InfoHub Logo

تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم – الاش!..» كىتابى "تۇرمە ءافساناسى" دەپ تە اتالادى. «جەگى»، «تەز»، «تالقى» اتتى ءۇش بولىمنەن تۇراتىن تۇرمە ءافساناسىندا عالىم 1922-1957 جىلدارى ارالىعىنداعى كەڭەستىك يدەولوگيالىق قىسىم مەن ساياسي جازالاۋ، ۇلت زيالىلارىن قۋدالاۋ مەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ، ۇلتتىق سانا مەن قۇندىلىقتاردى جويۋ باعىتىنا ارنالعان تۇقىم ءۇزۋ (گەنوسيدتىك) مەن حالىقتىڭ جادىن ءوشىرۋ، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن رۋحسىزداندىرۋ تۇرعىسىنداعى رەپرەسسيانىڭ اششى شىندىعىن حالىققا اشىپ بەردى. ەڭ باستىسى، «الاش» جانە «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ، ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ، ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ، م.تىنىشبايەۆتىڭ، م.ەسپولوۆتىڭ، م.مۇرزيننىڭ، م.جۇمابايەۆتىڭ، ج.ايماۋىتوۆتىڭ،ح.عابباسوۆتىڭ، س.قادىربايەۆتىڭ، ا.يۋسۋپوۆتىڭ، ق.كەمەڭگەروۆتىڭ، س.ءسادۋاقاسوۆتىڭ، ە.وماروۆتىڭ،  ق.بولعانبايەۆتىڭ، ءا.ەرمەكوۆتىڭ، م.اۋەزوۆتىڭ، ك.جالەنوۆتىڭ،د.ادىليەۆتىڭ، ا.بايتاسوۆتىڭ، د.ىسقاقوۆتىڭ، ءا.ءبايدىلديننىڭ، ت.ب. جيىنى 71 ادامنىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ىستەرىنىڭ قالاي جۇرگىزىلگەندىگىن تۇرمە دەرەكتەرىن نەگىزگە الا وتىرا زەرتتەۋ جاسادى. وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى-ەلۋىنشى جىلدارىنداعى قىسىمنىڭ دا استارلى سەبەپتەرىن ادەبيەتشى بارىنشا اشىپ كورسەتتى. ت.جۇرتباي ءوزىنىڭ «ۇرانىم – الاش!..» اتتى 3 تومدىق (2008-2011) ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەگى مەن «الاش اقيىقتارى» اتتى سيرەك دەرەكتەر جيناعىنىڭ نەگىزىندە ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ تۇجىرىمداماسىن جاسادى.

 «ۇرانىم - الاش!...» اتتى ىرگەلى ەڭبەكتىڭ نەگىزى - مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنداعى «اسا قۇپيا» قۇجاتتارىمەن تانىسۋعا جانە الۋعا سول جىلدارى مۇمكىندىك تۋدى. «الاش وردا» پارتياسىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن ىس-ارەكەتتەرى» دەگەن 14 تومنان تۇراتىن ءىستى تۇگەلدەي دەرلىك ءسۇزىپ، كەڭەستىك تۇنەكتىڭ بەت پەردەسىن، قياناتىن، قاسىرەتىن اشاتىن تىڭ ماتەريالدار مەن دەرەكتەردى سول 1990 جىلداردان باستاپ مەرزىمدى باسپاسوزدە ۇزبەي جاريالادى. اۆتور 1988-1991 جانە 1997 جىلدارى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك (قازىرگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك) كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندەگى جۇزدەن استام «مەملەكەتتىك اسا قۇپيا قۇجاتتارمەن»، تەرگەۋدىڭ سۇراق-جاۋاپتارىمەن، «ايىپكەرلەردىڭ» كورسەتىندىلەرىمەن، ايىپتاۋ قورىتىندىلارىمەن تانىسىپ شىعۋعا مۇمكىندىك العان. ون بەس جىلدان استام ۋاقىت بويى عىلىمي ىزدەنىستەر جۇرگىزىپ، ايگىلى «ۇشتىكتىڭ» سوتىنداعى ايىپتاۋلاردىڭ جالعاندىعىن اشكەرەلەيتىن تىڭ دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن ەڭبەك سونىڭ قورىتىندىسى.

جازۋشى ءوز سۇحباتىندا الاش تاقىرىبىنا بالا كەزىنەن قىزىققاندىعىن، الاشورداشىلاردىڭ باسقا جازۋشىلاردىڭ ەڭبەگىندە بۇركەنشىك اتپەن بەرىلگەنىمەن قويماي، بۇركەنشىك مىنەزبەن بەرىلگەنىنەن تۋعان سەزىمى ونى ءومىر بويى مازالاۋمەن وتكەن. الاشورداشىلاردىڭ اراقاتىناسى تۋرالى حالىق اراسىنداعى بولجامداردى « احاڭ تەرگەۋدە «مەن رىسقۇلوۆپەن ناشارمىن. سەبەبى، ول – بولشيەۆيك، مەن – الاشپىن. ارامىزدى بايلانىستىراتىن ەشقانداي يدەيا جوق. ول مەنى الاش دەپ، جاۋ دەپ ەسەپتەيدى. مەن دە ونى دۇشپان كورەم»،  «قوجانوۆ كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وكىلى، ال مەن كوممۋنيستىك پارتيادان شىعىپ كەتتىم. سوندىقتان كوزقاراسىمىز كەلىسپەيدى، ونى رىسقۇلوۆپەن جاقسى دەپ ويلايمىن» دەيدى،  «ماعجان اقىن عوي. اقىندار قيالشىل كەلەدى. مەن عالىم اداممىن. ونىڭ ولەڭدەرىن وقىعانىم بار، وقۋلىققا پايدالاندىم. ءبىراق، اقىنداردىڭ ءسوزى جەڭىل، مەن ونى عىلىمي كوزقاراس دەپ ەسەپتەمەيمىن. سوندىقتان ونىمەن بايلانىسىم بولعان جوق»، – دەيدى. مۇنىڭ سەبەبى بىرەۋ-اق، وسى سوزدەرى ارقىلى ول رىسقۇلۇلىن، قوجانۇلىن، جۇمابايۇلىن جاۋاپقا تارتىلۋدان، كۋالىك بەرۋدەن قۇتقارعىسى كەلدى. سوندىقتان، تەرگەۋ بارىسىندا ول ءوزىنىڭ كوزقاراسىن وسىلاي كورسەتتى. ماعجان جۇمابايۇلىنا سۇراق قويعاندا ول دا: «احاڭ ۇلكەن ادام، ءبىز ول كىسىمەن ەمىن-ەركىن سويلەسە المايمىز» دەيدى. وسىمەن ەكى ورتاداعى بايلانىس ۇزىلەدى. بۇلارعا ەكەۋارا بايلانىس  تۋرالى قايتادان سۇراق قويىلعان ەمەس. تۇرمەدەگى جاۋاپتىڭ پسيحولوگيالىق استارى وسىندا» دەپ تۇسىندىرەدى.

ءافسانانىڭ جازىلۋىنا سەبەپشى بولعانداردىڭ ءبىرى – ولجاس سۇلەيمەنوۆ. بۇل تۋرالى جازۋشى ءوز سۇحباتىندا بىلاي ايتىپ كەتەدى: «1987 جىلى 13 قاڭتار كۇنى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ: - پراۆولىق كوميسسيا قۇر، الاش ارداگەرلەرىن اقتايمىز، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ جايىن تەكسەرەيىك، -دەدى».

الاش جايلى زەرتتەگەندەر دە كوپ، جازعاندار دا كوپ. وسى كوپتىڭ ىشىندە تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم – الاش!..» كىتابى نەسىمەن ەرەكشە؟

بىرىنشىدەن، كىتاپتىڭ تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلۋىندا. كىتاپتى وقىعان كەزدە، تۇرمەدەگى سوتتالۋشىلارمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ وتىرعانداي بولاسىڭ. ءاربىر كەلتىرىلگەن دەرەككە سىلتەمە كورسەتىلگەن. جازۋشىنىڭ ءوزى دە تاريحي دەرەكتەرمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ وڭاي ەمەستىگى تۋرالى ايتادى: «بۇل كىتاپ تۇرمەگەن تۇسكەندەردىڭ تەرگەۋ حاتتاماسى مەن جازا ۇكىمى ساقتالعان قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە جازىلدى. سول الاش تۋرالى تۇرمە دەرەكتەرىنە سۇيەنبەي، ءوز بەتىمشە جازسام، كىتاپ ماعان الدەقايدا جەڭىلدەي تۇسەتىن ەدى».

ەكىنشىدەن، كىتاپتا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ «قۇپيا»، «قولجەتىمسىز» بولعانىندا. كەڭەستىك كەزەڭدە جازۋشىلار دا، زەرتتەۋشىلەر دە الاش تاقىرىبىن جازۋعا جۇرەكتەرى داۋالاماي، «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالسىن» دەپ شەتكە قالدىرۋعا تىرىستى. الاشقا باس سۇققىسى كەلگەندەرگە دە جول جابىق بولدى. سەبەبى، بارلىق دەرەكتەر «قۇپيا» بولىپ، ونى اقتارۋعا ەشكىمگە رۇقسات ەتىلمەدى. تۇرسىن جۇرتبايدىڭ وسىندا قولجەتىمسىز دەرەكتەرگە قول جەتكىزىپ، باسىن قاتەرگە تىكسە دە الاش تاقىرىبىن جازىپ شىعۋىنىڭ ءوزى – ەرلىك. قارا باستىڭ قامىمەن ءجۇرىپ، قارا حالىقتىڭ ءحالىن ەستەن شىعارعان زاماندا وسىنداي ازاماتتاردىڭ بولعانىنا سۇيسىنەسىڭ.

كىتاپتىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعى مەن قۇندىلىعى وتە جوعارى. الاشورداشىلار جايلى ەل اراسىنداعى تاراعان قاۋەسەتكە، ادەبيەتشىلەر اراسىندا تاراعان كەرەعار سوزدەرگە دە جاۋاپ بولدى بۇل كىتاپ. تاريحتىڭ تۇكپىرىندە جاسىرىنعان شىندىق اشىلدى. كوڭىلدە جۇرگەن ساۋالدار ءوز جاۋابىن تاپتى. الاش تاريحىن ارداقتايتىن، بولاشاق ۇرپاققا اماناتتار تاعى ءبىر كەرەمەت دۇنيەگە كەلدى. كىتاپتىڭ ومىرشەڭدىگى وقىرمانعا بايلانىستى. تاريحي ءافسانامىزدىڭ تاريح بەتتەرىندە التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ، ومىرلىك كىتاپتاردىڭ اراسىنان ورىن الادى دەگەن ۇمىتتەمىن.

پايدالانىلعان دەرەككوزدەر:

1. https://abai.kz/post/15904  «ۇرانىم - الاش!..».  (تۇرمە ءافساناسى). تالقى. (ءۇشىنشى كىتاپ) –الماتى: ەل – شەجىرە، 2012. تالاس وماربەكوۆتىڭ پىكىرى كەلتىرىلدى.
2. https://qazaquni.kz/2017/02/21/65112.html تۇرسىن جۇرتبايدىڭ سۇحباتتارىنان ءۇزىندى
3. https://dalanews.kz/9937 تۇرسىن جۇرتبايدىڭ سۇحباتتارىنان ءۇزىندى

اۆتورى: ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى ابدىسامەت قاراكوز

جەتەكشىسى: ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى جاناتايەۆ دانات

---