىناتىن.
ريمدىكتەردىڭ اجەتحانالارى بۇگىنگى زاماناۋي اجەتحانالارعا ۇقساس كەلەتىن. مارماردەن ورىندىق پىشىنىندە جاسالاتىن. اسىرەسە سارايدا جانە اقسۇيەكتەردىڭ ۇيلەرىندەگىلەر ورنەكتەرىمەن كوركەم ونەر تۋىندىلارىن قۇرايتىن. ءريمنىڭ تار كوشەلەرى مەن قۋىستارىندا (كوزدەن تاسا بولىكتەرىندە) قىشتان جاسالعان ۇلكەن قۇمىرالار بولاتىن. بۇل ىدىستار وتكەن كەتكەندەردىڭ سۋ توگۋىنە ارنالدى. ىدىستار تولعاندا الىنىپ ورنىنا جاڭالارى قويىلاتىن. جينالعان سۇيىقتىق ەگىنشىلىكتە نەمەسە ونەركاسىپتە قولدانىلدى. ءماشھۇر بىلىمگەر پيرينيۋستىڭ مالىمدەۋىنشە ادام زارىمەن تىڭايتىلعان ەگىننىڭ ءونىمى باسقا ەگىندەردەن الدە قايدا بەرەكەلى بولادىمىس. بۇل جينالعان ءزاردىڭ ءبىر بولىگى ونەركاسىپتە، اسىرەسە تەرى يلەۋ مەن ماتا وڭدەۋ سالاسىندا قولدانىلدى. قازىرگى تاڭدا اممياك ماتا وڭدەۋدە قانشالىقتى ماڭىزدى رولدە بولسا، ول كەزدە دە ءزار ماتا وڭدەۋ سالاسىندا سونشالىقتى ماڭىزدى بولاتىن. توقىلعان ماتالاردى ءزار تولى ىدىستارعا سالىپ، اياقپەن باسىپ ەزەتىن. وسىلايشا اممياكتىڭ اسەرىمەن ماتالار ءارى تازالانىپ، ءارى اعاراتىن. كوشەلەردەگى امفور دەپ اتالعان بۇل ىدىستاردى جيناۋ مىندەتى، تەرى جانە ماتا وڭدەۋشىلەرگە بەرىلىپ، بۇل ءوز كەزەگىندە ولارعا وندىرىستىك جەڭىلدىك، ياعني كاسىپتەرىنە قولداۋ رەتىندە سانالدى. ال ولار مۇنىڭ وتەمى رەتىندە ۇكىمەتكە قوسىمشا سالىق تولەيتىن. يمپەراتور ۆەسپاسياننىڭ قويعان بۇل سالىق ءتۇرى اۋەلدە نارازىلىقپەن قابىلدانسا دا، كەيىننەن قالىپتى جاعدايعا اينالدى. ءتىپتى وسى ۆەسپاسياننىڭ بالاسى تيت ءبىر كۇنى اكەسىنە وسى سالىق تۇرىنەن شاعىمدانعان ەكەن. سوندا اكەسى بۇل سالىقتان جينالعان اقشالاردان ءبىر مانەتتى الىپ، بالاسىنىڭ مۇرنىنا تاقاپ، ساسىپ تۇر ما دەپ سۇراپتى. ۇلى «جوق» دەپتى. ۆەسپاسيان: «بۇل الگى زاردەن تۇسكەن اقشا» دەگەن ەكەن. سودان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن الەمگە ايگىلى «اقشانىڭ ءيىسى بولمايدى» دەگەن ءسوز وسىدان قالىپتىمىس.
فلا́ۆيي ۆەسپاسيا́ن
قازىرگى تاڭدا يتاليانىڭ نەاپول قالاسىنا جاقىن ماڭدا، پومپەي قالاسىنىڭ قالدىقتارى بار. ەڭ جاقسى ساقتالعان ريم قالالارىنىڭ ءبىرى. جانارتاۋ لاۆالارىمەن جامىلعاندىقتان قالانىڭ تولىق دەرلىك بولىگى وسى كۇنگە دەيىن جەتىپ كەلگەن. وسى قيراندىلار ارقىلى دا سول زامانداعى ۇيلەردىڭ اجەتحانالارى تۋرالى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق مالىمەت بار. ريمدىكتەردىڭ ۇيىندە اجەتحانالار كوبىنەسە ءۇيدىڭ ىشىندە، اس ءۇيدىڭ جانىندا بولاتىن. بۇل بولمەنىڭ ەدەنى باسقا بولمەلەردەن بيىكتەۋ ەدى. پومپەيدە دە ريمدەگىدەي قوعامدىق اجەتحانالار بولدى. وسى سياقتى افريكاداعى تيمگاد قالاسىندا دا ريمدىكتەردەن قالعان اجەتحانالار كەزدەسەدى. دەمەك ريمدىكتەردىڭ زامانىندا اجەتحانا مادەنيەتى جاقسى جەتىلىپ، جەكەلەگەن تۇردە دە، قوعامدىق تۇردە دە بولىمدى تۇردە قالىپتاستى.
تيمگاد قالاسىنىڭ قالدىقتارى، الجير
تاريحي دەرەكتەردەن قاسيەتتى ريم يمپەرياسىنىڭ يمپەراتورى شارمان كارولۋس ماگنۋس زامانىندا ماناسترلاردا، سارايلاردا جانە باسقا دا عيماراتتاردا قاجەتتىلىكتى كەتىرتىندەي مولشەردە اجەتحانا بولعاندىعى كورىنەدى. اسىرەسە كليۋني شىركەۋىندە توسەك سانىنداي مولشەردە اجەتحانانىڭ بولۋى، شىنىندا دا قىزىقتى جاعداي. اقسۇيەكتەردىڭ سارايلارىندا 12ء-شى عاسىردان باستاپ اجەتحانا جاسالا باستادى. سارايىنداعى اجەتحانالار، ساراي دۋالدارىنىڭ ىشىنە ويىلىپ جاسالاتىن.
ءبىراق ايتسە دە حالىق سىرتتا جۇرگەندە قالاعان جەردە، قالاعانىنشا اجەتىن كەتىرۋدەن تارتىنبايتىن. كەيبىر ادامداردىڭ ويىنا كەلگەن جەردە اجەتىن ورىنداۋى بارىنەن بۇرىن لاستىققا سەبەپ بولۋدا ەدى. سونداي-اق پوپتارىنىڭ جەرلەنگەن مەكەندەرىن، شىركەۋ دۋالدارىن كىرلەتەتىندەر دە جوق ەمەستى. وسىنى باستى نازارعا العان سەن-كەنتين شىركەۋىنىڭ جوعارى القاسى 1246 جىلى مىناداي جارلىق شىعاردى: «شىركەۋ ەسىكتەرىنە جانە دۋالدارىنا سۋ توگۋگە قاتاڭ تيىم سالىنادى.»
كليۋني اباتتىعى
ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ تاڭقالارلىق تاراپتارىنىڭ ءبىرى، ورتا عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ەۋروپادا جاسالعان عيماراتتاردىڭ قۇرىلىسىندا اجەتحاناعا مۇلدەم ورىن بەرىلمەۋى. ۋاقىت وتۋىمەن ۇيلەردە عانا ەمەس، بايلارمەن تەكتىلەردىڭ سارايلارىندا دا اجەتحانا جوق بولدى. اجەتكە شىققىسى كەلگەندەر، بولمەلەرىندەگى ءتۇبى ويىق ورىندىققا وتىرىپ جەڭىلدەگەننەن كەيىن، بۇل ورىندىقتى بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىنا جاسىرىپ قوياىتىن. سونىمەن قاتار قىستانعان ادامداردىڭ اجەتىن دالىزدەردە، دۋال بۇرىشتارىندا، باسپالداق استى سياقتى جەرلەردە ورىنداۋلارى ادەتكە اينالدى. ءتىپتى تەك قانا فرانسيانىڭ ەمەس، بۇكىل دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن سارايلاردىڭ ءبىرى سانالاتىن فونتەنبلو جانە ۆەرسالدا، سالىنعان كەزىندەگى قۇرامىندا اجەتحانا جوق ەدى. ادامدار قالاعان جەرىنە اجەتىن ورىنداعاندىقتان پاريجدە كوشەلەر، اۋلالار ءتىپتى پاركتار لاستىقتان جانە يىستەن جۇرە المايتىنداي حالگە ەندى. مۇنى كۇن تارتىبىنە العان فرانسيا كورولى 1606 جىلى جۇرتتىڭ كوزىنشە اجەتىن ورىنداعاندارعا جازا بەرىلۋىن ءامىر ەتتى. بۇل قىلمىس تۇرىمەن ۇستالعاندار، شەيرەك التىن تولەۋگە ۇكىم ەتىلدى. تولەي الماعاندار 24 ساعاتقا قاماۋعا الىناتىن. ءبىراق بۇل زاڭنىڭ ەندى شىققان كۇننىڭ وزىندە سارايدىڭ الدىڭعى قاتارلىلارىنان مادام اگرە حانزادانى بولمەسىنىڭ دۋالىنا قاراي اجەتىن ورىنداپ تۇرعانىن كورەدى. «بۇل ءىسىڭىز سىزگە مۇلدەم لايىقتى ەمەس» دەپ حانزادانى شەيرەك التىن تولەۋگە ءماجبۇر ەتتى. سول داۋىردەن قالعان دەرەكتەردەن فرانسيا كورولىنىڭ تۇرعان سارايىنىڭ جەر جۇزىندەگى ەڭ لاس جانە ەڭ شۋلى سارايلاردان بولعاندىعى تۇسىنىلەدى. فرانسيا كورولىنىڭ جەكە بولمەسىنە باراتىن ءدالىز ۇزدىكسىز كەلىم كەتىم ادامدار سالدارىنان وتە لاس ەدى. قۇددى سارايعا ەمەس، اقىرعا كىرىلگەندەي بولاتىن. ساراي ادامدارى، جۇمىس بابىمەن كەلگەندەر، كۇزەتشىلەر، اسكەرلەر جانە ت.ب. كوپتەگەن ادام سارايدىڭ دالىزدەرىن ايتىپ جەتكىزە المايتىنداي دارەجەدە لاستادى. وسىنشالىقتى كوپ ادام جينالاتىن جەردە اجەتحانا بولماۋى سەبەپتى، اجەتى قىسقاندار باسپالداق استارىن، ەسىك ارتتارىن، دالىزدەردى، ءتىپتى بولمەلەردىڭ دۋالدارىن اجەتحانا رەتىندە قولدانۋلارى قالىپتى جاعداي ەدى.
حVI عاسىردا انگليادا دا تازالىق جاعدايى فرانسيادان وزگەشە ەمەس ەدى. ۇيلەردە جينالعان ناجىستەر ارنايى جەرلەردە ورناتىلعان ۇلكەن كونتەينەرلەرگە توگىلەتىن. ارينە بۇل كونتەينەرلەر بولعان جەرلەردەن شىعاتىن ءناجىس پەن ءيىستىڭ بۇكىل قالانىڭ ساۋلىعىنا قانشالىقتى ءقاۋىپ توندىرگەنى ايتپاي-اق تۇسىنىكتى. تەك لوندوندا عانا ەمەس، ءبىرىنشى ەليزاۆەتتا حانشايىمنىڭ سارايىندا دا جاعداي وسىنداي ەدى. سەر دجون حاررينگتون بۇل جامان جانە لاس ادىستەن باستارتىپ، بۇدان دا تازا، جانە وڭاي شاراسىن ىزدەۋدى ۇسىنعانىندا، ونىڭ بۇل تازالىقپەن ىلگەرىشىل كوزقاراسى وعان قىمباتقا ءتۇستى. سارايىندا ورىندىق قولداناتىنىنىڭ حالىققا اشىلعاندىعىنا قاتتى اشۋلانعان حانشايىم ونى وتە ۇزاققا قۋعىنعا جىبەرۋمەن جازالاندىردى. سارايلارداعى سەكىلدى حالىقتىڭ كوپ شوعىرلاناتىن ماسەلەن تەاتر سەكىلدى قوعامدىق جەرلەردە دە اجەتحانا بولمادى.
سەر دجون حاررينگتون
وسى داۋىردە جانە بۇدان بۇرىندارى دا بولعانىنداي ۆەرسال سارايىندا اجەتحانا جوق ەدى. سارايدا اۋا الماسۋ جۇيەسى، تازالىق، جۇيەلىلىك دەگەندەر جوق ەدى. تۇندەردە باسپالداق استىلارى، اۋلانىڭ قۋىستارى، قاراڭعى دالىزدەر وسى ءىس ءۇشىن قولدانىلىپ، تاڭ اتقاندا قىزمەتكەرلەر قولدارىنان كەلگەنشە تازالاۋعا تىرىساتىن. فرانسيا كورولى تۇراتىن قالا ىشىندەگى تيۋيلري سارايىنىڭ دالىزدەرى دە ءدال وسىنداي حالدە ەدى. ءبىرىنشى قاباتتاعى دالىزدەردەن كوتەرىلەتىن جامان يىستەر ساراي تۇرعىندارىنىڭ ءوز دالىزدەرىن تەمىر تورلى ەسىكتەرمەن بوگەپ، بوتەن ادامداردىڭ كىرمەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءماجبۇر ەتتى. ءبىر رەتىندە ەكىنشى قاباتتاعى تەرەزەدەن توگىلگەن ورىندىق (اجەتحانا) حانزادانىڭ پالانكينىن (اقسۇيەكتەردى تاسيتىن زەمبىل) كوتەرۋشىسىنىڭ ۇستىنە توگىلىپ، بايقۇس ادامنىڭ كيىمىن اۋىستىرۋ ءۇشىن ۇيىنە كەتۋىنە تۋرا كەلدى. مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر از ەمەس ەدى. اسىرەسە سارايلاردا، بايلاردىڭ، اقسۇەكتەردىڭ ۇيلەرىندە تەرەزەنىڭ الدى جالپىلىق اجەتحانا رەتىندە قولدانىلاتىن. قىزمەتشىلەر بۇل جەرگە سابان توسەپ قوياتىن. اجەتى كەلگەندەر وسى جەردە قاجەتىن ورىنداپ، بولعاننان كەيىن لاستىعىنىڭ بەتىنە سابان نەمەسە قۇستىڭ قاۋىرسىنىن قاداپ كەتەتىن. لاستىق قاتقانىندا قاۋىرسىننان ۇستاپ تەرەزەدەن تومەن قاراي لاقتىرىلاتىن. سونداي-اق ادەپتىلىك قاعيدالارىندا ەركەكتەردىڭ ايەلدەرمەن جولدا جۇرگەنىندە، ايەلدەردىڭ دۋال تۇبىندە ەمەس، ەركەكتىڭ وڭ جاعىندا ءجۇرۋ ادەتى سول داۋىردەگى اجەتحانا داستۇرىنەن كەلىپ شىعۋدا. ويتكەنى ايەلدى قورعاۋ ماقساتىندا وسىنداي ادەت پايدا بولعان.
ەگەر ايەل دۋال تۇبىندە ءجۇرىپ جوعارىدان لاستىق توگىلسە ءۇستى كىرلەنەتىن بولعاندىقتان، ايەلدەرگە قۇرمەت جانە دجەنتەلمەندىك رەتىندە ەركەكتەر دۋال تۇبىندە ءجۇرىپ، ايەلدەر دۋالدان ۇزاعىراق جاقتاۋدا، ياعني وڭ جاقتا جۇرەتىن. ايەلدەردىڭ كەڭ كولەمدى باس كيىم كيۋلەرىنىڭ دە ادەتكە اينالۋىنىڭ سەبەبى، وسى كەز كەلگەن ساتتە توگىلۋى مۇمكىن بولعان لاستىقتار قاۋىپىنەن تۋىنداعان.
ۆەرسال سارايى
وسى داۋىرلەردە ۆەرسال سارايىنان باستاپ، پاركتاردا، باقشالاردا كوشەلەردەگى جامان ءيىس ادامنىڭ ءىشىن سىزداتارلىقتاي دارەجەدە اششى بولدى. پاريج قالاسىنىڭ بۇل لاستىقتارى كوپشىلىكتىڭ مازاسىن قاشىرماي قويمادى. حالىقتىڭ اجەتىن اينالانى كىرلەتپەي ورىنداۋى ءۇشىن ءار ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلعانىمەن بۇلاردىڭ ەشبىرى تاجريبە جۇزىندە شەشىم بولا المادى. الدىمەن كوشەلەردە قول اراباسى تۇرىندە قوزعالمالى اجەتحانالار جۇرگىزىلۋى سىنالدى. كەيىننەن كوشەلەرگە بىر-ەكىدەن بوشكەلەر قويىلدى. ءبىراق اجەتحانا جاساۋ ەشكىمنىڭ دە ويىنا كىرىپ شىقپادى.
وسى كەزەڭدەردە ۆەنادا كەيبىر ادامدار شىنىندا دا نازار تارتارلىق جاڭالىق اشتى. بۇلار قولدارىندا ءبىر شەلەك جانە كەڭ كولەمدى جامىلعىمەن كوشە كەزىپ، «قاجەتى بارلارعا وڭايلىق، وتىرىڭدار جەڭىلدەڭدەر» دەپ ايقايلاپ ءجۇردى. قاجەتى بارلار شەلەكتى كوشەنىڭ تاسالاۋ جەرىنە قويىپ، باسىنان تومەن قاراي جامىلعىمەن بۇركەنىپ جەڭىلدەنەتىن.
ەۋروپا قالالارىنداعى بۇل لاستىق تاعى ءبىرشاما ۋاقىتقا دەيىن جالعاستى. كوشەلەر، پاركتار، وزەن جاعالارى، قوعامدىق اجەتحانا حالىندە ەدى. بۇكىل تىيىمدارعا قاراماستان حالىق جۇرتتىڭ كوزىنشە اجەتىن كەتىرۋدەن زاۋق الارداي دەرلىك تارتىنبايتىن ەدى. ءبىراق قوعامدىق اجەتحانالاردىڭ جاسالۋى جانە الىنعان شارالار ارقىلى قالالار اقىرىن، اقىرىن بۇل لاستىقتاردان قۇتىلدى. ءتىپتى وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءپاريجدىڭ ۇلكەن كوشەلەرى مەن ءبىرقاتار باسقا ايماقتار كۇندە تاڭەرتەىڭگىسىن سابىندى سۋمەن جۋىلاتىن قالاعا اينالدى. ەۋروپادا ورتا عاسىردان كەيىن باستالعان بۇل اقىلعا قونىمسىز لاستىق پەن جيىركەنىش ءحالى ۇكىمىن جۇرگىزىپ جاتقاندا، مۇسىلمان تۇركى الەمى تۇگەلدەي تازالىق ىشىندە بولدى. بارلىق جەردە مونشالار بار ەدى. سونداي-اق جەتكىلىكتى مولشەردە بار بولعان مەشىتتەردەگى اجەتحانالار دا قوعامدىق اجەتحانا قىزمەتىن اتقاردى. حالىق ونسىز دا يسلام ءدىنىنىڭ مىندەتى بولعان تازالىقتى باستى مىندەت دەپ بىلەتىن. سارايدا، قوناقۇيلەردە، كەرۋەن سارايلاردا، ءتىپتى قاراپايىم ۇيلەردىڭ وزىندە مونشالار مەن اجەتحانالار بولدى. كىشكەنتاي ۇيلەردىڭ اجەتحانالارى سىرتتا بولاتىن. سونىمەن قاتار بارلىق دەرلىك ۇيدە كىشكەنتاي مونشالىق بولمە عۇسىلحانا رەتىندە قولدانىستا بولدى.
You Might Also Like
-
ادام ومىرىندە قۋانىشتى دا، رەنىشتى دە جاعدايلار بولادى. باسىنا ءىس تۇسكەندە، تۇرمىستا كەزدەسەتىن قيىن جاعدايدا، رەنىشتى، كۇيىنىشتى كەزدەردە ادامدار بىر-بىرىنە كوڭىل ءبىلدىرىپ، قيىنشىلىققا ورتاقتاسىپ،...
-
«جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ۇدەمەلى دامىعان زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. گۋگلە كوزىلدىرىكتە ورنالاسقان كومپيۋتەرلەر شىعارۋدى جولعا قويدى». «اقىلدى قابىرعا ءسىزدىڭ كەز كەلگەن سۇراعىڭىز...
