InfoHub Logo

الداركوسە مەن شىقبەرمەس شىعايباي
ەرتە - ەرتە ەرتەدە، ەشكى قۇيرىعى كەلتەدە شىقبەرمەس شىعايباي دەيتىن باي بولىپتى. ءتورت تۇلىگى ساي بولىپتى. شىقبەرمەس شىعايباي ۇيىنە ەشكىمدى قوندىرمايدى ەكەن، قوندىرسا، ءدام بەرمەيدى ەكەن. ۇيىنە كىسى كەلسە، ول:
- شىق - ءاي!- دەيدى ەكەن. وسىدان جۇرت ونى شىعايباي اتاپ كەتكەن ەكەن.
قايتسەم دە، قالاي بولسا دا شىعايبايدان ءدام تاتام دەگەن تالايلاردىڭ تاۋى شاعىلىپتى.
الدار دەسە، الدار - اۋ! الداردىڭ الدامايتىنى، اربامايتىنى جوق دەگەن اتاق تا وسى كەزدە ەلدەن - ەلگە جايىلدى. ەل اۋزىنداعى ماتەلگە اينالدى.
- ءاي، الدارىڭ قانشا قۋ بولسا دا، شىقبەرمەس شىعايبايدى الداي الماس،- دەيدى جۇرت. بۇل ءسوز الدارعا جەتەدى. شىقبەرمەس شىعايبايدىڭ اتىن الدار دا ەستيدى. «شىقبەرمەس شىعايبايدى مىرزا ەتپەسەم، الدار اتىم قۇرىسىن»،- دەپ الدار شىقبەرمەس شىعايبايدىڭ ەلىن ىزدەپ، ساپارعا شىعادى. كۇن - ءتۇن جۇرەدى. اقىرىندا، ەلدەن ىرگەسىن اۋلاق سالعان ەن دالادا جالعىز ءۇي قونعان شىعايبايدىڭ ۇيىنە كەلەدى.
«بۇل قۋ نە ىستەپ وتىر ەكەن؟» دەپ، اتىن الىسقا تۇساپ، ءوزى بىلدىرمەي كەلىپ، جابىقتان سىعالايدى. شىعايباي قازى ءتىلىپ، بايبىشەسى نان يلەپ، توقالى باس ءۇيتىپ، قىزى تىرنانىڭ ءجۇنىن جۇلىپ وتىر ەكەن.
«وسىدان تاتپاسام، الدار اتىم قۇرىسىن» دەپ جىلمىڭ ەتىپ: «كەش جارىق!»- دەپ كىرىپ بارادى. بۇلار دا جىلدام ەكەن، الدار «كەش...» دەگەندى ايتىپ بولعانشا، قولداعىلارىن جاسىرا - جاسىرا قويىپ، شىعايباي تاسپانى، بايبىشە ۇرشىقتى، قىزى تىگىلىپ جاتقان كويلەكتى، توقالى كوسەۋدى قولدارىنا الىپ وتىرىسا قالادى. تۇك بىلمەگەنسىپ، قولدارىنداعى ىسپەن بولىپ وتىرعانسىپ، جايباراقات بولا قالادى.«ءاي، ابدەن - اق اككىلەنىپ العان ەكەنسىڭدەر، مىزعىماس قۋ ەكەنسىڭدەر» دەيدى الدار ىشىنەن. امانداسقانسىپ، قول الىسقانسىپ، بايعا سۇيكەنە بارىپ، ءتور الدىنا وتىرىپ الادى.
«ءاي، كوسە ەكەنسىڭ، جۇرتتى قۇرتقان قۋ ما ەكەنسىڭ؟ ءجۇرىسىڭ جىلماڭ ەكەن، جىرىندى بولعان سۇم با ەكەنسىڭ؟ قۋ بولساڭ دا، سۇم بولساڭ دا، مەنەن ءدام تاتا الماسسىڭ» دەيدى باي ىشىنەن.
- قايدان جۇرگەن سۇمسىڭ؟ قايدا باراسىڭ؟ نە ەستىگەن، بىلگەنىڭ بار؟- دەيدى باي الدارعا. الدار كوتەرىلە ءتۇسىپ، كۇلىمدەپ، جەلدىرە جونەلەدى: - كورگەن بىلگەنىم كوپ. جولدا كەلە جاتىپ، ۇلكەن سارى جىلان كوردىم. جۋاندىعى تاپ ءوزىڭنىڭ استىڭداعى قازىداي.
ارتىق - كەم قىپ اسىرماي،
شىن ايتقاندى جاسىرماي:
تاسپەن ۇرىپ جىبەردىم،
كۇڭ استىنداعى باسىنداي. بىلش ەتىپ يلەنىپ،
بايبىشە استىنداعى قامىرداي.
وتىرىك بولسا، ساقال جۇلىنسىن،
قىز استىنداعى تىرناداي. ءبارىن دە وسىنىڭ كورىپ كەلدىم،
اسىڭدى اسشى، ۇرلاماي،- دەيدى.
وسىنى ايتقاننان كەيىن باي:
- شوق ءتۇسسىن تىلىڭە!- دەپ استىنداعى قازىسىن لاقتىرىپ تاستايدى.
- ءتىلىڭ كەسىلسىن!- دەپ بايبىشە استىنداعى قامىرىن لاقتىرادى.
- جاعىڭ قارىسسىن!- دەپ توقال باستى لاقتىرادى.
- ءىشىڭ كەپسىن!- دەپ قىز تىرنانى لاقتىرادى.
- قازاندا اسا بەر، بايبىشە،- دەيدى باي، «امال قايسى» دەگەن پىشىنمەن.
بايبىشە ا سالادى دا: - ءپىس، قازانىم بەس اي!- دەيدى. - وتىرايىن ون اي!- دەپ الدار ەتىگىن شەشىپ تاستايدى دا: - كەر تاعىنىڭ تەرىسىن كەلەر جىلى كيەرمىن،- دەپ تورگە ورنىعىپ وتىرادى. قازان تۇنىمەن قاينايدى، ءبىراق تۇسىرىلمەيدى. الدار دا وتىرادى.
«مىناۋ كاپىر قاشان جاتادى؟» دەپ، ءۇن جوق قاسارىسىپ باي دا وتىرادى. اقىرىندا، ۇيقىسى كەلىپ، شىداي الماي:
- ءاي، كەمپىر، توسەك سال،- دەيدى. بايبىشەسى توسەك سالادى. ءۇي ءىشى ۇيىقتاعان كەزدە، الدار ورنىنان تۇرىپ، قازانداعى ەتتى ءسۇزىپ الىپ، ونىڭ ورنىنا تۋلاقتى تۋراپ سالىپ قويادى. ءبىر ۋاقىتتا باي تۇرىپ، بايبىشەسىن وياتادى.
- مىنا يت ۇيىقتادى بىلەم. ءتۇسىر اسىڭدى تەز. ۋاقىتىمەن اسىمىزدى جەگىزبەدى - اۋ، يت!- دەپ سىبىر ەتەدى. بايبىشە قاراڭعىدا استى تۇسىرەدى. باي پىشاقتى قولعا الىپ جىبەرىپ: - جات، جىگىتىم، جات! سازايىڭ – وسى!- دەپ اۋزىنا ءبىر كەسەگىن اساپ جىبەرسە، ءتىسى وتپەيدى. ولاي قيدالايدى، بىلاي قيدالايدى، بولمايدى. - ەتىڭە نە بولىپ كەتكەن، وڭكەي شاندىر!- دەپ ايەلىنە ۇرسادى. ءتۇيىلىپ قالىپ، ماي سۇرايدى. اقىرى، الداردىڭ كەلگەنىن ءبىلىپ، امالسىز اشتان - اش جاتادى. تاڭەرتەڭ شىعايباي جولعا كەتپەك، بولىپ، بايبىشەسىنە قوناققا كورسەتپەي ماعان نان بەرىپ جىبەر، - دەيدى. ايەلى وشاقتا ءپىسىپ جاتقان ناندى وتتان الا سالىپ بايدىڭ قوينىنا تىعا قويادى، مۇنى كورە سالىپ الدار جۇگىرىپ شىعادى. - ە، بايەكە! ەندى بۇدان بۇلاي جولىعامىز با، جوق پا؟ اقتىق رەت قازاق داستۇرىمەن دوستارشا كورىسىپ ايرىلىسالىق،— دەپ، بارا سالا بايدى قۇشاقتايدى. وتتان جاڭا شىققان نان بايدىڭ كەۋدەسىن كۇيدىرىپ كەتەدى.
- اۋ، جارايدى ەندى! - دەگەن سايىن قاتتىراق قىسا تۇسەدى.
- اۋ، مىنا يتجەگىردى يت جەسىن! ءما دەپ، قوينىنان ناندى لاقتىرىپ تاستايدى. - ءا، بايەكە، يت جەگەنشە مەن جەيىن، - دەپ، الدەكەڭ بارىپ ناندى قولىنا الادى. باي دۇزگە اش كەتەدى.
باي ەكىنشى كۇنى تاعى جولعا شىعاردا بايبىشەسىنە ءبىر تورسىق ايران قۇيعىزىپ، ونى، كورسەتپەي ىشىنەن بايلاپ الادى. باي ەندى شىعۋعا ىڭعايلانعاندا الدار:
- بايەكە، مەن ءسىز كەلگەنشە جۇرەتىن شىعارمىن امانداسىپ قالايىن دەيدى دە، قۇشاقتاسا امانداسقان بولىپ تورسىقتىڭ تۇسىنان قىسادى. تورسىقتاعى ايران توگىلىپ شىعايبايدىڭ مازاسىن كەتىرەدى. تورسىقتى امالسىزدان الدارعا بەرىپ شىعاي بۇل جولى دا اش كەتەدى. كوسەدەن قۇتىلا الماعان سوڭ، باي قوسەنىڭ اتىن سويىپ الماق بولادى. بايدىڭ مۇنىسىن تاعى ەستىپ قويىپ، اتىنا بارادى. اتىنىڭ قاسىندا بايدىڭ دا اتى تۇر ەكەن. ءوز اتىنىڭ ماڭدايىنداعى قاسقاسى بولماسا، ەكەۋىنىڭ ەشبىر ايىرماشىلىعى جوق ەكەن. «ماعان ويلايتىن زيان بولسا وزىنە ءتيسىن» دەپ، ءوز اتىنىڭ قاسقاسىنا سيىردىڭ شيكى بوعىن جاعىپ، جوعالتادى دا، باي اتىنىڭ باسىنا بور جاعىپ، قاسقا ات قىلىپ قويادى. سويتەدى دە، ورنىنا كەلىپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالادى. العاشقى كۇنگى ەتتى جەپ قويعان دا الدار ەكەنىن بىلەدى. بىلەدى دە ءىشىن ىزا كەرنەپ: «تۇرا تۇر، بالەم!» — دەيدى. الدار ۇيىقتادى - اۋ دەگەن كەزدە سىرتقا شىعىپ، الداردىڭ اتىن جارىپ تاستايدى.
- مىنە جىگىتىم سازايىڭ! - دەپ، ءوزىنىڭ ىستەگەن ىسىنە كوڭىلى تولىپ قۋانىپ، توسەگىنە كەلىپ جاتىپ، ۇيقىعا كەتەدى. تاڭەرتەڭ باي ورنىنا« تۇرىپ جاتىپ، الدارعا ايتادى:
- مىنا كەمپىر قاسقا ات ءولىپ جاتىر دەيدى. سەنىڭ اتىڭ بولۋ كەرەك جارىلىپ قالعان. سورلى، اتىڭدى باقپاي قازان باعىپ جۇرگەن نە قىلعان ادامسىڭ! - دەپ قارق - قارق، كۇلەدى.
- الدار تۇرىپ:- قانداي قاسقا ەكەن؟ بوق قاسقا بولسا مەنىكى بولار، بور قاسقا بولسا سىزدىكى بولار، - دەيدى. باي قۇدايدىڭ ۇرعانىن بىلەدى دە، ورنىنان تۋرا جۇگىرەدى. جۇگىرىپ بارسا، ايتقانىنداي ءولىپ جاتقان بايدىڭ بور قاسقاسى ەكەن. باي كۇيىپ كەتىپ، الدارعا كەلىپ:- جوعالت قاراڭدى سۇم! مەن سەنى ەندى كورمەيمىن، - دەپ شىعىپ كەتەدى. سىرتقا شىعىسىمەن قاتىنىنا:
- تەز جونەلت، - دەيدى. باي اناداي، جەرگە شىققان كەزدە جاقىنداپ بارىپ، الدار:
- ەتىگىم جىرتىلىپ شۇلعاۋىم شىعىپ ءجۇر، ءبىزىڭدى بەرىپ كەت دەيدى. بايدىڭ بەرگىسى كەلمەيدى. الدار جابىسىپ جىبەرمەيدى: اقىرى بولماعان سوڭ:
- ءا، الساڭ الشى، انتۇرعان! ال دا قاراڭدى جوعالتشى، كاپىر - دەيدى.
الدار «العىستى جاۋدىرمالاتىپ، كۇلىپ، قالا بەرەدى. باي كەتىسىمەن ونىڭ بايبىشەسىنە جۇگىرىپ كەلىپ:— ال قىزىڭىز «بىزبيكەنى كيىندىرىڭىز، - دەيدى.
- ە، نە ءۇشىن؟- بايمەن كەلىسىپ، مەن قىزىڭىزدى الىپ كەتەتىن بولدىم.
- جوعال ءارى، سۇم! ساعان قىز بەرەتىن بە ەدى باي، - دەيدى.
- ايتپەسە ءوز قۇلاعىڭمەن ەستىپ قال دەپ، سىرتقا شىعىپ، كوپ جەرگە بارىپ قالعان بايدىڭ ارتىنان ايقايلايدى:
- ءاي، باي! بىزبيكەنى بەرمەي جاتىر مىنا بايبىشەڭ،- دەيدى.
- ءاي، قاتىن! بەر ءبىزدى! جوعالت سول كاپىردىڭ كوزىن، - دەپ ايقايلايدى باي.
- ءانى، ەستىدىڭ بە؟ - دەيدى الدار قاسىندا تۇرعان ايەلگە.
- مىنا كارى يت الجىعان با ءوزى! ەلدى قۇرتقان ءبىر قۋاياققا بەرىپ قۇتىرعان با؟
- دەپ، تاڭ قالادى ايەلى. قاتىن - قالاشقا بوي بەرگەن الدار ما؟ اناۋ - مىناۋ دەگەنگە كونبەستەن جاساۋىن بۋىپ، قىزدى اتقا مىنگىزەدى.
«الداردىڭ ويىنى وسىلاي بولادى» دەپ، ەلىنە تارتىپ وتىرادى.
ەرتەگىلەر ەلىنە ساياحات، ەرتەگىلەر جيناعى