الەمگە تانىلعان تاۋەلسىز قازاقستان
تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ دا دەربەس مەملەكەت بولدىق دەپ بورىكتەرىن اسپانعا اتا قۋانعاندارى شىندىق. الايدا، كەشىكپەي ولاردىڭ كوڭىلدەرى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. اۋىلداعى بۇرىنعى شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارى قيرادى، ەلدى جۇمىسسىزدىق جايلادى، حالىق قاتتى قينالدى، مۇمكىندىگى بارلار اۋدان ورتالىقتارىنا، قالالارعا كوشە باستادى. جاستاردىڭ كوبى قالاعا تارتتى. سوندىقتان، بۇل ساۋالعا اركىمنىڭ جاۋابى ءارتۇرلى، ۇزىلدى-كەسىلدى تۇجىرىمنان بويدى اۋلاق سالىپ، باسقالارمەن، مىنا ىرگەدەگى كورشىلەرمەن سالىستىرعاندا جالپى عىلىمي تۇرعىدان، ماسەلەنى ءبىرتۇتاس الىپ قاراعاندا، ءبىز قالايمىز دەۋ دۇرىس سياقتى. ەگەر وسى جاعىنان كەلەتىن بولساق، ارينە، قازاقستان، مەنىڭ ويىمشا، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قارىشتاپ دامىدى. ەڭ باستىسى، مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى. نارىقتىق ەكونوميكاعا ەندىك، ونى ءبىرشاما مەڭگەردىك دەسەك تە بولادى. ءوزىمىزدىڭ جەرىمىزدەگى بايلىعىمىزدى – مۇنايىمىزدى، گازىمىزدى، كومىرىمىزدى، مىسىمىزدى، باسقا دا قازبالارىمىزدى ەل يگىلىگىنە جاراتىپ جاتىرمىز. ينۆەستورلار كەلدى. ولاردىڭ بىزگە كوپ كومەگى ءتيدى. ءوندىرىسىمىز تۇرالاپ جاتقان كەزدە ولار بيۋدجەتكە كوپ قارجى ءتۇسىردى. ينۆەستورلاردىڭ كەلمەي قالۋى دا مۇمكىن ەدى. ءالى كۇنگە ولار ات ءىزىن سالماعان ەلدەر از ەمەس.
قازاقستاندى قىرعىزستان، گرۋزيا، ارمەنيا، مولدوۆا سياقتى ەلدەرمەن قاتار قويۋعا بولمايدى. قازاقستان – رەسەي سياقتى تابيعي رەسۋرستارى مول مەملەكەت. سونى پايدالانعانىمىزدىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ جالپى جاعدايىمىز جامان ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. ارينە، باسقالارمەن سالىستىرعاندا. دەگەنمەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا قولىمىزعا تيگەن مۇمكىنشىلىكتەردى تولىق پايدالاندىق دەپ ايتا المايمىز. دامۋ بارىسىندا قاتەلىكتەرگە دە جول بەرىلگەنى شىندىق. ونىڭ ءبارىن ايتىپ شىعۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەرەك. ءبىر عانا جايعا توقتالايىن. مەن وسى كۇندەرى اۋىل شارۋاشىلىعىن باسىنان باستاپ باسقاشا قۇرۋ كەرەك پە ەدى دەگەن ويعا ءجيى ورالامىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ، كەزىندە جاقسى-جاقسى كەڭشارلار بولدى، ولاردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى مىقتى ەدى. سولاردى بىت-شىت قىلىپ تاراتىپ جىبەردىك. ولاردى «كولدەنەڭ كوك اتتىعا» ۇستاتا سالعاننان گورى، سول قالپىندا ساقتاۋ كەرەك پە ەدى؟! فورماسىن ساقتاي وتىرىپ شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ ءادىسىن زامانعا بەيىمدەۋگە بولاتىن ەدى عوي. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان ۇساق شارۋا قوجالىقتارى قازاقستان ءۇشىن ءتيىمسىز بولىپ شىقتى. ال ونى ءتۇسىنىپ، قورىتىندى شىعارعانشا قانشا ۋاقىت كەتتى. سول سياقتى كەز كەلگەن سالانى رەفورمالاۋعا كوزدى جۇمىپ قويىپ كەتپەي، دايىندالۋىمىز، باسقالاردىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ كىرىسۋىمىز كەرەك ەدى.
ەندى قازاقستان جاڭا ەڭسەسى بيىك ەل بولدى ما دەسەك، وداقتان ءبولىنىپ شىققان كەزدە بارىمىزدە دە ءارتۇرلى ويلار، ءقاۋىپ بولدى. سەبەبى، سوسياليزمنەن كاپيتاليزمگە كوشۋدىڭ ەشقانداي تەورياسى جوق. مىسالى، كاپيتاليزمنەن سوسياليزمگە كوشۋ جولدارى ىلىمدە نەگىزدەلگەن. بۇل جونىندە ماركس تە، لەنين دە ىرگەلى ەڭبەكتەر جازعان. ال سوسياليزمنەن بەزىنىپ، اتتىڭ باسىن كاپيتاليزمگە بۇرۋ دەگەن بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن قۇبىلىس. سوندىقتان دا ەكونوميكامىزدى قۇرىپ، ساياساتىمىزدى جاساپ، ءوز الدىمىزعا جەكە ەل بولا الامىز با دەگەن ءقاۋىپ بولدى. سول كەزدە قيىندىقتار باستان اسىپ جاتتى. سونىڭ ءبارىن جەڭە بىلدىك. ءسويتىپ، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان الەم تانيتىن، بارىنەن اسىپ كەتتىك دەپ ماقتانبايىق، باسقالارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا قابىلەتتى تەڭ ارىپتەسكە اينالدى. ارينە، امەريكا، انگليا، گەرمانيا سياقتى دامىعان مەملەكەتتەرمەن يىق تىرەستىرە المايمىز، ال ەندى ءوزىمىز قاتارلى ەلدەردىڭ ەشقايسىسىنان قالىپ قويعان جوقپىز. جاقىندا عانا جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسى بويىنشا الەمنىڭ 144 مەملەكەتى ىشىندە 51ء-شى ورىنعا كوتەرىلدى ءبىزدىڭ قازاقستان. بۇل ءبىزدىڭ اسقار بيىگىمىز.
الدا كەزەگىن كۇتىپ تۇرعان شارۋالار از ەمەس. ءبىز ءقازىر جول باسىندا تۇرمىز. ونى پرەزيدەنت تە ايتىپ ءجۇر، يندۋستريالىق ەل بولۋىمىز كەرەك، دەپ. باستى ماقسات وسى دەپ ەسەپتەيمىن. جوعارىدا شيكىزاتىمىز بار ەكەنىن ايتتىم، سونىڭ ارقاسىندا ءبىراز ماسەلەنى شەشتىك. ال ەندى ونىڭ دا تاۋسىلاتىن كۇنى بولادى. ءتىپتى، تاۋسىلماعاننىڭ وزىندە وركەنيەتكە ىلەسۋ ءۇشىن ءوندىرىستى دامىتۋىمىز، انا نەمىستەر، اعىلشىندار، جاپوندار، فرانسۋزدار سياقتى ءوز ونىمدەرىمىزدى شىعارۋىمىز، ساتۋىمىز كەرەك. مىناۋ قازاقستاندا شىعارىلعان ءونىم، مۇنى قازاق جاساعان، ساپاسى وتە جوعارى دەگەن دەڭگەيگە كوتەرىلسەك، اڭگىمە ءبىر باسقا. باسقالارمەن باسەكەگە ءتۇسۋىمىز كەرەك. وعان ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز مول. قازاق ەشكىمنەن كەم ەمەس. اقىلىمىز دا، الەۋەتىمىز دە جەتەدى. ەپتەپ باستاپ تا جاتىرمىز. ارينە، وعان ۋاقىت قاجەت. مەن ويلايمىن، كەلەشەكتە ءبىز جاي يندۋستريالىق ەمەس، ناعىز يندۋستريالىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلامىز.
– اعا، دۇرىس ايتاسىز. باستى ماقسات دەگەندى ءبىر عانا سوزبەن ءتۇيىپ تاستاۋعا بولمايدى عوي. جاڭا ايتىپ وتىرسىز، يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق جولدى تاڭداعان، باسەكەگە قابىلەتتى، دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ – ءبىز ءۇشىن باستى ماقسات. مەنىڭ دە ايتىپ وتىرعانىم، جاقسى تاۋارلار شىعارساق، قازاق شىعاردى دەگەن ۇعىم قالىپتاسسا، ۇلتتىڭ مارتەبەسى، ۇلتتىڭ ابىرويى كوتەرىلەر ەدى عوي.
– مەن سىزگە مىنانى ايتايىن. جۋىردا لوندوندا وليمپيادا ءوتتى. سوندا ءبىزدىڭ سپورتشىلارىمىز جەتى التىن مەدال العان كەزدە توبەمىز كوككە جەتكەندەي قۋاندىق. قازاقستاندىق قولتاڭبا، قازاقتىڭ اتىن شىعارۋ دەگەن، مىنە، وسى! ەگەر قازاقستاندا جاسالعان ماشينا نەمەسە باسقا ءبىر دۇنيە وسىنداي جاعدايعا اكەلسە، بۇل ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش، وسۋ-وركەندەۋ نىشانى بولار ەدى. ءوز تاۋارلارىمىزدى ءوزىمىز تۇتىنىپ جاتساق، ول دا جاقسى ەمەس پە؟! ءقازىر سىرتتاعىلاردىڭ ءبارى بىزگە سىن كوزبەن قاراپ وتىر. مىنا حالىق نە جاساي بىلەدى، دۇنيە بازارىنا نە ۇسىنار ەكەن دەگەن سياقتى.
– جەتپىس جىل بودان بولدىق دەپ ءجۇرمىز عوي. راسىندا دا، بارىنەن ايىرىلىپ قالا جازدادىق. ءقازىر جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەپ جاتقان جايىمىز بار. قازاق بولامىز دەپ ءبىراز ءىستى قولعا الدىق، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن قابىلدادىق. وسىلاردىڭ ءبارى ۇلتتىق مەملەكەتكە ىرگەتاس بولا الا ما؟
– بۇل ارادا ارا-جىگىن اجىراتىپ الاتىن ءبىر ماسەلە بار. شىندىعىنا كەلگەندە، ءبىز پاتشالىق رەسەيگە بودان بولدىق. يمپەرياسىنا. ءبىز جاقسى نيەتپەن جاقىنداسقان ەدىك، ال ولار بىزگە كولونيا دەپ قارادى. ءبىزدى بۇراتانا حالىق دەپ ەسەپتەدى. قازاقتى ورىس ازاماتىمەن تەڭ ساناعان جوق. مىنانداي ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. مۇستافا شوقاي مەكتەپتى كىلەڭ بەسكە بىتىرەدى. وعان التىن مەدال بەرىلۋى كەرەك. الايدا، اتتەستاتتى تاپسىرۋعا ءتيىس گەنەرال-گۋبەرناتور: «بۇل بولمايدى، جابايى حالىقتىڭ وكىلى قالاي التىن مەدال الادى؟ سوندىقتان دا التىن مەدالدى ورىسقا بەرۋىمىز كەرەك»، دەپ التىن مەدالدى كۇمىسكە ىلىككەن ورىس بالاسىنا ۇسىنادى. كوردىڭىز بە، قازاقتى قالاي كەمسىتكەن؟! سول سياقتى ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا پاتشانىڭ قازاق بولىس بولۋى ءۇشىن ورىستىڭ ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى كەرەك دەگەن زاڭى بولعان. مۇنى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ جازدى. ءبىز رەسەيدىڭ بودانى بولدىق. بۇعان داۋ جوق. ال ەندى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە جاعداي باسقاشا سيپات الدى. ءبىز كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى بولدىق. ءوزىمىزدى ورىستاردان كەم سەزىنگەن جوقپىز. يگىلىكتەردى بىردەي پايدالاندىق. مىسالى، مەن ءوزىمدى بودان ەلدىڭ ازاماتىمىن دەپ ەسەپتەگەن جوقپىن. شەتەلگە بارىپ باياندامالار جاساپ ءجۇردىم. كەڭەس وداعىن قارالاي بەرمەي، ءبىر مەزگىل شىندىقتى ايتساق، سول دۇرىس بولادى عوي دەيمىن.
ال ەندى ۇلتتىق مەملەكەت دەگەندى مەن بىلاي تۇسىنەمىن. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە ءبىز تاۋەلسىزدىك دەكلاراسياسىن قابىلداعاندا ءبىراز ايتىسىپ-تارتىسقان بولاتىنبىز. ۇلتتىق مەملەكەت دەگەن ول – قازاقستاندا مەملەكەتتى قالىپتاستىرعان نەگىزگى حالىق بار. ۋاقىتىندا مەملەكەتى بولعان، عاسىرلار بويى تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن. سونى ءبىز دالەلدەپ شىقتىق. راسىندا دا، ءحىح عاسىردىڭ 80ء-شى جىلدارىنا دەيىن قازاقستاندا ءبىر عانا قازاق ۇلتى تۇرعان. بالەنباي كوتەرىلىستىڭ بارلىعىن جاساپ جۇرگەن سول قازاقتار.
الايدا، ءبىز قازاقستاندى مەكەندەپ جاتقان باسقا دا ۇلتتار بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ءبىراق ولار قازاقستاندا تۇرعاننان كەيىن قازاقستاننىڭ ازاماتى. قازاقستاننىڭ ازاماتى بولعاننان كەيىن ونىڭ قۇقى قازاقتىڭ قۇقىمەن بىردەي. مىسالعا قازاقتىڭ قۇقى انانىكىنەن ارتىق دەپ ايتاتىن بولساق، ول دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرامىز دەپ جاتقان ۇمتىلىسىمىزعا ساي بولمايدى. ءبىراق جەر قازاقتىكى، ەل قازاقتىكى بولعاننان كەيىن وسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مادەنيەتىنە، تىلىنە، باسقا دا قۇندىلىقتارىنا باسىمدىلىق بەرىلۋى كەرەك. ودان باسقالاردىڭ ەشتەڭەسى كەمىپ قالمايدى. سەبەبى، قازاقتىڭ باسقا وتانى جوق، مادەنيەتى ءبىر-اق جەردە، وسى جەردە عانا.
– دەسەك تە، مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان ءتىلىمىزدى ءوز دەڭگەيىنە كوتەرە الماي باسىمىزدى تاسقا ۇرعانداي بولىپ وتىرعانىمىز شىندىق قوي.
– راس، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋ بارىسىنا كەيبىرەۋلەردىڭ كوڭىلى تولا قويمايدى. ءبىز ءبارى تەز شەشىلسە ەكەن دەپ ويلايمىز. ال مەنىڭ ءوزىمنىڭ پايىمداۋىمشا، مۇنىڭ ءبارى شەشىلەتىن ماسەلە، ۇلتتىق مەملەكەت بولعاننان كەيىن قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى جىلدان-جىلعا كەڭي بەرەدى. ءسويتىپ، بارا-بارا ءبىزدىڭ ءتىلىمىز باسىمدىق الادى. وعان العىشارتتار جاسالدى، بارلىق جاعداي بار. تۋعان تىلىمىزگە الدىمەن ءبىز ءوزىمىز قامقور بولۋىمىز كەرەك. وسىنى تۇسىنە الماي كەلەمىز. ۇلتتىق سانا قالىپتاسپاي جاتىر. مەملەكەتتىك ءتىلىن بەكىتىپ العان بارلىق ەلدەر وسى جولدان وتكەن. ءبىر زاماندا لاتۆيادا ءتىل توڭىرەگىندە ۇلكەن داۋ تۋىنداپتى. سەبەبى، قالانىڭ ءبارى، زيالىلاردىڭ ءبارى نەمىس تىلىندە سويلەگەن. لاتىش ءتىلى تەك قانا دەريەۆنيانىڭ ءتىلى بولىپ قالىپتى. سودان ەلدىڭ زيالىلارى بىزگە لاتىش ءتىلىنىڭ كەرەگى نە، جەردىڭ ءجۇزى بىلەتىن ءتىل – نەمىستىڭ ءتىلى، سوعان كوشەيىك دەيدى عوي. ەل تۇرعىندارى داي-داي بولىپ ايتىسىپ جاتقاندا، كانت دەگەن عۇلاما تورەلىك ايتىپ: «لاتىشتىڭ ءتىلىن قالدىرۋ كەرەك. ۇلت تىلىنەن ايىرىلسا، مىنەزىنەن ايىرىلادى. مىنەزىن جوعالتسا، ۇلتتىق قاسيەتتەرىنەن ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن»، دەيدى. اقىرى، ءبارى وسى سوزگە توقتايدى. بۇل دۇرىس شەشىم بولدى، ءقازىر مەملەكەتتە بارلىعى لاتىش تىلىندە سويلەيدى، نەمىس ءتىلىن بىلەتىن ادامدار بار شىعار، ءبىراق لاتىش تىلىمەن تەڭ ەمەس. وسى سياقتى جاعداي باسقا ەلدەردە دە بولعان.
– جابايحان مۇباراك ۇلى، قوعامنىڭ قازىرگى دامۋىنا زەر سالىپ، زەردەلەپ وتىرعان ادامدار بار ما؟ مۇنى سۇراپ وتىرعانىم، مەملەكەتتىڭ دامۋى، قاي سالانى الماساق تا، عىلىمي نەگىزدەرگە ارقا سۇيەۋى كەرەك قوي. بىزدە وسى جاعى قالاي؟
– دۇرىس ايتاسىز، ءبىر نارسەنى جاساۋ ءۇشىن ءبارىن الدىن الا ويلاستىرۋ، اقىلعا سالۋ كەرەك. ونىڭ تەورياسى بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، جاڭا سىزگە ايتقانىمداي، سوسياليزمنەن كاپيتاليزمگە كوشۋدىڭ عىلىمي تەورياسى بولعان جوق. ونى ويلاپ، تەورياسىن جاساعان دا ەشكىم جوق. كەڭەس وكىمەتى قۇلادى. وعان باسقارۋدا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر سەبەپ بولدى. ونىڭ بارلىعىن ءتىزىپ شىعۋعا بولادى. ول ءبىراق ۇزاق اڭگىمە. ەندى ءبىز تاۋەلسىز ەل بولامىز، نارىق جولىمەن جۇرەمىز، دەموكراتيانى دامىتامىز دەدىك. ءبىز عانا ەمەس، رەسەي دە، ۋكراينا دا، بارلىق وداقتان ءبولىنىپ شىققان ەلدەر وسىلاي باستادى. مىنە، وسى كەزدە ءبارى قات-قابات قولعا الىندى. ويتكەنى، جاعداي كۇردەلى ەدى. سىرتتان كەڭەسشىلەر شاقىرىلدى. پرەزيدەنت ءوز باعدارلامالارىن ۇسىندى، جىل سايىن حالىققا جولداۋ ارنادى. كونستيتۋسيامىزدى قابىلدادىق. وسىلاردىڭ بارلىعىن جاڭعىرتا وتىرىپ ءبىز عالىمداردىڭ ويلارىنا، جازعان-سىزعاندارىنا تىكەلەي سۇيەنىپ العا جىلجىدىق دەپ ايتۋ قيىنىراق. سەبەبى، عالىمدار دا زامان ۇردىسىنە ىلەسە الماي جاتتى. سونداي-اق، ولاردان نە ايتاسىڭدار، قانداي ويلارىڭ بار دەپ سۇراعان دا ەشكىم بولعان جوق. وركەنيەتتى ەلدەر وسىلاي جاساعان دەپ سول باعىتپەن جۇردىك. وسى جايلاردى تارازى باسىنا تارتا كەلىپ وي تۇيسەك، ءبىر جاعىنان ءبىزدىڭ ءىس-قيمىلىمىزدا عىلىمي نەگىز بولدى دەي الامىز. دەگەنمەن، اۋقىمدى زەرتتەۋلەرگە، تالداۋلارعا سۇيەنە وتىرىپ العا جىلجىدىق دەپ ايتساق، ارتىعىراقتاۋ بولادى. پرەزيدەنتتىڭ ۋاقىتىندا ەكونوميستەردى، باسقا عالىمداردى سىناعانى ەستە. ەندى مەن ويلايمىن، وسىدان ءارى قاراي شامامىز كەلگەنشە قاتەلىك كەتپەۋ ءۇشىن قولعا الاتىن ءىسىمىزدى عىلىمي نەگىزدەپ الىپ قانا قيمىلداۋىمىز كەرەك.
– ءسىز عالىمسىز عوي، عالىم بولعاندا دا، ەلدى بىلاي قويعاندا، كەزىندە وداققا تانىلعان عالىمسىز، عىلىمنىڭ قازىرگى جايىنا ويىسساق. بۇل كۇندە ەكىنىڭ ءبىرى عىلىم دوكتورى نەمەسە عىلىم كانديداتى. سوعان قاراعاندا، ءبىز ءۇشىن بۇل سالانىڭ اشىلماعان قىرى مەن سىرى قالماعان سياقتى. ءبىراق وسى ماسەلەگە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، عىلىمنىڭ قۇر سۇلدەرى عانا قالعانىن كورەمىز. ءوز باسىم سوڭعى 20 جىلدا عالىمدارىمىزدىڭ ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن ءبىر جاڭالىق اشقانىن ەستىمەپپىن.
– شىنىندا دا، كانديدات، دوكتور دەگەندەردىڭ سانىمەن عىلىمنىڭ دامۋ دەڭگەيى سايكەس كەلمەيدى. وداق ىدىراعان سوڭ، ديسسەرتاسيالاردىڭ بارلىعىن وزىمىزدە قورعايتىن بولدىق. وزىمىزدە كەڭەستەر قۇرىلدى، ءوزىمىزدىڭ ۆاك بولدى. كەڭەس زامانىندا عىلىمي اتاقتار تەك ماسكەۋدە نە لەنينگرادتا قورعالاتىن. ءتىپتى، وزىمىزدە قورعاعاننىڭ وزىندە ۆاك ماسكەۋدە بولاتىن. دەمەك، ءار ديسسەرتاسيا مۇقيات قارالاتىن، سۇزگىدەن وتەتىن. مۇنداي جۇمىستاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى وتە زور بولدى. وكىنىشكە قاراي، بيلىك وزىمىزگە تيگەسىن، بۇرقىراتىپ جۇرتتىڭ ءبارى قورعاي باستادى. اناۋ دا كانديدات، مىناۋ كانديدات، اناۋ دا دوكتور، مىناۋ دا دوكتور دەگەن سياقتى. ءقازىر قاراساڭ، اكىمدەردىڭ، مينيسترلەردىڭ، دەپۋتاتتاردىڭ كوبى دوكتور. وسىلاردىڭ ىشىندە ومىرىندە ءبىر ماقالا جازباعان نە عىلىمي مەكەمەدە ءبىر كۇن جۇمىس ىستەمەگەن ادامدار بار. وسىلاي عىلىمي اتاقتاردى بەرۋگە تالاپ وتە تومەندەپ كەتتى. ونىڭ اقىرى عىلىم دوكتورى، كانديدات دەگەندەردەن باس تارتۋعا اكەلىپ سوقتىردى. ارينە، ول اتاقتار كىنالى ەمەس، كىنالى – تالاپتى تومەندەتىپ جىبەرگەن ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ عىلىمي كەڭەستەرىمىز.
عىلىمنىڭ ءرولىنىڭ تومەندەپ كەتۋىنە اسەر ەتكەن تاعى ءبىر ماسەلە، ونى قارجىلاندىرۋ نازاردان تىس قالدى. عىلىمعا كوڭىل بولىنەدى، شەتەلدەرمەن بايلانىسىمىز جاقسارادى دەگەن ءۇمىتىمىز اقتالمادى. بۇل ۇلكەن قاتەلىك بولدى. سونىڭ سالدارىنان 90-شى جىلداردىڭ باسىندا اعا بۋىندى وكشەلەپ كەلە جاتقان تولقىن، ولارعا ەرگەن جاس جىگىتتەر – سولاردىڭ بارلىعى عىلىمنان كەتىپ قالدى. بيلىككە، بيزنەسكە اۋىستى، دەپۋتات بولدى. عىلىمنان بەرەكە كەتكەنىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءقازىر دە عىلىمعا ۇمتىلىس وتە ناشار. مەن 20-30 جىلداي اسپيرانتۋراعا ساباق بەردىم. اسپيرانتتاردىڭ اراسىنان شىعادى عوي عالىمدار. بۇرىن اسپيرانتتاردىڭ دەنى ەر ادامدار بولاتىن. مىسالى، مەن وقىعان كەزدە ولاردىڭ 90 پايىزى جىگىتتەر بولسا، قىزدار 10 پايىزدان اسپايتىن. ال ەندى كەيىنگى 20 جىلدا جىگىتتەردىڭ سانى بەس پايىزعا جەتپەي قالدى. جاستاردان: «سەندەر نەگە عىلىمعا بارمايسىڭدار؟» دەپ سۇراسام: «عىلىمدا ءبىز وتباسىمىزدى اسىراي المايمىز»، دەپ جاۋاپ بەرەدى. حالىق اراسىندا وسىنداي ۇعىم، وسىنداي سانا قالىپتاستى. ولار عىلىمعا بارعىسى كەلمەيدى. كوپشىلىگى اقشا تاپقىسى، باي بولعىسى كەلەدى. عىلىم دەگەن وڭاي ەمەس، ينەمەن قۇدىق قازعانداي. مىسالى، عىلىم كانديداتى اتانۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ءۇش-تورت جىل وتىرۋ كەرەك. ال ناعىز دوكتور بولۋ ءۇشىن بەرى سالعاندا ون جىل ۋاقىتىڭدى جۇمسايسىڭ. دوكتور بولعاننان كەيىن ساعان لايىقتى قىزمەت، پاتەر بەرە قوياتىن، ىزدەنىستەرىڭدى ءارى قاراي جالعاستىرۋعا جاعداي جاسايتىن ەشكىم جوق. وسىنداي كوزقاراس عىلىمنىڭ اياعىنا تۇساۋ بولىپ وتىر.
عىلىمدى كوتەرۋ ءۇشىن ناقتى قادامدار، شىنايى قامقورلىق كەرەك. عىلىمنىڭ ابىروي-بەدەلىن كوتەرۋىمىز قاجەت. ءسوز ەمەس، ءىس بولعانى دۇرىس. عىلىمدى ءوز دەڭگەيىنە كوتەرمەسەك، ءبىز باسەكەگە قابىلەتتى بولا المايمىز. مەن 1958 جىلى ماسكەۋدەن كەلدىم. سول كەزدە قانىش ساتبايەۆ باستاعان توپ، جەتى-سەگىز ادام الەمدە ءبىرىنشى بولىپ مەتاللوگەندىك كارتانى جاسادى، لەنيندىك سىيلىق الدى. بۇل قازاقستاننىڭ كەرەمەت جەتىستىگى بولاتىن. سول سياقتى، 48-49-شى جىلدارى «ءبىرجان-سارا» وپەراسى تۇڭعىش رەت قويىلدى. بۇل ەڭبەك ستالين سىيلىعىنا يە بولدى. ول ەندى قايتالانبايتىن ءسات قوي. قازاق تىڭداسا دا، شەتەلدەگىلەر تىڭداسا دا ءبىزدىڭ وپەرانىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەمەتى سول. ودان كەيىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى جارىق كوردى. لەنيندىك سىيلىققا ىلىكتى. بايقايسىز با، سول كەزدە وسىنداي ەلدىڭ، قازاقتىڭ اتىن شىعارعان دۇنيەلەر كوپ بولدى. بۇل ارنا بولاشاقتا دا كەمىمەۋگە ءتيىس. ول ءۇشىن جاستارىمىزدىڭ بەتىن عىلىمعا بۇرۋىمىز كەرەك. مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەن بالا ارمانشىل بولادى. قوعام ولارعا باعىت-باعدار بەرۋى، عىلىم تۋرالى جاقسى پىكىر قالىپتاستىرۋى كەرەك.
– وسى ارادا ءبىر سۇراق، «عىلىم تۋرالى» زاڭ قابىلداندى عوي. وسى زاڭ عىلىمنىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىلىس اكەلەدى دەپ ويلايسىز با؟
– ءوزىڭىز بىلەسىز، مەن كوپ جىل دەپۋتات بولدىم. مەملەكەت زاڭمەن جۇمىس ىستەۋى كەرەك. زاڭ دەگەن ۇلكەن نارسە. ءبىراق جالعىز زاڭمەن ءبارى ورنىنا كەلە قالمايدى. تاعى دا ايتامىن، بۇگىنگى عىلىم قارجىلاي قولداۋعا مۇقتاج. جۋىردا مۇسىلمان ەلدەرىندە عىلىمنىڭ دەڭگەيى قانداي دەگەن ۇلكەن كونفەرەنسيا بولدى. سول باسقوسۋعا مەن دە قاتىستىم. سوندا ءسوز العاندار ءوز ەلدەرىندەگى عىلىمنىڭ دەڭگەيىنە، مەملەكەت عىلىمعا قانداي كومەك جاساپ جاتىر دەگەن ماسەلەلەرگە توقتالدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ وكىلدەرى قازاقستان مەملەكەتىندەگى عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىن تىلگە تيەك ەتتى. ونىڭ ىشىندە نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اشىلعانىن ايتتى. نەگىزگى بايانداماشى يوردانيالىق عالىم عىلىمنىڭ جالپى ماسەلەلەرىنەن گورى عىلىمعا قاي مۇسىلمان مەملەكەتى قانشا قارجى بولەدى دەگەندى ناقتى تۇردە ەكراننان كورسەتتى. سوندا قاراساق، باسىنان اياعىنا دەيىن ايتقانى ەكى-اق ەل. ءبىرى – مالايزيا، ەكى پايىزدان اسادى. سوسىن – تۇركيا. باسقالارىنىڭ عىلىمعا بەرەتىندەرى ءبىر پايىزدىڭ اينالاسىندا. ال ورتا ازياداعى مەملەكەتتەر جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادى. نە قازاقستان، نە وزبەكستان اتالمادى. سوندا ءبىز ءبىر پايىزىن دا بولە الماي وتىرمىز. مۇنداي جاعدايدا قانشا ۇگىتتەسەڭ دە تۇرالاپ قالعان نارسەنى تۇزەي المايسىڭ. بىزدە ءالى، قۇدايعا شۇكىر، عىلىمعا ەڭبەگى سىڭگەن اقساقالدار بار. تالانتتى جاستار ولاردى بىلۋلەرى، ولاردىڭ ءىسىن ءارى قاراي جالعاستىرۋلارى كەرەك.
پرەزيدەنت ءبىز عىلىمسىز، عىلىمدى دامىتپاي الىسقا ۇزاي المايمىز، ەشنارسە جاساي المايمىز، ءارى قاراي دامي المايمىز دەگەندى ايتۋىنداي ايتىپ جاتىر. جاقىندا وقىعان ينتەراكتيۆتى دارىسىندە دە وسى ماسەلەگە جان-جاقتى توقتالدى. سونى تومەندەگىلەر قۇلاققا ىلسە، كانە؟! عىلىم قارجىلاندىرسا عانا داميدى. مىسالى، «بولاشاق» دەگەن باعدارلاما – وتە تاماشا جوبا. وسى باعدارلامانى ۇسىنىپ، پرەزيدەنت جاقسى ءىس جاسادى. ءبىراق شەتەلدە وقىعانداردىڭ عىلىمعا كەلگەندەرى جوققا جۋىق، ءبارى بيلىككە، بيزنەسكە، جان-جاققا كەتتى. كەزىندە كەڭەس وكىمەتى دە بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاستاردى شەتكە جىبەرگەن. ءبىراق كوپ ادام جىبەرگەن جوق. پ.كاپيسانى اتاقتى اعىلشىن فيزيگى رەزەرفوردتىڭ لابوراتورياسىنا ورنالاستىرعان ەكەن. لانداۋدى كوپەنگاگەنگە جىبەرگەن. سول سياقتى، ءوزىن-وزى كورسەتكەن جاس عالىمداردى ءۇش جىلعا، بەس جىلعا شەت مەملەكەتتەردىڭ لابوراتوريالارىنا جىبەرىپ وتىرعان. سول جەردە ولار عىلىمنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارداعى تەتىكتەرىمەن ەتەنە تانىسىپ، وزدەرى ءارى قاراي دامىتاتىن دەڭگەيگە جەتكەن. سولار كەلىپ سوعىس كەزىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ بارلىق تەحنولوگياسىن جاساپ بەردى. ال ءبىزدىڭ جاستارىمىزدى شەتەلگە جىبەرگەندە ولاردىڭ الدىنا ناقتى مىندەتتەر قويىلمايدى، ولاردىڭ دەنى شەتەلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم الادى، ءتىل ۇيرەنەدى، سول ەلدىڭ تىرشىلىك-تىنىسىمەن تانىسادى. ءبىراق ناعىز ۇلكەن عىلىمنىڭ ماڭايىن دا باسپايدى. سوندىقتان، ولار عىلىمنان ات-توندارىن الا قاشادى. كەلمەيتىن سەبەبى – عىلىمنىڭ بەدەلى تومەن. ولار مينيسترلىككە بارسا، جاپ-جاس بالا ۆيسە-مينيستر بولىپ شىعا كەلەدى، بولماسا دەپارتامەنتتىڭ تىزگىنىن قولعا الادى. پاتەر، تاعى باسقا وسى سياقتى جەكە باسىنا قاتىستى ماسەلەلەر ءبارى شەشىلەدى. مەن ءوزىم ءوپتيميسپىن. تۇبىندە بۇل ماسەلەلەر ءبارىبىر ورنىنا كەلەدى. تەك ۋاقىتتان ۇتىلىپ قالماساق بولعانى.
– عىلىمي اينالىمدا ماتريسا دەگەن ۇعىم بار عوي. ءسىز قالاي ويلايسىز، ءبىز قازاق ماتريساسىن قالىپتاستىرۋ اۋىلىنا قانشالىقتى جاقىندادىق. الدە ول ءبىز ءۇشىن قۇر ەلەس پە؟
– قازاق عىلىمىنىڭ نەگىزى بار، وعان داۋ جوق. ءتىپتى، 50ء-شى جىلداردىڭ اياعىندا ءبىز گەولوگيادان كەڭەس وداعىندا كوش باسىندا بولدىق. مەتاللۋرگيا دا بىزدە وتە جاقسى دامىدى. حيميا دا اجەپتەۋىر دەڭگەيگە كوتەرىلدى. مولەكۋليارلىق بيولوگيادا مۇرات ايتقوجين دەگەن عالىمىمىز لەنيندىك سىيلىقتى يەلەندى. ءتىپتى، ديالەكتيكالىق لوگيكا جونىندەگى زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ءوزى ءۇش رەت ورتالىق كوميتەتتىڭ بايانداماسىنا ەندى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە قازاقتىڭ عىلىمى رەسەي، ۋكراينادان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا تۇردى. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز وسى ماتريسانى شايقاپ جىبەردىك.
مەن شەنەۋنىكتەرمەن، دەپۋتاتتارمەن سويلەسىپ كورسەم، ولار اكادەمياسى جوق ەلدەردە دە عىلىم دامىپ جاتىر عوي، قاجەت تەحنولوگيالاردىڭ ءبارىن شەتەلدەن ساتىپ الامىز دەيدى. ءبىز العا باسامىز دەسەك، ءوزىمىز عىلىمي جاڭالىقتار اشۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، شەتەل بىزگە جاقسى نارسەسىن ساتپايدى، باسەكەگە قاۋقارسىز بولىپ قالعان دۇنيەلەرىن عانا بەرەدى. ءوزىمىزدىڭ دە ءبىر نارسەلەرىمىز بولۋى كەرەك ەمەس پە.
– ءسىزدىڭ جاۋاپتارىڭىزعا قاراعاندا، ءالى دە كوپ مۇمكىندىكتەردى پايدالانا الماي جاتقان سەكىلدىمىز بە، قالاي؟ مىنە، وسىنداي سىلبىرلىقتاردىڭ تامىرى وتارسىزداندىرۋ ۇدەرىسىنىڭ جۇرمەۋىندە دەۋشىلەر بار. ءسىز وسىعان كەلىسەسىز بە؟
– بودان بولۋ، قۇل بولۋ، تاۋەلدى بولۋ دەگەننىڭ ءبىر جامان جەرى بار. ول ادام وزىنە سەنىڭكىرەمەيدى. بىرەۋ نە ايتادى ەكەن دەي بەرەدى. ءبىز ءبىر نارسە جاساساق، سەن قالاي قارايسىڭ، ءبىزدى شەتەلدەن بىرەۋ ماقتادى ما، ءبىزدىڭ جاساعان جۇمىسىمىزدى بىرەۋ جاقسى دەپ ايتتى ما، اناۋ ءوزى ءبىز جونىندە نە دەپ جاتىر، مىناۋ ەل نە دەپ جاتىر دەپ ىلعي بىرەۋگە جالتاقتايدى دا وتىرادى. ءبىزدىڭ بويىمىزدا ەرتەدەن قالعان وسىنداي سەزىم بار. ءالى دە بولسا سانامىز جەتىلمەي جاتىر. وعان كىنالى – سول بوداندىق زاردابى. ساموسوزنانيە دەگەننىڭ نەگىزگى فورمۋلاسى «مەن-مەن» دەگەن ءسوز. ماحامبەتتىڭ «مەن، مەن ەدىم…» دەگەنى سياقتى. ال ءبىزدىڭ جەتىم بالا سياقتى بىرەۋگە جالتاقتاۋىمىز كوبىرەك. مىسال ايتايىق. پرەزيدەنتىمىز ءبىر تاماشا وي ايتادى. نەمەسە جاقسى ءبىر نارسە جاساپ جاتىرمىز، ءتىپتى وزگە جۇرتتان بۇرىن جاساپ جاتامىز. سونى قالاي ەكەن دەگەندە، ءبىر ەلدىڭ ورتانقول عالىمىنان، رەسەيدىڭ نەمەسە باسقا ءبىر ەلدىڭ قاتارداعى ساياساتتانۋشىسىنان: «ءسىز قالاي قارايسىز؟» دەپ پىكىر سۇراپ جاتامىز. ول بىزگە ءبارى جاقسى دەيدى. جامان دەۋدىڭ ءوزى قيىنداۋ عوي. وسىنداي جالتاقتاۋ بىزگە جاراسپايدى. مەن ەشكىممەن سويلەسپە، ارالاسپا دەمەيمىن. بىرەۋدىڭ، اسىرەسە، مىقتى ادامداردىڭ، ايتالىق، نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتتارىنىڭ، الەمگە تانىلعان ءىرى ەكونوميستەردىڭ، عالىمداردىڭ، تاۋەلسىز ويى بار ادامداردىڭ پىكىرىن ءبىلۋ كەرەك. ايتپەسە، كوشەدە جۇرگەن ەكىنىڭ بىرىنەن دوكتور، ساياساتكەر، جۋرناليست ەكەن دەپ پىكىر سۇراۋ دۇرىس ەمەس. بۇل جاعىنان ءبىز اعىلشىنداردان ۇلگى الۋىمىز كەرەك. ولار ءبىر حالىقتان مەنىڭ وسىلاي جاساپ جاتقانىمدى دۇرىس كورەسىڭ بە، كورمەيسىڭ بە دەپ سۇرامايدى. اعىلشىن ءبارىن وزىنشە جۇرگىزەدى. قاي نارسە بولاتىن بولسا، ونىڭ ءوزىنىڭ پىكىرى بار. مەن ەندى اعىلشىن سياقتى بول دەپ ايتپايمىن. ولاي بولۋدىڭ ءوزى كىشكەنە قيىنىراقتاۋ دا شىعار.
سول سياقتى، ساباق بەرۋگە شەتەلدەن عالىمدار شاقىرۋ كەرەك دەگەن ويلار ايتىلىپ ءجۇر، الدىرىپ تا جاتىرمىز. مەنىڭ ويىمشا شەتەلدەن عىلىمعا قوسقان ۇلەسى بار ۇلكەن، تاماشا مامانداردى عانا شاقىرۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەرىمىز، پروفەسسورلارىمىز، عالىمدارىمىز ۇيرەنەتىندەي ادام كەلسە، قۇبا-قۇپ. ال ەندى مەن بايقايمىن، كەي ۋاقىتتا وزىمىزدەگى بار ادامداردان تومەن ادامداردىڭ اۋزىنا قارايمىز. سوسىن ولارعا پالەنباي تەڭگە، ءبىزدىڭ پروفەسسورلاردان ەكى-ۇش ەسە كوپ اقشا تولەيمىز. ءبىزدىڭ وزىمىزدە دە كەرەمەت عالىمدار بار. ءوزىمىزدىڭ ماماندارىمىزدى، قۇندىلىقتارىمىزدى قادىرلەۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟!
قۇلدىق سانا دەگەنىمىز، كىشكەنتاي بالا كۇنىمدە ەستىپ ەدىم، ادامنىڭ سۇيەگىنە تۇسكەن تاڭبا سياقتى ەكەن. سەن ءالى كەمسىڭ، سەن ءالى وركەنيەتتى ەمەسسىڭ دەگەن وتارشى ەلدىڭ پىكىرى تالايدىڭ سۇيەگىنە ءسىڭىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. سوندىقتان بۇدان قۇتىلۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك، جۇمىستار كەرەك. مىسالى، اعىلشىندار ءبىر كۇندە وسىنداي دەڭگەيگە كوتەرىلگەن جوق. ولاردىڭ بەكون، لوكك دەگەن فيلوسوفتارى ءوز زامانىندا ءبىزدىڭ اباي سياقتى قوعامىن قاتتى سىناعان. فەودالدىق زاماندا ولاردىڭ ويلارى دا، ستەرەوتيپتەرى دە دۇرىس بولماعان. ءبىزدىڭ ەسكى سانانى سىناعان اباي مەن ماعجان عانا. ولاردان باسقا ءبىزدىڭ سانادا مىناداي كەمشىلىك بار، مىناداي كەرتارتپالىق بار، مىناداي توقمەيىلسۋ بار دەگەندى ەشكىم ايتقان جوق. سوندىقتان دا، مەن ويلايمىن، بىزگە ۇلتتىق سانا، ءوزىن ءوزى تۇسىنەتىن سانا كەرەك. ءبىز سونى ۋاعىزداۋعا ءتيىسپىز.
– زيالىلار بىزدە مەملەكەتتىك يدەولوگيا جوق دەگەندى ءجيى ايتادى. وسىعان بايلانىستى ءسىزدىڭ ويىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.
– مەنىڭشە ماسەلە تەك يدەولوگيادا ەمەس. ءبىر يدەولوگيانى ۇستانىپ وتىرعان مەملەكەتتەر بار، ولاردى توتاليتارلىق دەپ سانايدى. ماسەلەن بۇرىنعى كەڭەس وداعى، جۇڭگو سەكىلدى ەلدەر. بۇلاردى ءبىر يدەولوگيا بيلەيدى. دۇنيەگە سەنىڭ كوزقاراسىڭ سول يدەولوگيامەن انىقتالادى. ال دەموكراتيالىق ەلدەردە كوپ پارتيا، ءارتۇرلى توپتار بولادى. ولاردىڭ ۇستانىمدارى ۇيلەسە بەرمەيدى. مىنە، وسىنداي جاعدايدا كەڭەس وداعىندا باسقاشا ويلايتىن ادامداردى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى.
مەملەكەت بارلىق ازاماتتارىنا ءبىر بولعاننان كەيىن ەلدە ءبىر يدەولوگيا ەمەس، ءبىر يدەيا بولعانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. قاراپايىم مىسال كەلتىرەيىن. ەلدە مەملەكەتتىڭ كوزقاراسىمەن ۇيلەسپەيتىن تەرىس پىكىرلەر ايتاتىن ادامدار بولسا، ءبىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىزدى، تاريحىمىزدى بۇرمالاپ، جوققا شىعارىپ جاتسا، ولارعا قارسى ءۋاجىمىزدى اشىق ءبىلدىرىپ، پىكىر سايىسىنا ءتۇسۋىمىز، ءتۇسىندىرۋىمىز، ءسويتىپ كوزقاراستارىن وزگەرتۋىمىز كەرەك.
– قالاي دەسەك تە ارقانى كەڭگە سالىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز قامشىلاي الماي وتىرعانىمىز انىق. كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا ءبىزدىڭ قالامگەرلەرىمىز قانشا دۇنيە جازدى. ءالى كۇنگە سونى ازىق ەتىپ كەلەمىز. ال سوڭعى 20 جىلدا ەل ماقتاناتىنداي دۇنيە ومىرگە كەلدى مە؟
– راسىندا، ءبىر عاجابى، ءبىز كەڭەس وكىمەتى كەزىندە رەپرەسسياعا دا، اشتىققا دا ۇشىرادىق، سوعىستى دا باستان كەشتىك. كورمەگەندى كوردىك. ءبىز بۇرىن، ءوندىرىستى بىلاي قويعاندا، ءبىر رومان جازباعان، ءبىر وپەرامىز، ءبىر سيمفونيامىز، بالەتىمىز بولماعان ەل ەدىك. وتكەن عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارىنان باستاپ، اسىرەسە، 40-50ء-شى، 60-شى جىلداردا بىزدە مادەنيەت، ونەر سالاسىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. ءتىپتى ماعجاندى، ءمىرجاقىپتى، جۇسىپبەكتى ايتپاعاندا، ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين، ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ سىندى ءىرى قالامگەرلەر ەل ماقتانىشىنا اينالدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. وسىلار بۇرقىراپ شىقتى. ءبىز وسىعان دەيىن ايتارىن ايتا الماي بۋلىعىپ كەلگەن، كەنەت ءتىلى شىققان حالىق سياقتى بولدىق.
ال ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، بارلىق جاعداي بار. تاۋەلسىز ەل بولدىق، بىزدە سەنزۋرا دەگەن جوق. نە جازساڭ جاز، قانداي ويىڭ بولسا ايت، نە باسقىڭ كەلسە باس، نە شىعارعىڭ كەلسە شىعار دەپ جاتىر. ول جاعىنان كەلگەندە ەشكىم سەنىڭ اۋزىڭا قاقپاق بولا المايدى. ءبىراق، شىندىق سول، كەيىنگى كەزدە نە اقىنداردا، نە جازۋشىلاردا، نە كومپوزيتورلاردا جارق ەتكەن، حالىق ماقتاپ جۇرەتىندەي ەڭبەكتى كورە الماي جاتىرمىز. بۇل ءبىر تاڭعالارلىق جاعداي. بۇرىن كومپارتيا شەكتەمەسە، سەنزۋرا بولماسا ايدى اسپانعا شىعارار ەدىك دەپ ايتاتىن جۇرتتىڭ ءبارى. كەي ۋاقىتتا ويلايمىن، سونىڭ ءبارى قايدا؟ مەنىڭشە، مۇنىڭ دا ءبىر سەبەبى بار. سەبەبى بىلاي. كەڭەس وكىمەتى قانشا قىسقانمەن، شىعارماشىلىققا قاتتى كوڭىل ءبولدى. جازۋشى، اقىن، كومپوزيتورعا قامقورلىق جاسادى. ولار ەلدەگى ەڭ سىيلى ادامدار بولاتىن. سول كەزدە ەڭ باي ادام اۋەزوۆ دەپ ەستيتىنبىز. ونىڭ كىتاپتارى ۇستى-ۇستىنە كوپ تارالىممەن شىعىپ جاتتى.
ال ەندى ءبىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن نە جازساڭدار دا جازىڭدار دەپ ءبارىنىڭ نوقتاسىن سىپىرىپ قويا بەردىك. كىتاپتىڭ سانى كوبەيدى. جازۋشىمىن دەگەندەر دە جەتىپ ارتىلادى. ءقازىر ەكىنىڭ ءبىرى كىتاپ جازادى. ول قانداي كىتاپتار؟ قاراجاتى بار ادام ءبىر جازۋشىنى نەمەسە ءجۋرناليستى جالداپ، مەنىڭ اكەم كەرەمەت، كەڭشاردىڭ ديرەكتورى بولعان، ۇجىمشاردىڭ باستىعى بولعان، بۋحگالتەرى بولعان، سوعىسقا قاتىسىپ ءبارىن قيراتقان دەگەندەي كىتاپ جازدىرادى. سونداي-اق، كەشە رايكوم سەكرەتارى بولعان، ۇجىمشار باسقارعان شالدار دا «مەن كەرەمەت بولدىم» دەپ بۇرقىراتىپ جازىپ (جازعىزىپ) جاتىر. ونداي كىتاپتار وتە كوپ. ونىڭ كوركەم ادەبيەتكە ەش قاتىسى جوق. ال ەندى ناعىز ادەبيەتكە، ناعىز كومپوزيتورلار مەن اقىن-جازۋشىلارعا كەلسەك، ءالى ءىلىپ الار ەشتەڭە جوق. ويتكەنى، جۇرت قىزىعىپ وقيتىن مىقتى رومان وزىنەن ءوزى تۋمايدى. بۇل رەتتە تالانت تا از. دارىن يەسىنە جاعداي جاساۋ، ىنتالاندىرۋ كەرەك. مىسالى، كەسەك جانە قۇندى رومان جازۋ ءۇشىن بەس-التى جىل، ودان دا كوپ ۋاقىت وتىرۋىڭ كەرەك. ءبارىن ۇمىتىپ، سەنىڭ ويىڭدا تەك قانا سول دۇنيە بولۋ كەرەك. ونى جاعدايىڭ بولسا عانا ىستەي الاسىڭ. ال ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز بەن كومپوزيتورلارىمىز جازعان دۇنيەلەرىنە ماردىمدى قالاماقى المايدى
ءالى ەسىمدە، اسپيرانت بوپ جۇرگەنىمدە، 1957 جىلى ە.بەكماحانوۆتىڭ قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى تۋرالى 40 باسپا تاباقتاي كىتابى باسىلىپ شىقتى. سوعان ول قىرىق مىڭ رۋبل قالاماقى الدى. ول بەس «ۆولگانىڭ» قۇنى ەدى. ال بىلتىر مەن 40 باسپا تاباق كىتاپ شىعاردىم. سوعان نەبارى 150 مىڭ تەڭگەدەي قالاماقى الدىم. ول اقشا «وقجەتپەسكە» ون كۇنگە بارۋعا دا جەتپەيدى ەكەن. ال جاڭاعى 40 باسپا تاباق شىعارما كوپ جىلعى ىزدەنىستىڭ، ۇلكەن ەڭبەكتىڭ جەمىسى. سوندىقتان ويىڭا قانشا ەركىندىك بەرگەنمەن، ەكونوميكالىق جاعىنان قىسپاقتا بولساڭ، شىعارماشىلىق قۋاتىڭدى تانىتا المايسىڭ. كۇندەلىكتى كۇنكورىس ماسەلەسى القىمنان الىپ جاتادى. ۇلكەن تۋىندىلار تۋۋ ءۇشىن مادەنيەتتى، عىلىمدى اياماي قارجىلاندىرۋىمىز كەرەك. بىزدە وسى جاعى جەتىسپەي جاتىر ما دەيمىن؟!.
– قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ باعىتىندا جاسالعان قادامدار بار. ونىڭ بارىسىنا بىرەۋلەر قاناعاتتانىپ وتىرسا، ەندى بىرەۋلەر قامشىنى باسا ءتۇسۋ كەرەك دەيدى. ءسىز 2010 جىلدىڭ تامىز ايىندا «كونستيتۋسيا – مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق دامۋىنىڭ نەگىزى» دەگەن تاقىرىپتا وتكەن حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءبىراز ويلارىڭىزدى ورتاعا سالعان ەدىڭىز. ورىندى پىكىرلەر ايتتىڭىز. سودان بەرى دە ءبىراز ۋاقىت ءوتتى عوي. نە وزگەردى؟
– وسى ماسەلەگە كەڭىرەك توقتالعىم كەلىپ وتىر. ءبىز نارىقتىق ەكونوميكانى قۇرىپ، دەموكراتيالىق باعىتتا دامىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق مەملەكەتپىز. ارينە، ءبارى وڭاي بولىپ جاتقان جوق. دەموكراتيالىق جولدى تاڭداعانمەن، ونى جۇزەگە اسىرۋ دا جەڭىل دۇنيە ەمەس. اسىرەسە، 1994 جىلدان باستاپ ەكونوميكامىز بىت-شىت بولىپ، تۇرالاپ قالدى. اقشا جوق. زەينەتاقى، مۇعالىمدەرگە، عالىمدارعا، بيۋدجەت قىزمەتكەرلەرىنە جالاقى تولەنبەي قالعان كەزدەر بولدى. سول كەزدە ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ەڭ الدىمەن، ەكونوميكا ماسەلەلەرىن شەشىپ الايىق، سوسىن ساياساتقا كوشەمىز دەدى. بۇل سول كەزدە وتە دۇرىس شەشىم ەدى. ويتكەنى، ەكونوميكانى دامىتا الماساق، ءوندىرىستى جۇرگىزبەسەك، ينۆەستورلار كەلمەسە، مەملەكەت قۇرا الماي قالاتىن بولساق، قايداعى دەموكراتيا؟! سوندىقتان دا پرەزيدەنتتىڭ ويىن اكادەميك سالىق زيمانوۆ تا، مەن دە ، باسقالار دا قولدادىق. سول راسىندا دۇرىس بولىپ شىقتى. ءبىز سول جولمەن ءجۇرىپ وتىرىپ قازىرگى ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتىك. ەندى ءقازىر نارىقتىق ەكونوميكاسى بار ەلمىز دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز. داعدارىستان شىقتىق.
گەگەلدىڭ مىناداي ءبىر ويى بار: «ەشنارسە ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. بۇگىنگى جاقسى نارسە ەرتەڭ جاقسى بولماۋى مۇمكىن». بۇل ديالەكتيكانىڭ مىزعىماس زاڭى. باسقارۋشى جۇيە ءومىردىڭ تالابىن ەسكەرىپ وتىرۋى كەرەك. ءتىپتى الدىن الا الماساق تا، سودان قالماي ىلەسىپ وتىرساق ۇتامىز دەگەندى ءجيى ايتىپ كەلەمىز. بۇگىنگى تاماشا نارسە ەرتەڭ تاماشا بولماي قالۋى مۇمكىن. ال وسى تۇرعىدان كەلەتىن بولساق، جاڭاعى پرەزيدەنتتىڭ ايتقان ويى ۋاقىتىندا دۇرىس بولدى. ءبىزدى سىرت ەلدەر دە تانيتىن بولدى. ءبىراق، جوعارىدا ايتقانىمداي، ءقازىر بىزدە ۇلكەن وزگەرىستەر بولىپ جاتىر، جاڭا قايشىلىقتار تۋىنداپ جاتىر. ءومىر دەگەن ءوزى سولاي بولادى. دامۋ قارقىنى جوعارى ەلدە جاڭا پروبلەمالاردىڭ تۋۋى تابيعي نارسە. قايشىلىقسىز ءومىر جوق. سونى ۋاقىتىندا بايقاپ، شەشىپ وتىرعان ابزال.
ءبىزدى كەيىنگى كەزدە الاڭداتاتىن جاعداي – زاڭداردىڭ ويداعىداي ورىندالمايتىنى. ەكىنشىدەن، ادامداردىڭ، اسىرەسە باسقارۋ جۇيەسى ماڭىنداعى ادامداردىڭ مينيسترلەردىڭ، دەپارتامەنتتە جۇرگەن ادامداردىڭ بەلسەندىلىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگى دۇرىس ەمەس. بارلىعىنىڭ ايتاتىنى: «پرەزيدەنت تاپسىردى. سونى ورىنداپ وتىرمىز»، دەيدى. پرەزيدەنتتىڭ اقىلدى بولعانى – حالىقتىڭ باعى. ءبىراق ونىڭ اينالاسىنداعىلار دا ءوز ويلارى بار، بەلسەندى، ماسەلەنى وزدەرى شەشە الاتىن تۇلعالار بولۋى كەرەك قوي. باياعىدا لۇقپان حاكىم بالاسىن ۇرىپ جاتىر دەيدى. كولدەنەڭ كىسىلەر: «اقساقال، بالاڭىزدى نەگە ۇراسىز»، دەسە، ول: «بۇل ايتقاندى ىستەيدى»، دەپ جاۋاپ بەرەدى. «ايتقاندى ىستەگەن جامان با؟!» لۇقپان حاكىم: «مەن حاكىم بولسام، مەنىڭ بالام ايتقىزباي ىستەۋى كەرەك»، دەگەن ەكەن.
ءبىزدى سىبايلاس جەمقورلىق جەگىدەي جەپ جاتىر. ۇرلىق- قارلىق كوبەيدى. وسىنداي ۋاقىت ۇسىنعان تۇيتكىلدەردى شەشۋ ءۇشىن، مەن ويلايمىن، ەكونوميكانى دامىتۋدى توقتاتپاي ءارى قاراي جىلجىتا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ساياسي جۇيەنى جەتىلدىرۋىمىز، دەموكراتيانى دامىتۋىمىز كەرەك. ول بۇگىنگى كۇن تارتىبىندە تۇرعان نارسە. ءبىر كەزدە «كونستيتۋسيادا جازىپ قويدىق» دەپ، ول جونىندە ازىراق ويلانساق، ءقازىر ونىڭ ۋاقىتى كەلدى.
ءوز باسىم پرەزيدەنتتى سىيلايمىن، حالىق تا سىيلايدى. ول كىسى ءبارىن تەرەڭنەن ويلايتىن كورەگەن، اقىلدى كىسى. ءبىراق ەلباسىنىڭ جۇمىستى تاپسىرعان شەنەۋنىكتەرىنىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە پرەزيدەنت ايتتى، ءبىز ىستەپ جاتىرمىز دەپ جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارادى. سوندا ولاردىڭ وزدەرى نە تىندىرىپ جاتىر، ەلدىڭ دامۋىنا قانداي ۇلەس قوسۋدا دەگەن ويلار كوڭىلىڭە كەلە مە، كەلمەي مە؟
ءبىز دەموكراتيا دەگەندە، اعىلشىندار بىلاي ەكەن، فرانسۋزدار بىلاي ەكەن، باسقا ءبىر ەل بىلاي ەكەن دەپ سولاردىڭ باسقارۋ ۇلگىسىنە ەلىكتەگەندى قويۋىمىز كەرەك. دەموكراتيانىڭ تەورياسىن ۇلىلار جاساپ كەتكەن. الدىڭعى قاتارلى ەلدەر سول تەوريانى باسشىلىققا الىپ، بۇگىنگى جاعدايعا جەتتى. ءبىز دە ءومىر سىنىنان وتكەن تەورياعا سۇيەنۋىمىز، بەلگىلى ءبىر ەلدى مودەل قىلىپ الماي، زاڭدىلىققا باعىنۋىمىز كەرەك.
بۇگىنگى تاڭدا ەكونوميكامەن بىرگە دەموكراتيا ماسەلەسىنە قاتتى كوڭىل ءبولۋ كۇن تارتىبىندە تۇر. وسىنى جاساي الامىز. ءبىز وسىنى ۋاقىت وزدىرماي قولعا الىپ، ويداعىداي شەشسەك، بىزدە بيلىكتىڭ ەڭ جوعارىسى زاڭ بولسا، بارلىق باسقارۋ تەتىگى زاڭعا باعىندىرىلسا، ءبىز وركەنيەتكە ەكونوميكامىزبەن بىرگە ءارى ساياسي جۇيەمىز سايما-ساي ەل بولامىز. حالقىمىز دا وسەدى، ازاماتتارىمىز دا وسەدى دەپ ەسەپتەيمىن.
– قالاي دەسەك تە، ەلدىڭ دامۋى كوپ جاعدايدا مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتقا بايلانىستى عوي. وسى تۇرعىدان العاندا، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقتىڭ ءوز بويىندا قانداي وزگەرىستەر بولدى؟ ابايدىڭ قاراسوزدەرىندەگى، ماعجاننىڭ جىرلارىنداعى بەيعام قازاقتىڭ بەينەسى كومەسكىلەنەتىن، كەلمەسكە كەتەتىن مەزگىل جەتكەن سياقتى. ال ءبىز بولساق، ءالى سول بابالاردىڭ الدىندا قىزاراقتاپ تۇرعاندايمىز.
– اباي دا، ماعجان دا، ءمىرجاقىپ تا قازاق بەيعام دەپ، قازاق ساحارادا ۇيىقتاپ جاتىر دەپ قينالعان. ءبىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە ءبىز ەپتەپ ۇيقىدان وياندىق. كەشەگى سوعىستا دا ءوزىمىزدى كورسەتتىك. وندىرىستە دە، عىلىمدا دا، بىلىمدە دە قازاق وسال ەمەس ەكەنىنە وزىمىزبەن ارالاسىپ جۇرگەندەردىڭ كوزى جەتتى. ءبىراق قازاقتىڭ 73 پايىزى اۋىلدا تۇردى. ول كەزدە ەلدى ءبىر-اق پارتيا باسقاردى. ءبىر پارتيانىڭ ءبىر جامان جەرى حالىقتا پارتيا ءبىزدى جەتەكتەپ كوممۋنيزمگە الىپ بارا جاتىر دەگەن سانا قالىپتاسا باستادى. حالىقتا ءبىر نارسەنى جاسايىن، مەنىڭ تۇرمىسىم وزىمە بايلانىستى عوي دەگەن وي بولعان جوق.
زامان وزگەرىپ جاتىر. زامان وزگەرگەننەن كەيىن ادام دا وزگەرۋى كەرەك. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال» دەپ بەكەرگە ايتپاعان عوي. ارينە، جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاق وزگەرمەي قالعان جوق. وزگەرىستەر بار. ءبىز ءوزى ەجەلدەن جەرىمىز كەڭ، بايلىعىمىز مول حالىقپىز. وسىعان بايلانىستى بولۋ كەرەك، جايباراقاتتىق ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ قانىنا ابدەن سىڭگەن.
ال ەندى قازىرگى زامان ءبىزدىڭ بۇرىنعى كوزقاراسىمىزدى كوتەرمەيدى. بۇل زاماندا باسەكە دەگەن ماسەلە الدىڭعى قاتارعا شىعىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە قازاقتا بۇرىنعىداي اۋىل جوق، كوپشىلىگى قالاعا كوشۋدە. قالادا جۇمىس بار. ءبىراق وعان مامان جۇمىسشى كەرەك. مىسالى، زاۋىتقا بىردەن كىرىپ كەتە المايسىڭ. وعان مامان قاجەت. ول مالدى بىلاي ايداپ تاستاپ، سىرتىنان قاراپ وتىراتىن جۇمىس ەمەس، مۇندا ساعات، مينۋت دەگەندەردىڭ بارلىعى ەسەپتەۋلى. قازاقتىڭ پسيحولوگياسىندا، ونىڭ بولمىسىندا، دۇنيەگە كوزقاراسىندا، اسىرەسە، جۇمىسقا كوزقاراسىندا وزگەرىستەر بولۋ كەرەك. بارىنەن دە نە دە بولسا ءبىر نارسەگە جەتسەم، سونىڭ تەتىگىن تاۋىپ، ماماندانىپ، ەڭبەك ەتسەم دەگەن وي بولۋ كەرەك. جۋىردا پرەزيدەنتتىڭ ايتىپ جاتقانى، ەڭبەككە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەگەنى وتە دۇرىس، مەن وعان قوس قولىمدى كوتەرىپ قوسىلامىن. راسىندا دا، ەڭ الدىمەن جۇمىسقا كىرەردە تۋىسقانىڭدى، ناعاشىڭدى، جيەنىڭدى دەگەن سياقتى، ىزدەمەي، وزىڭە سەن. جۇمىستىڭ ءبارى جاقسى. «جامان جۇمىس بولمايدى. جامان جۇمىسشى بولادى. جامان ماماندىق بولمايدى. جامان مامان بولادى»، دەپ ايتتى عوي وسى گازەتتە نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى. قازاقتىڭ ءبارى پورتفەل ۇستاعىسى، ينتەلليگەنت بولعىسى كەلەدى، كوبى جوعارعى مەكتەپكە ۇمتىلادى. ءبىراق ولاردىڭ بارىنە قىزمەت قايدان تابىلادى. سوندىقتان دا، مەنىڭ ويىمشا، بالالاردى ماماندىققا ەرتە باۋلۋىمىز كەرەك. قازاققا ءپىسىپ، جەتىلىپ، باسەكەگە لايىق بولۋ ءۇشىن ءالى دە ءبىراز تەر توگۋ قاجەت. ونىڭ پايداسىن ءوزىمىز دە، مەملەكەتىمىز دە كورەدى.
ال قازىرگى زاماندا بەلسەندى بولماي، ەڭبەكقور بولماي، جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرماي، ماماندىقتى مەڭگەرمەي ناعىز نارىقتىڭ قاھارمانى بولۋ، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ وتە قيىن. نارىق زامانىندا ەشقانداي ۇكىمەت، ەشقانداي پارتيا ەشكىمنىڭ قولىن جىلى سۋعا مالامىن دەپ ايتپايدى. ولار تەك جاعداي تۋعىزۋعا ۋادە بەرەدى. دەمەك، بارلىق ماسەلە ادامنىڭ جەكە باسىنا، ءوزىنىڭ بەلسەندىلىگىنە تىرەلىپ تۇر. سەن بەلسەندى بولۋىڭ كەرەك، ءوزىڭدى ءوزىڭ دۇرىس تانۋىڭ كەرەك، وتباسىڭا، ايەلىڭە، بالا-شاعاڭا جاعداي تۋعىزۋىڭ كەرەك. قارجىنى ءوزىڭ تابۋىڭ كەرەك. قارجىنىڭ كوزىن ءوزىڭ ىزدەۋىڭ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇگىنگى باسەكەگە دايىن بولۋىڭ كەرەك. ارينە، باسەكە دەگەن بىرەۋدىڭ اياعىنان شالۋ ەمەس، ءوزىڭنىڭ بىلىكتىلىگىڭدى ارتتىرۋ دەگەن ءسوز، بىرەۋمەن تەڭ بولۋ، ودان اسىپ ءتۇسۋ دەگەن ءسوز. زاۋىتتا بولاتىن بولساڭ جانىنداعى ورىستان، كارىستەن كەم ىستەمەۋىڭ كەرەك. مەنشىك يەسى جۇمىستى جاقسى ىستەيتىن سەنى العىسى كەلۋى كەرەك. كۇشىڭمەن دە، اقىلىڭمەن دە باسقالاردان كەم تۇسپەۋىڭ كەرەك. ەستىپ ءجۇرمىز عوي، ءقازىر جۇمىسقا قازاقتى العىسى كەلمەي، نەمىستى، قىتايلاردى العىسى كەلەتىن مەنشىك يەلەرى بار. ءبىز وسى كوزقاراستى وزگەرتۋىمىز كەرەك.
وزگەرىستەر جوق ەمەس، ارينە، بار، ەپتەپ ءبىزدىڭ ازاماتتار ۇيرەنىپ كەلەدى. زاۋىتتا دا، وندىرىستە دە، شەتەلدىڭ كومپانيالارىندا دا قازاقتار جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءبىراق ءبارى بىردەي ەمەس، ولاردىڭ اراسىندا شيكىلەرى كوپ. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. جاقىندا جەنيەۆاداعى رۋسسونىڭ مۋزەي-ۇيىندە بولدىم. سونىڭ الدىندا تاس جول بار ەكەن. كەشە سالىنعان سياقتى جايناپ تۇر. شىداي الماي قاشان سالىنعان جول دەپ سۇرادىم. 200 جىل بۇرىن سالىنعان، دەدى. سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەدىم. مەن ءوزىم «نۇرسايا» دەپ اتالاتىن تۇرعىن ءۇي كەشەنىندە تۇرامىن. «بايتەرەكتىڭ» قاسىندا. سول جەردىڭ وزىندە كەشە ع
قازاقستاندى قىرعىزستان، گرۋزيا، ارمەنيا، مولدوۆا سياقتى ەلدەرمەن قاتار قويۋعا بولمايدى. قازاقستان – رەسەي سياقتى تابيعي رەسۋرستارى مول مەملەكەت. سونى پايدالانعانىمىزدىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ جالپى جاعدايىمىز جامان ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. ارينە، باسقالارمەن سالىستىرعاندا. دەگەنمەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا قولىمىزعا تيگەن مۇمكىنشىلىكتەردى تولىق پايدالاندىق دەپ ايتا المايمىز. دامۋ بارىسىندا قاتەلىكتەرگە دە جول بەرىلگەنى شىندىق. ونىڭ ءبارىن ايتىپ شىعۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەرەك. ءبىر عانا جايعا توقتالايىن. مەن وسى كۇندەرى اۋىل شارۋاشىلىعىن باسىنان باستاپ باسقاشا قۇرۋ كەرەك پە ەدى دەگەن ويعا ءجيى ورالامىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ، كەزىندە جاقسى-جاقسى كەڭشارلار بولدى، ولاردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى مىقتى ەدى. سولاردى بىت-شىت قىلىپ تاراتىپ جىبەردىك. ولاردى «كولدەنەڭ كوك اتتىعا» ۇستاتا سالعاننان گورى، سول قالپىندا ساقتاۋ كەرەك پە ەدى؟! فورماسىن ساقتاي وتىرىپ شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ ءادىسىن زامانعا بەيىمدەۋگە بولاتىن ەدى عوي. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان ۇساق شارۋا قوجالىقتارى قازاقستان ءۇشىن ءتيىمسىز بولىپ شىقتى. ال ونى ءتۇسىنىپ، قورىتىندى شىعارعانشا قانشا ۋاقىت كەتتى. سول سياقتى كەز كەلگەن سالانى رەفورمالاۋعا كوزدى جۇمىپ قويىپ كەتپەي، دايىندالۋىمىز، باسقالاردىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ كىرىسۋىمىز كەرەك ەدى.
ەندى قازاقستان جاڭا ەڭسەسى بيىك ەل بولدى ما دەسەك، وداقتان ءبولىنىپ شىققان كەزدە بارىمىزدە دە ءارتۇرلى ويلار، ءقاۋىپ بولدى. سەبەبى، سوسياليزمنەن كاپيتاليزمگە كوشۋدىڭ ەشقانداي تەورياسى جوق. مىسالى، كاپيتاليزمنەن سوسياليزمگە كوشۋ جولدارى ىلىمدە نەگىزدەلگەن. بۇل جونىندە ماركس تە، لەنين دە ىرگەلى ەڭبەكتەر جازعان. ال سوسياليزمنەن بەزىنىپ، اتتىڭ باسىن كاپيتاليزمگە بۇرۋ دەگەن بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن قۇبىلىس. سوندىقتان دا ەكونوميكامىزدى قۇرىپ، ساياساتىمىزدى جاساپ، ءوز الدىمىزعا جەكە ەل بولا الامىز با دەگەن ءقاۋىپ بولدى. سول كەزدە قيىندىقتار باستان اسىپ جاتتى. سونىڭ ءبارىن جەڭە بىلدىك. ءسويتىپ، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان الەم تانيتىن، بارىنەن اسىپ كەتتىك دەپ ماقتانبايىق، باسقالارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا قابىلەتتى تەڭ ارىپتەسكە اينالدى. ارينە، امەريكا، انگليا، گەرمانيا سياقتى دامىعان مەملەكەتتەرمەن يىق تىرەستىرە المايمىز، ال ەندى ءوزىمىز قاتارلى ەلدەردىڭ ەشقايسىسىنان قالىپ قويعان جوقپىز. جاقىندا عانا جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسى بويىنشا الەمنىڭ 144 مەملەكەتى ىشىندە 51ء-شى ورىنعا كوتەرىلدى ءبىزدىڭ قازاقستان. بۇل ءبىزدىڭ اسقار بيىگىمىز.
الدا كەزەگىن كۇتىپ تۇرعان شارۋالار از ەمەس. ءبىز ءقازىر جول باسىندا تۇرمىز. ونى پرەزيدەنت تە ايتىپ ءجۇر، يندۋستريالىق ەل بولۋىمىز كەرەك، دەپ. باستى ماقسات وسى دەپ ەسەپتەيمىن. جوعارىدا شيكىزاتىمىز بار ەكەنىن ايتتىم، سونىڭ ارقاسىندا ءبىراز ماسەلەنى شەشتىك. ال ەندى ونىڭ دا تاۋسىلاتىن كۇنى بولادى. ءتىپتى، تاۋسىلماعاننىڭ وزىندە وركەنيەتكە ىلەسۋ ءۇشىن ءوندىرىستى دامىتۋىمىز، انا نەمىستەر، اعىلشىندار، جاپوندار، فرانسۋزدار سياقتى ءوز ونىمدەرىمىزدى شىعارۋىمىز، ساتۋىمىز كەرەك. مىناۋ قازاقستاندا شىعارىلعان ءونىم، مۇنى قازاق جاساعان، ساپاسى وتە جوعارى دەگەن دەڭگەيگە كوتەرىلسەك، اڭگىمە ءبىر باسقا. باسقالارمەن باسەكەگە ءتۇسۋىمىز كەرەك. وعان ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز مول. قازاق ەشكىمنەن كەم ەمەس. اقىلىمىز دا، الەۋەتىمىز دە جەتەدى. ەپتەپ باستاپ تا جاتىرمىز. ارينە، وعان ۋاقىت قاجەت. مەن ويلايمىن، كەلەشەكتە ءبىز جاي يندۋستريالىق ەمەس، ناعىز يندۋستريالىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلامىز.
– اعا، دۇرىس ايتاسىز. باستى ماقسات دەگەندى ءبىر عانا سوزبەن ءتۇيىپ تاستاۋعا بولمايدى عوي. جاڭا ايتىپ وتىرسىز، يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق جولدى تاڭداعان، باسەكەگە قابىلەتتى، دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ – ءبىز ءۇشىن باستى ماقسات. مەنىڭ دە ايتىپ وتىرعانىم، جاقسى تاۋارلار شىعارساق، قازاق شىعاردى دەگەن ۇعىم قالىپتاسسا، ۇلتتىڭ مارتەبەسى، ۇلتتىڭ ابىرويى كوتەرىلەر ەدى عوي.
– مەن سىزگە مىنانى ايتايىن. جۋىردا لوندوندا وليمپيادا ءوتتى. سوندا ءبىزدىڭ سپورتشىلارىمىز جەتى التىن مەدال العان كەزدە توبەمىز كوككە جەتكەندەي قۋاندىق. قازاقستاندىق قولتاڭبا، قازاقتىڭ اتىن شىعارۋ دەگەن، مىنە، وسى! ەگەر قازاقستاندا جاسالعان ماشينا نەمەسە باسقا ءبىر دۇنيە وسىنداي جاعدايعا اكەلسە، بۇل ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش، وسۋ-وركەندەۋ نىشانى بولار ەدى. ءوز تاۋارلارىمىزدى ءوزىمىز تۇتىنىپ جاتساق، ول دا جاقسى ەمەس پە؟! ءقازىر سىرتتاعىلاردىڭ ءبارى بىزگە سىن كوزبەن قاراپ وتىر. مىنا حالىق نە جاساي بىلەدى، دۇنيە بازارىنا نە ۇسىنار ەكەن دەگەن سياقتى.
– جەتپىس جىل بودان بولدىق دەپ ءجۇرمىز عوي. راسىندا دا، بارىنەن ايىرىلىپ قالا جازدادىق. ءقازىر جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەپ جاتقان جايىمىز بار. قازاق بولامىز دەپ ءبىراز ءىستى قولعا الدىق، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن قابىلدادىق. وسىلاردىڭ ءبارى ۇلتتىق مەملەكەتكە ىرگەتاس بولا الا ما؟
– بۇل ارادا ارا-جىگىن اجىراتىپ الاتىن ءبىر ماسەلە بار. شىندىعىنا كەلگەندە، ءبىز پاتشالىق رەسەيگە بودان بولدىق. يمپەرياسىنا. ءبىز جاقسى نيەتپەن جاقىنداسقان ەدىك، ال ولار بىزگە كولونيا دەپ قارادى. ءبىزدى بۇراتانا حالىق دەپ ەسەپتەدى. قازاقتى ورىس ازاماتىمەن تەڭ ساناعان جوق. مىنانداي ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. مۇستافا شوقاي مەكتەپتى كىلەڭ بەسكە بىتىرەدى. وعان التىن مەدال بەرىلۋى كەرەك. الايدا، اتتەستاتتى تاپسىرۋعا ءتيىس گەنەرال-گۋبەرناتور: «بۇل بولمايدى، جابايى حالىقتىڭ وكىلى قالاي التىن مەدال الادى؟ سوندىقتان دا التىن مەدالدى ورىسقا بەرۋىمىز كەرەك»، دەپ التىن مەدالدى كۇمىسكە ىلىككەن ورىس بالاسىنا ۇسىنادى. كوردىڭىز بە، قازاقتى قالاي كەمسىتكەن؟! سول سياقتى ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا پاتشانىڭ قازاق بولىس بولۋى ءۇشىن ورىستىڭ ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى كەرەك دەگەن زاڭى بولعان. مۇنى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ جازدى. ءبىز رەسەيدىڭ بودانى بولدىق. بۇعان داۋ جوق. ال ەندى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە جاعداي باسقاشا سيپات الدى. ءبىز كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى بولدىق. ءوزىمىزدى ورىستاردان كەم سەزىنگەن جوقپىز. يگىلىكتەردى بىردەي پايدالاندىق. مىسالى، مەن ءوزىمدى بودان ەلدىڭ ازاماتىمىن دەپ ەسەپتەگەن جوقپىن. شەتەلگە بارىپ باياندامالار جاساپ ءجۇردىم. كەڭەس وداعىن قارالاي بەرمەي، ءبىر مەزگىل شىندىقتى ايتساق، سول دۇرىس بولادى عوي دەيمىن.
ال ەندى ۇلتتىق مەملەكەت دەگەندى مەن بىلاي تۇسىنەمىن. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە ءبىز تاۋەلسىزدىك دەكلاراسياسىن قابىلداعاندا ءبىراز ايتىسىپ-تارتىسقان بولاتىنبىز. ۇلتتىق مەملەكەت دەگەن ول – قازاقستاندا مەملەكەتتى قالىپتاستىرعان نەگىزگى حالىق بار. ۋاقىتىندا مەملەكەتى بولعان، عاسىرلار بويى تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن. سونى ءبىز دالەلدەپ شىقتىق. راسىندا دا، ءحىح عاسىردىڭ 80ء-شى جىلدارىنا دەيىن قازاقستاندا ءبىر عانا قازاق ۇلتى تۇرعان. بالەنباي كوتەرىلىستىڭ بارلىعىن جاساپ جۇرگەن سول قازاقتار.
الايدا، ءبىز قازاقستاندى مەكەندەپ جاتقان باسقا دا ۇلتتار بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ءبىراق ولار قازاقستاندا تۇرعاننان كەيىن قازاقستاننىڭ ازاماتى. قازاقستاننىڭ ازاماتى بولعاننان كەيىن ونىڭ قۇقى قازاقتىڭ قۇقىمەن بىردەي. مىسالعا قازاقتىڭ قۇقى انانىكىنەن ارتىق دەپ ايتاتىن بولساق، ول دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرامىز دەپ جاتقان ۇمتىلىسىمىزعا ساي بولمايدى. ءبىراق جەر قازاقتىكى، ەل قازاقتىكى بولعاننان كەيىن وسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مادەنيەتىنە، تىلىنە، باسقا دا قۇندىلىقتارىنا باسىمدىلىق بەرىلۋى كەرەك. ودان باسقالاردىڭ ەشتەڭەسى كەمىپ قالمايدى. سەبەبى، قازاقتىڭ باسقا وتانى جوق، مادەنيەتى ءبىر-اق جەردە، وسى جەردە عانا.
– دەسەك تە، مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان ءتىلىمىزدى ءوز دەڭگەيىنە كوتەرە الماي باسىمىزدى تاسقا ۇرعانداي بولىپ وتىرعانىمىز شىندىق قوي.
– راس، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋ بارىسىنا كەيبىرەۋلەردىڭ كوڭىلى تولا قويمايدى. ءبىز ءبارى تەز شەشىلسە ەكەن دەپ ويلايمىز. ال مەنىڭ ءوزىمنىڭ پايىمداۋىمشا، مۇنىڭ ءبارى شەشىلەتىن ماسەلە، ۇلتتىق مەملەكەت بولعاننان كەيىن قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى جىلدان-جىلعا كەڭي بەرەدى. ءسويتىپ، بارا-بارا ءبىزدىڭ ءتىلىمىز باسىمدىق الادى. وعان العىشارتتار جاسالدى، بارلىق جاعداي بار. تۋعان تىلىمىزگە الدىمەن ءبىز ءوزىمىز قامقور بولۋىمىز كەرەك. وسىنى تۇسىنە الماي كەلەمىز. ۇلتتىق سانا قالىپتاسپاي جاتىر. مەملەكەتتىك ءتىلىن بەكىتىپ العان بارلىق ەلدەر وسى جولدان وتكەن. ءبىر زاماندا لاتۆيادا ءتىل توڭىرەگىندە ۇلكەن داۋ تۋىنداپتى. سەبەبى، قالانىڭ ءبارى، زيالىلاردىڭ ءبارى نەمىس تىلىندە سويلەگەن. لاتىش ءتىلى تەك قانا دەريەۆنيانىڭ ءتىلى بولىپ قالىپتى. سودان ەلدىڭ زيالىلارى بىزگە لاتىش ءتىلىنىڭ كەرەگى نە، جەردىڭ ءجۇزى بىلەتىن ءتىل – نەمىستىڭ ءتىلى، سوعان كوشەيىك دەيدى عوي. ەل تۇرعىندارى داي-داي بولىپ ايتىسىپ جاتقاندا، كانت دەگەن عۇلاما تورەلىك ايتىپ: «لاتىشتىڭ ءتىلىن قالدىرۋ كەرەك. ۇلت تىلىنەن ايىرىلسا، مىنەزىنەن ايىرىلادى. مىنەزىن جوعالتسا، ۇلتتىق قاسيەتتەرىنەن ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن»، دەيدى. اقىرى، ءبارى وسى سوزگە توقتايدى. بۇل دۇرىس شەشىم بولدى، ءقازىر مەملەكەتتە بارلىعى لاتىش تىلىندە سويلەيدى، نەمىس ءتىلىن بىلەتىن ادامدار بار شىعار، ءبىراق لاتىش تىلىمەن تەڭ ەمەس. وسى سياقتى جاعداي باسقا ەلدەردە دە بولعان.
– جابايحان مۇباراك ۇلى، قوعامنىڭ قازىرگى دامۋىنا زەر سالىپ، زەردەلەپ وتىرعان ادامدار بار ما؟ مۇنى سۇراپ وتىرعانىم، مەملەكەتتىڭ دامۋى، قاي سالانى الماساق تا، عىلىمي نەگىزدەرگە ارقا سۇيەۋى كەرەك قوي. بىزدە وسى جاعى قالاي؟
– دۇرىس ايتاسىز، ءبىر نارسەنى جاساۋ ءۇشىن ءبارىن الدىن الا ويلاستىرۋ، اقىلعا سالۋ كەرەك. ونىڭ تەورياسى بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، جاڭا سىزگە ايتقانىمداي، سوسياليزمنەن كاپيتاليزمگە كوشۋدىڭ عىلىمي تەورياسى بولعان جوق. ونى ويلاپ، تەورياسىن جاساعان دا ەشكىم جوق. كەڭەس وكىمەتى قۇلادى. وعان باسقارۋدا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر سەبەپ بولدى. ونىڭ بارلىعىن ءتىزىپ شىعۋعا بولادى. ول ءبىراق ۇزاق اڭگىمە. ەندى ءبىز تاۋەلسىز ەل بولامىز، نارىق جولىمەن جۇرەمىز، دەموكراتيانى دامىتامىز دەدىك. ءبىز عانا ەمەس، رەسەي دە، ۋكراينا دا، بارلىق وداقتان ءبولىنىپ شىققان ەلدەر وسىلاي باستادى. مىنە، وسى كەزدە ءبارى قات-قابات قولعا الىندى. ويتكەنى، جاعداي كۇردەلى ەدى. سىرتتان كەڭەسشىلەر شاقىرىلدى. پرەزيدەنت ءوز باعدارلامالارىن ۇسىندى، جىل سايىن حالىققا جولداۋ ارنادى. كونستيتۋسيامىزدى قابىلدادىق. وسىلاردىڭ بارلىعىن جاڭعىرتا وتىرىپ ءبىز عالىمداردىڭ ويلارىنا، جازعان-سىزعاندارىنا تىكەلەي سۇيەنىپ العا جىلجىدىق دەپ ايتۋ قيىنىراق. سەبەبى، عالىمدار دا زامان ۇردىسىنە ىلەسە الماي جاتتى. سونداي-اق، ولاردان نە ايتاسىڭدار، قانداي ويلارىڭ بار دەپ سۇراعان دا ەشكىم بولعان جوق. وركەنيەتتى ەلدەر وسىلاي جاساعان دەپ سول باعىتپەن جۇردىك. وسى جايلاردى تارازى باسىنا تارتا كەلىپ وي تۇيسەك، ءبىر جاعىنان ءبىزدىڭ ءىس-قيمىلىمىزدا عىلىمي نەگىز بولدى دەي الامىز. دەگەنمەن، اۋقىمدى زەرتتەۋلەرگە، تالداۋلارعا سۇيەنە وتىرىپ العا جىلجىدىق دەپ ايتساق، ارتىعىراقتاۋ بولادى. پرەزيدەنتتىڭ ۋاقىتىندا ەكونوميستەردى، باسقا عالىمداردى سىناعانى ەستە. ەندى مەن ويلايمىن، وسىدان ءارى قاراي شامامىز كەلگەنشە قاتەلىك كەتپەۋ ءۇشىن قولعا الاتىن ءىسىمىزدى عىلىمي نەگىزدەپ الىپ قانا قيمىلداۋىمىز كەرەك.
– ءسىز عالىمسىز عوي، عالىم بولعاندا دا، ەلدى بىلاي قويعاندا، كەزىندە وداققا تانىلعان عالىمسىز، عىلىمنىڭ قازىرگى جايىنا ويىسساق. بۇل كۇندە ەكىنىڭ ءبىرى عىلىم دوكتورى نەمەسە عىلىم كانديداتى. سوعان قاراعاندا، ءبىز ءۇشىن بۇل سالانىڭ اشىلماعان قىرى مەن سىرى قالماعان سياقتى. ءبىراق وسى ماسەلەگە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، عىلىمنىڭ قۇر سۇلدەرى عانا قالعانىن كورەمىز. ءوز باسىم سوڭعى 20 جىلدا عالىمدارىمىزدىڭ ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن ءبىر جاڭالىق اشقانىن ەستىمەپپىن.
– شىنىندا دا، كانديدات، دوكتور دەگەندەردىڭ سانىمەن عىلىمنىڭ دامۋ دەڭگەيى سايكەس كەلمەيدى. وداق ىدىراعان سوڭ، ديسسەرتاسيالاردىڭ بارلىعىن وزىمىزدە قورعايتىن بولدىق. وزىمىزدە كەڭەستەر قۇرىلدى، ءوزىمىزدىڭ ۆاك بولدى. كەڭەس زامانىندا عىلىمي اتاقتار تەك ماسكەۋدە نە لەنينگرادتا قورعالاتىن. ءتىپتى، وزىمىزدە قورعاعاننىڭ وزىندە ۆاك ماسكەۋدە بولاتىن. دەمەك، ءار ديسسەرتاسيا مۇقيات قارالاتىن، سۇزگىدەن وتەتىن. مۇنداي جۇمىستاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى وتە زور بولدى. وكىنىشكە قاراي، بيلىك وزىمىزگە تيگەسىن، بۇرقىراتىپ جۇرتتىڭ ءبارى قورعاي باستادى. اناۋ دا كانديدات، مىناۋ كانديدات، اناۋ دا دوكتور، مىناۋ دا دوكتور دەگەن سياقتى. ءقازىر قاراساڭ، اكىمدەردىڭ، مينيسترلەردىڭ، دەپۋتاتتاردىڭ كوبى دوكتور. وسىلاردىڭ ىشىندە ومىرىندە ءبىر ماقالا جازباعان نە عىلىمي مەكەمەدە ءبىر كۇن جۇمىس ىستەمەگەن ادامدار بار. وسىلاي عىلىمي اتاقتاردى بەرۋگە تالاپ وتە تومەندەپ كەتتى. ونىڭ اقىرى عىلىم دوكتورى، كانديدات دەگەندەردەن باس تارتۋعا اكەلىپ سوقتىردى. ارينە، ول اتاقتار كىنالى ەمەس، كىنالى – تالاپتى تومەندەتىپ جىبەرگەن ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ عىلىمي كەڭەستەرىمىز.
عىلىمنىڭ ءرولىنىڭ تومەندەپ كەتۋىنە اسەر ەتكەن تاعى ءبىر ماسەلە، ونى قارجىلاندىرۋ نازاردان تىس قالدى. عىلىمعا كوڭىل بولىنەدى، شەتەلدەرمەن بايلانىسىمىز جاقسارادى دەگەن ءۇمىتىمىز اقتالمادى. بۇل ۇلكەن قاتەلىك بولدى. سونىڭ سالدارىنان 90-شى جىلداردىڭ باسىندا اعا بۋىندى وكشەلەپ كەلە جاتقان تولقىن، ولارعا ەرگەن جاس جىگىتتەر – سولاردىڭ بارلىعى عىلىمنان كەتىپ قالدى. بيلىككە، بيزنەسكە اۋىستى، دەپۋتات بولدى. عىلىمنان بەرەكە كەتكەنىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءقازىر دە عىلىمعا ۇمتىلىس وتە ناشار. مەن 20-30 جىلداي اسپيرانتۋراعا ساباق بەردىم. اسپيرانتتاردىڭ اراسىنان شىعادى عوي عالىمدار. بۇرىن اسپيرانتتاردىڭ دەنى ەر ادامدار بولاتىن. مىسالى، مەن وقىعان كەزدە ولاردىڭ 90 پايىزى جىگىتتەر بولسا، قىزدار 10 پايىزدان اسپايتىن. ال ەندى كەيىنگى 20 جىلدا جىگىتتەردىڭ سانى بەس پايىزعا جەتپەي قالدى. جاستاردان: «سەندەر نەگە عىلىمعا بارمايسىڭدار؟» دەپ سۇراسام: «عىلىمدا ءبىز وتباسىمىزدى اسىراي المايمىز»، دەپ جاۋاپ بەرەدى. حالىق اراسىندا وسىنداي ۇعىم، وسىنداي سانا قالىپتاستى. ولار عىلىمعا بارعىسى كەلمەيدى. كوپشىلىگى اقشا تاپقىسى، باي بولعىسى كەلەدى. عىلىم دەگەن وڭاي ەمەس، ينەمەن قۇدىق قازعانداي. مىسالى، عىلىم كانديداتى اتانۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ءۇش-تورت جىل وتىرۋ كەرەك. ال ناعىز دوكتور بولۋ ءۇشىن بەرى سالعاندا ون جىل ۋاقىتىڭدى جۇمسايسىڭ. دوكتور بولعاننان كەيىن ساعان لايىقتى قىزمەت، پاتەر بەرە قوياتىن، ىزدەنىستەرىڭدى ءارى قاراي جالعاستىرۋعا جاعداي جاسايتىن ەشكىم جوق. وسىنداي كوزقاراس عىلىمنىڭ اياعىنا تۇساۋ بولىپ وتىر.
عىلىمدى كوتەرۋ ءۇشىن ناقتى قادامدار، شىنايى قامقورلىق كەرەك. عىلىمنىڭ ابىروي-بەدەلىن كوتەرۋىمىز قاجەت. ءسوز ەمەس، ءىس بولعانى دۇرىس. عىلىمدى ءوز دەڭگەيىنە كوتەرمەسەك، ءبىز باسەكەگە قابىلەتتى بولا المايمىز. مەن 1958 جىلى ماسكەۋدەن كەلدىم. سول كەزدە قانىش ساتبايەۆ باستاعان توپ، جەتى-سەگىز ادام الەمدە ءبىرىنشى بولىپ مەتاللوگەندىك كارتانى جاسادى، لەنيندىك سىيلىق الدى. بۇل قازاقستاننىڭ كەرەمەت جەتىستىگى بولاتىن. سول سياقتى، 48-49-شى جىلدارى «ءبىرجان-سارا» وپەراسى تۇڭعىش رەت قويىلدى. بۇل ەڭبەك ستالين سىيلىعىنا يە بولدى. ول ەندى قايتالانبايتىن ءسات قوي. قازاق تىڭداسا دا، شەتەلدەگىلەر تىڭداسا دا ءبىزدىڭ وپەرانىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەمەتى سول. ودان كەيىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى جارىق كوردى. لەنيندىك سىيلىققا ىلىكتى. بايقايسىز با، سول كەزدە وسىنداي ەلدىڭ، قازاقتىڭ اتىن شىعارعان دۇنيەلەر كوپ بولدى. بۇل ارنا بولاشاقتا دا كەمىمەۋگە ءتيىس. ول ءۇشىن جاستارىمىزدىڭ بەتىن عىلىمعا بۇرۋىمىز كەرەك. مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەن بالا ارمانشىل بولادى. قوعام ولارعا باعىت-باعدار بەرۋى، عىلىم تۋرالى جاقسى پىكىر قالىپتاستىرۋى كەرەك.
– وسى ارادا ءبىر سۇراق، «عىلىم تۋرالى» زاڭ قابىلداندى عوي. وسى زاڭ عىلىمنىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىلىس اكەلەدى دەپ ويلايسىز با؟
– ءوزىڭىز بىلەسىز، مەن كوپ جىل دەپۋتات بولدىم. مەملەكەت زاڭمەن جۇمىس ىستەۋى كەرەك. زاڭ دەگەن ۇلكەن نارسە. ءبىراق جالعىز زاڭمەن ءبارى ورنىنا كەلە قالمايدى. تاعى دا ايتامىن، بۇگىنگى عىلىم قارجىلاي قولداۋعا مۇقتاج. جۋىردا مۇسىلمان ەلدەرىندە عىلىمنىڭ دەڭگەيى قانداي دەگەن ۇلكەن كونفەرەنسيا بولدى. سول باسقوسۋعا مەن دە قاتىستىم. سوندا ءسوز العاندار ءوز ەلدەرىندەگى عىلىمنىڭ دەڭگەيىنە، مەملەكەت عىلىمعا قانداي كومەك جاساپ جاتىر دەگەن ماسەلەلەرگە توقتالدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ وكىلدەرى قازاقستان مەملەكەتىندەگى عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىن تىلگە تيەك ەتتى. ونىڭ ىشىندە نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اشىلعانىن ايتتى. نەگىزگى بايانداماشى يوردانيالىق عالىم عىلىمنىڭ جالپى ماسەلەلەرىنەن گورى عىلىمعا قاي مۇسىلمان مەملەكەتى قانشا قارجى بولەدى دەگەندى ناقتى تۇردە ەكراننان كورسەتتى. سوندا قاراساق، باسىنان اياعىنا دەيىن ايتقانى ەكى-اق ەل. ءبىرى – مالايزيا، ەكى پايىزدان اسادى. سوسىن – تۇركيا. باسقالارىنىڭ عىلىمعا بەرەتىندەرى ءبىر پايىزدىڭ اينالاسىندا. ال ورتا ازياداعى مەملەكەتتەر جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادى. نە قازاقستان، نە وزبەكستان اتالمادى. سوندا ءبىز ءبىر پايىزىن دا بولە الماي وتىرمىز. مۇنداي جاعدايدا قانشا ۇگىتتەسەڭ دە تۇرالاپ قالعان نارسەنى تۇزەي المايسىڭ. بىزدە ءالى، قۇدايعا شۇكىر، عىلىمعا ەڭبەگى سىڭگەن اقساقالدار بار. تالانتتى جاستار ولاردى بىلۋلەرى، ولاردىڭ ءىسىن ءارى قاراي جالعاستىرۋلارى كەرەك.
پرەزيدەنت ءبىز عىلىمسىز، عىلىمدى دامىتپاي الىسقا ۇزاي المايمىز، ەشنارسە جاساي المايمىز، ءارى قاراي دامي المايمىز دەگەندى ايتۋىنداي ايتىپ جاتىر. جاقىندا وقىعان ينتەراكتيۆتى دارىسىندە دە وسى ماسەلەگە جان-جاقتى توقتالدى. سونى تومەندەگىلەر قۇلاققا ىلسە، كانە؟! عىلىم قارجىلاندىرسا عانا داميدى. مىسالى، «بولاشاق» دەگەن باعدارلاما – وتە تاماشا جوبا. وسى باعدارلامانى ۇسىنىپ، پرەزيدەنت جاقسى ءىس جاسادى. ءبىراق شەتەلدە وقىعانداردىڭ عىلىمعا كەلگەندەرى جوققا جۋىق، ءبارى بيلىككە، بيزنەسكە، جان-جاققا كەتتى. كەزىندە كەڭەس وكىمەتى دە بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاستاردى شەتكە جىبەرگەن. ءبىراق كوپ ادام جىبەرگەن جوق. پ.كاپيسانى اتاقتى اعىلشىن فيزيگى رەزەرفوردتىڭ لابوراتورياسىنا ورنالاستىرعان ەكەن. لانداۋدى كوپەنگاگەنگە جىبەرگەن. سول سياقتى، ءوزىن-وزى كورسەتكەن جاس عالىمداردى ءۇش جىلعا، بەس جىلعا شەت مەملەكەتتەردىڭ لابوراتوريالارىنا جىبەرىپ وتىرعان. سول جەردە ولار عىلىمنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارداعى تەتىكتەرىمەن ەتەنە تانىسىپ، وزدەرى ءارى قاراي دامىتاتىن دەڭگەيگە جەتكەن. سولار كەلىپ سوعىس كەزىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ بارلىق تەحنولوگياسىن جاساپ بەردى. ال ءبىزدىڭ جاستارىمىزدى شەتەلگە جىبەرگەندە ولاردىڭ الدىنا ناقتى مىندەتتەر قويىلمايدى، ولاردىڭ دەنى شەتەلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم الادى، ءتىل ۇيرەنەدى، سول ەلدىڭ تىرشىلىك-تىنىسىمەن تانىسادى. ءبىراق ناعىز ۇلكەن عىلىمنىڭ ماڭايىن دا باسپايدى. سوندىقتان، ولار عىلىمنان ات-توندارىن الا قاشادى. كەلمەيتىن سەبەبى – عىلىمنىڭ بەدەلى تومەن. ولار مينيسترلىككە بارسا، جاپ-جاس بالا ۆيسە-مينيستر بولىپ شىعا كەلەدى، بولماسا دەپارتامەنتتىڭ تىزگىنىن قولعا الادى. پاتەر، تاعى باسقا وسى سياقتى جەكە باسىنا قاتىستى ماسەلەلەر ءبارى شەشىلەدى. مەن ءوزىم ءوپتيميسپىن. تۇبىندە بۇل ماسەلەلەر ءبارىبىر ورنىنا كەلەدى. تەك ۋاقىتتان ۇتىلىپ قالماساق بولعانى.
– عىلىمي اينالىمدا ماتريسا دەگەن ۇعىم بار عوي. ءسىز قالاي ويلايسىز، ءبىز قازاق ماتريساسىن قالىپتاستىرۋ اۋىلىنا قانشالىقتى جاقىندادىق. الدە ول ءبىز ءۇشىن قۇر ەلەس پە؟
– قازاق عىلىمىنىڭ نەگىزى بار، وعان داۋ جوق. ءتىپتى، 50ء-شى جىلداردىڭ اياعىندا ءبىز گەولوگيادان كەڭەس وداعىندا كوش باسىندا بولدىق. مەتاللۋرگيا دا بىزدە وتە جاقسى دامىدى. حيميا دا اجەپتەۋىر دەڭگەيگە كوتەرىلدى. مولەكۋليارلىق بيولوگيادا مۇرات ايتقوجين دەگەن عالىمىمىز لەنيندىك سىيلىقتى يەلەندى. ءتىپتى، ديالەكتيكالىق لوگيكا جونىندەگى زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ءوزى ءۇش رەت ورتالىق كوميتەتتىڭ بايانداماسىنا ەندى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە قازاقتىڭ عىلىمى رەسەي، ۋكراينادان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا تۇردى. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز وسى ماتريسانى شايقاپ جىبەردىك.
مەن شەنەۋنىكتەرمەن، دەپۋتاتتارمەن سويلەسىپ كورسەم، ولار اكادەمياسى جوق ەلدەردە دە عىلىم دامىپ جاتىر عوي، قاجەت تەحنولوگيالاردىڭ ءبارىن شەتەلدەن ساتىپ الامىز دەيدى. ءبىز العا باسامىز دەسەك، ءوزىمىز عىلىمي جاڭالىقتار اشۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، شەتەل بىزگە جاقسى نارسەسىن ساتپايدى، باسەكەگە قاۋقارسىز بولىپ قالعان دۇنيەلەرىن عانا بەرەدى. ءوزىمىزدىڭ دە ءبىر نارسەلەرىمىز بولۋى كەرەك ەمەس پە.
– ءسىزدىڭ جاۋاپتارىڭىزعا قاراعاندا، ءالى دە كوپ مۇمكىندىكتەردى پايدالانا الماي جاتقان سەكىلدىمىز بە، قالاي؟ مىنە، وسىنداي سىلبىرلىقتاردىڭ تامىرى وتارسىزداندىرۋ ۇدەرىسىنىڭ جۇرمەۋىندە دەۋشىلەر بار. ءسىز وسىعان كەلىسەسىز بە؟
– بودان بولۋ، قۇل بولۋ، تاۋەلدى بولۋ دەگەننىڭ ءبىر جامان جەرى بار. ول ادام وزىنە سەنىڭكىرەمەيدى. بىرەۋ نە ايتادى ەكەن دەي بەرەدى. ءبىز ءبىر نارسە جاساساق، سەن قالاي قارايسىڭ، ءبىزدى شەتەلدەن بىرەۋ ماقتادى ما، ءبىزدىڭ جاساعان جۇمىسىمىزدى بىرەۋ جاقسى دەپ ايتتى ما، اناۋ ءوزى ءبىز جونىندە نە دەپ جاتىر، مىناۋ ەل نە دەپ جاتىر دەپ ىلعي بىرەۋگە جالتاقتايدى دا وتىرادى. ءبىزدىڭ بويىمىزدا ەرتەدەن قالعان وسىنداي سەزىم بار. ءالى دە بولسا سانامىز جەتىلمەي جاتىر. وعان كىنالى – سول بوداندىق زاردابى. ساموسوزنانيە دەگەننىڭ نەگىزگى فورمۋلاسى «مەن-مەن» دەگەن ءسوز. ماحامبەتتىڭ «مەن، مەن ەدىم…» دەگەنى سياقتى. ال ءبىزدىڭ جەتىم بالا سياقتى بىرەۋگە جالتاقتاۋىمىز كوبىرەك. مىسال ايتايىق. پرەزيدەنتىمىز ءبىر تاماشا وي ايتادى. نەمەسە جاقسى ءبىر نارسە جاساپ جاتىرمىز، ءتىپتى وزگە جۇرتتان بۇرىن جاساپ جاتامىز. سونى قالاي ەكەن دەگەندە، ءبىر ەلدىڭ ورتانقول عالىمىنان، رەسەيدىڭ نەمەسە باسقا ءبىر ەلدىڭ قاتارداعى ساياساتتانۋشىسىنان: «ءسىز قالاي قارايسىز؟» دەپ پىكىر سۇراپ جاتامىز. ول بىزگە ءبارى جاقسى دەيدى. جامان دەۋدىڭ ءوزى قيىنداۋ عوي. وسىنداي جالتاقتاۋ بىزگە جاراسپايدى. مەن ەشكىممەن سويلەسپە، ارالاسپا دەمەيمىن. بىرەۋدىڭ، اسىرەسە، مىقتى ادامداردىڭ، ايتالىق، نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتتارىنىڭ، الەمگە تانىلعان ءىرى ەكونوميستەردىڭ، عالىمداردىڭ، تاۋەلسىز ويى بار ادامداردىڭ پىكىرىن ءبىلۋ كەرەك. ايتپەسە، كوشەدە جۇرگەن ەكىنىڭ بىرىنەن دوكتور، ساياساتكەر، جۋرناليست ەكەن دەپ پىكىر سۇراۋ دۇرىس ەمەس. بۇل جاعىنان ءبىز اعىلشىنداردان ۇلگى الۋىمىز كەرەك. ولار ءبىر حالىقتان مەنىڭ وسىلاي جاساپ جاتقانىمدى دۇرىس كورەسىڭ بە، كورمەيسىڭ بە دەپ سۇرامايدى. اعىلشىن ءبارىن وزىنشە جۇرگىزەدى. قاي نارسە بولاتىن بولسا، ونىڭ ءوزىنىڭ پىكىرى بار. مەن ەندى اعىلشىن سياقتى بول دەپ ايتپايمىن. ولاي بولۋدىڭ ءوزى كىشكەنە قيىنىراقتاۋ دا شىعار.
سول سياقتى، ساباق بەرۋگە شەتەلدەن عالىمدار شاقىرۋ كەرەك دەگەن ويلار ايتىلىپ ءجۇر، الدىرىپ تا جاتىرمىز. مەنىڭ ويىمشا شەتەلدەن عىلىمعا قوسقان ۇلەسى بار ۇلكەن، تاماشا مامانداردى عانا شاقىرۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەرىمىز، پروفەسسورلارىمىز، عالىمدارىمىز ۇيرەنەتىندەي ادام كەلسە، قۇبا-قۇپ. ال ەندى مەن بايقايمىن، كەي ۋاقىتتا وزىمىزدەگى بار ادامداردان تومەن ادامداردىڭ اۋزىنا قارايمىز. سوسىن ولارعا پالەنباي تەڭگە، ءبىزدىڭ پروفەسسورلاردان ەكى-ۇش ەسە كوپ اقشا تولەيمىز. ءبىزدىڭ وزىمىزدە دە كەرەمەت عالىمدار بار. ءوزىمىزدىڭ ماماندارىمىزدى، قۇندىلىقتارىمىزدى قادىرلەۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟!
قۇلدىق سانا دەگەنىمىز، كىشكەنتاي بالا كۇنىمدە ەستىپ ەدىم، ادامنىڭ سۇيەگىنە تۇسكەن تاڭبا سياقتى ەكەن. سەن ءالى كەمسىڭ، سەن ءالى وركەنيەتتى ەمەسسىڭ دەگەن وتارشى ەلدىڭ پىكىرى تالايدىڭ سۇيەگىنە ءسىڭىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. سوندىقتان بۇدان قۇتىلۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك، جۇمىستار كەرەك. مىسالى، اعىلشىندار ءبىر كۇندە وسىنداي دەڭگەيگە كوتەرىلگەن جوق. ولاردىڭ بەكون، لوكك دەگەن فيلوسوفتارى ءوز زامانىندا ءبىزدىڭ اباي سياقتى قوعامىن قاتتى سىناعان. فەودالدىق زاماندا ولاردىڭ ويلارى دا، ستەرەوتيپتەرى دە دۇرىس بولماعان. ءبىزدىڭ ەسكى سانانى سىناعان اباي مەن ماعجان عانا. ولاردان باسقا ءبىزدىڭ سانادا مىناداي كەمشىلىك بار، مىناداي كەرتارتپالىق بار، مىناداي توقمەيىلسۋ بار دەگەندى ەشكىم ايتقان جوق. سوندىقتان دا، مەن ويلايمىن، بىزگە ۇلتتىق سانا، ءوزىن ءوزى تۇسىنەتىن سانا كەرەك. ءبىز سونى ۋاعىزداۋعا ءتيىسپىز.
– زيالىلار بىزدە مەملەكەتتىك يدەولوگيا جوق دەگەندى ءجيى ايتادى. وسىعان بايلانىستى ءسىزدىڭ ويىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.
– مەنىڭشە ماسەلە تەك يدەولوگيادا ەمەس. ءبىر يدەولوگيانى ۇستانىپ وتىرعان مەملەكەتتەر بار، ولاردى توتاليتارلىق دەپ سانايدى. ماسەلەن بۇرىنعى كەڭەس وداعى، جۇڭگو سەكىلدى ەلدەر. بۇلاردى ءبىر يدەولوگيا بيلەيدى. دۇنيەگە سەنىڭ كوزقاراسىڭ سول يدەولوگيامەن انىقتالادى. ال دەموكراتيالىق ەلدەردە كوپ پارتيا، ءارتۇرلى توپتار بولادى. ولاردىڭ ۇستانىمدارى ۇيلەسە بەرمەيدى. مىنە، وسىنداي جاعدايدا كەڭەس وداعىندا باسقاشا ويلايتىن ادامداردى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى.
مەملەكەت بارلىق ازاماتتارىنا ءبىر بولعاننان كەيىن ەلدە ءبىر يدەولوگيا ەمەس، ءبىر يدەيا بولعانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. قاراپايىم مىسال كەلتىرەيىن. ەلدە مەملەكەتتىڭ كوزقاراسىمەن ۇيلەسپەيتىن تەرىس پىكىرلەر ايتاتىن ادامدار بولسا، ءبىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىزدى، تاريحىمىزدى بۇرمالاپ، جوققا شىعارىپ جاتسا، ولارعا قارسى ءۋاجىمىزدى اشىق ءبىلدىرىپ، پىكىر سايىسىنا ءتۇسۋىمىز، ءتۇسىندىرۋىمىز، ءسويتىپ كوزقاراستارىن وزگەرتۋىمىز كەرەك.
– قالاي دەسەك تە ارقانى كەڭگە سالىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز قامشىلاي الماي وتىرعانىمىز انىق. كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا ءبىزدىڭ قالامگەرلەرىمىز قانشا دۇنيە جازدى. ءالى كۇنگە سونى ازىق ەتىپ كەلەمىز. ال سوڭعى 20 جىلدا ەل ماقتاناتىنداي دۇنيە ومىرگە كەلدى مە؟
– راسىندا، ءبىر عاجابى، ءبىز كەڭەس وكىمەتى كەزىندە رەپرەسسياعا دا، اشتىققا دا ۇشىرادىق، سوعىستى دا باستان كەشتىك. كورمەگەندى كوردىك. ءبىز بۇرىن، ءوندىرىستى بىلاي قويعاندا، ءبىر رومان جازباعان، ءبىر وپەرامىز، ءبىر سيمفونيامىز، بالەتىمىز بولماعان ەل ەدىك. وتكەن عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارىنان باستاپ، اسىرەسە، 40-50ء-شى، 60-شى جىلداردا بىزدە مادەنيەت، ونەر سالاسىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. ءتىپتى ماعجاندى، ءمىرجاقىپتى، جۇسىپبەكتى ايتپاعاندا، ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين، ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ سىندى ءىرى قالامگەرلەر ەل ماقتانىشىنا اينالدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. وسىلار بۇرقىراپ شىقتى. ءبىز وسىعان دەيىن ايتارىن ايتا الماي بۋلىعىپ كەلگەن، كەنەت ءتىلى شىققان حالىق سياقتى بولدىق.
ال ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، بارلىق جاعداي بار. تاۋەلسىز ەل بولدىق، بىزدە سەنزۋرا دەگەن جوق. نە جازساڭ جاز، قانداي ويىڭ بولسا ايت، نە باسقىڭ كەلسە باس، نە شىعارعىڭ كەلسە شىعار دەپ جاتىر. ول جاعىنان كەلگەندە ەشكىم سەنىڭ اۋزىڭا قاقپاق بولا المايدى. ءبىراق، شىندىق سول، كەيىنگى كەزدە نە اقىنداردا، نە جازۋشىلاردا، نە كومپوزيتورلاردا جارق ەتكەن، حالىق ماقتاپ جۇرەتىندەي ەڭبەكتى كورە الماي جاتىرمىز. بۇل ءبىر تاڭعالارلىق جاعداي. بۇرىن كومپارتيا شەكتەمەسە، سەنزۋرا بولماسا ايدى اسپانعا شىعارار ەدىك دەپ ايتاتىن جۇرتتىڭ ءبارى. كەي ۋاقىتتا ويلايمىن، سونىڭ ءبارى قايدا؟ مەنىڭشە، مۇنىڭ دا ءبىر سەبەبى بار. سەبەبى بىلاي. كەڭەس وكىمەتى قانشا قىسقانمەن، شىعارماشىلىققا قاتتى كوڭىل ءبولدى. جازۋشى، اقىن، كومپوزيتورعا قامقورلىق جاسادى. ولار ەلدەگى ەڭ سىيلى ادامدار بولاتىن. سول كەزدە ەڭ باي ادام اۋەزوۆ دەپ ەستيتىنبىز. ونىڭ كىتاپتارى ۇستى-ۇستىنە كوپ تارالىممەن شىعىپ جاتتى.
ال ەندى ءبىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن نە جازساڭدار دا جازىڭدار دەپ ءبارىنىڭ نوقتاسىن سىپىرىپ قويا بەردىك. كىتاپتىڭ سانى كوبەيدى. جازۋشىمىن دەگەندەر دە جەتىپ ارتىلادى. ءقازىر ەكىنىڭ ءبىرى كىتاپ جازادى. ول قانداي كىتاپتار؟ قاراجاتى بار ادام ءبىر جازۋشىنى نەمەسە ءجۋرناليستى جالداپ، مەنىڭ اكەم كەرەمەت، كەڭشاردىڭ ديرەكتورى بولعان، ۇجىمشاردىڭ باستىعى بولعان، بۋحگالتەرى بولعان، سوعىسقا قاتىسىپ ءبارىن قيراتقان دەگەندەي كىتاپ جازدىرادى. سونداي-اق، كەشە رايكوم سەكرەتارى بولعان، ۇجىمشار باسقارعان شالدار دا «مەن كەرەمەت بولدىم» دەپ بۇرقىراتىپ جازىپ (جازعىزىپ) جاتىر. ونداي كىتاپتار وتە كوپ. ونىڭ كوركەم ادەبيەتكە ەش قاتىسى جوق. ال ەندى ناعىز ادەبيەتكە، ناعىز كومپوزيتورلار مەن اقىن-جازۋشىلارعا كەلسەك، ءالى ءىلىپ الار ەشتەڭە جوق. ويتكەنى، جۇرت قىزىعىپ وقيتىن مىقتى رومان وزىنەن ءوزى تۋمايدى. بۇل رەتتە تالانت تا از. دارىن يەسىنە جاعداي جاساۋ، ىنتالاندىرۋ كەرەك. مىسالى، كەسەك جانە قۇندى رومان جازۋ ءۇشىن بەس-التى جىل، ودان دا كوپ ۋاقىت وتىرۋىڭ كەرەك. ءبارىن ۇمىتىپ، سەنىڭ ويىڭدا تەك قانا سول دۇنيە بولۋ كەرەك. ونى جاعدايىڭ بولسا عانا ىستەي الاسىڭ. ال ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز بەن كومپوزيتورلارىمىز جازعان دۇنيەلەرىنە ماردىمدى قالاماقى المايدى
ءالى ەسىمدە، اسپيرانت بوپ جۇرگەنىمدە، 1957 جىلى ە.بەكماحانوۆتىڭ قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى تۋرالى 40 باسپا تاباقتاي كىتابى باسىلىپ شىقتى. سوعان ول قىرىق مىڭ رۋبل قالاماقى الدى. ول بەس «ۆولگانىڭ» قۇنى ەدى. ال بىلتىر مەن 40 باسپا تاباق كىتاپ شىعاردىم. سوعان نەبارى 150 مىڭ تەڭگەدەي قالاماقى الدىم. ول اقشا «وقجەتپەسكە» ون كۇنگە بارۋعا دا جەتپەيدى ەكەن. ال جاڭاعى 40 باسپا تاباق شىعارما كوپ جىلعى ىزدەنىستىڭ، ۇلكەن ەڭبەكتىڭ جەمىسى. سوندىقتان ويىڭا قانشا ەركىندىك بەرگەنمەن، ەكونوميكالىق جاعىنان قىسپاقتا بولساڭ، شىعارماشىلىق قۋاتىڭدى تانىتا المايسىڭ. كۇندەلىكتى كۇنكورىس ماسەلەسى القىمنان الىپ جاتادى. ۇلكەن تۋىندىلار تۋۋ ءۇشىن مادەنيەتتى، عىلىمدى اياماي قارجىلاندىرۋىمىز كەرەك. بىزدە وسى جاعى جەتىسپەي جاتىر ما دەيمىن؟!.
– قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ باعىتىندا جاسالعان قادامدار بار. ونىڭ بارىسىنا بىرەۋلەر قاناعاتتانىپ وتىرسا، ەندى بىرەۋلەر قامشىنى باسا ءتۇسۋ كەرەك دەيدى. ءسىز 2010 جىلدىڭ تامىز ايىندا «كونستيتۋسيا – مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق دامۋىنىڭ نەگىزى» دەگەن تاقىرىپتا وتكەن حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءبىراز ويلارىڭىزدى ورتاعا سالعان ەدىڭىز. ورىندى پىكىرلەر ايتتىڭىز. سودان بەرى دە ءبىراز ۋاقىت ءوتتى عوي. نە وزگەردى؟
– وسى ماسەلەگە كەڭىرەك توقتالعىم كەلىپ وتىر. ءبىز نارىقتىق ەكونوميكانى قۇرىپ، دەموكراتيالىق باعىتتا دامىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق مەملەكەتپىز. ارينە، ءبارى وڭاي بولىپ جاتقان جوق. دەموكراتيالىق جولدى تاڭداعانمەن، ونى جۇزەگە اسىرۋ دا جەڭىل دۇنيە ەمەس. اسىرەسە، 1994 جىلدان باستاپ ەكونوميكامىز بىت-شىت بولىپ، تۇرالاپ قالدى. اقشا جوق. زەينەتاقى، مۇعالىمدەرگە، عالىمدارعا، بيۋدجەت قىزمەتكەرلەرىنە جالاقى تولەنبەي قالعان كەزدەر بولدى. سول كەزدە ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ەڭ الدىمەن، ەكونوميكا ماسەلەلەرىن شەشىپ الايىق، سوسىن ساياساتقا كوشەمىز دەدى. بۇل سول كەزدە وتە دۇرىس شەشىم ەدى. ويتكەنى، ەكونوميكانى دامىتا الماساق، ءوندىرىستى جۇرگىزبەسەك، ينۆەستورلار كەلمەسە، مەملەكەت قۇرا الماي قالاتىن بولساق، قايداعى دەموكراتيا؟! سوندىقتان دا پرەزيدەنتتىڭ ويىن اكادەميك سالىق زيمانوۆ تا، مەن دە ، باسقالار دا قولدادىق. سول راسىندا دۇرىس بولىپ شىقتى. ءبىز سول جولمەن ءجۇرىپ وتىرىپ قازىرگى ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتىك. ەندى ءقازىر نارىقتىق ەكونوميكاسى بار ەلمىز دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز. داعدارىستان شىقتىق.
گەگەلدىڭ مىناداي ءبىر ويى بار: «ەشنارسە ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. بۇگىنگى جاقسى نارسە ەرتەڭ جاقسى بولماۋى مۇمكىن». بۇل ديالەكتيكانىڭ مىزعىماس زاڭى. باسقارۋشى جۇيە ءومىردىڭ تالابىن ەسكەرىپ وتىرۋى كەرەك. ءتىپتى الدىن الا الماساق تا، سودان قالماي ىلەسىپ وتىرساق ۇتامىز دەگەندى ءجيى ايتىپ كەلەمىز. بۇگىنگى تاماشا نارسە ەرتەڭ تاماشا بولماي قالۋى مۇمكىن. ال وسى تۇرعىدان كەلەتىن بولساق، جاڭاعى پرەزيدەنتتىڭ ايتقان ويى ۋاقىتىندا دۇرىس بولدى. ءبىزدى سىرت ەلدەر دە تانيتىن بولدى. ءبىراق، جوعارىدا ايتقانىمداي، ءقازىر بىزدە ۇلكەن وزگەرىستەر بولىپ جاتىر، جاڭا قايشىلىقتار تۋىنداپ جاتىر. ءومىر دەگەن ءوزى سولاي بولادى. دامۋ قارقىنى جوعارى ەلدە جاڭا پروبلەمالاردىڭ تۋۋى تابيعي نارسە. قايشىلىقسىز ءومىر جوق. سونى ۋاقىتىندا بايقاپ، شەشىپ وتىرعان ابزال.
ءبىزدى كەيىنگى كەزدە الاڭداتاتىن جاعداي – زاڭداردىڭ ويداعىداي ورىندالمايتىنى. ەكىنشىدەن، ادامداردىڭ، اسىرەسە باسقارۋ جۇيەسى ماڭىنداعى ادامداردىڭ مينيسترلەردىڭ، دەپارتامەنتتە جۇرگەن ادامداردىڭ بەلسەندىلىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگى دۇرىس ەمەس. بارلىعىنىڭ ايتاتىنى: «پرەزيدەنت تاپسىردى. سونى ورىنداپ وتىرمىز»، دەيدى. پرەزيدەنتتىڭ اقىلدى بولعانى – حالىقتىڭ باعى. ءبىراق ونىڭ اينالاسىنداعىلار دا ءوز ويلارى بار، بەلسەندى، ماسەلەنى وزدەرى شەشە الاتىن تۇلعالار بولۋى كەرەك قوي. باياعىدا لۇقپان حاكىم بالاسىن ۇرىپ جاتىر دەيدى. كولدەنەڭ كىسىلەر: «اقساقال، بالاڭىزدى نەگە ۇراسىز»، دەسە، ول: «بۇل ايتقاندى ىستەيدى»، دەپ جاۋاپ بەرەدى. «ايتقاندى ىستەگەن جامان با؟!» لۇقپان حاكىم: «مەن حاكىم بولسام، مەنىڭ بالام ايتقىزباي ىستەۋى كەرەك»، دەگەن ەكەن.
ءبىزدى سىبايلاس جەمقورلىق جەگىدەي جەپ جاتىر. ۇرلىق- قارلىق كوبەيدى. وسىنداي ۋاقىت ۇسىنعان تۇيتكىلدەردى شەشۋ ءۇشىن، مەن ويلايمىن، ەكونوميكانى دامىتۋدى توقتاتپاي ءارى قاراي جىلجىتا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ساياسي جۇيەنى جەتىلدىرۋىمىز، دەموكراتيانى دامىتۋىمىز كەرەك. ول بۇگىنگى كۇن تارتىبىندە تۇرعان نارسە. ءبىر كەزدە «كونستيتۋسيادا جازىپ قويدىق» دەپ، ول جونىندە ازىراق ويلانساق، ءقازىر ونىڭ ۋاقىتى كەلدى.
ءوز باسىم پرەزيدەنتتى سىيلايمىن، حالىق تا سىيلايدى. ول كىسى ءبارىن تەرەڭنەن ويلايتىن كورەگەن، اقىلدى كىسى. ءبىراق ەلباسىنىڭ جۇمىستى تاپسىرعان شەنەۋنىكتەرىنىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە پرەزيدەنت ايتتى، ءبىز ىستەپ جاتىرمىز دەپ جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارادى. سوندا ولاردىڭ وزدەرى نە تىندىرىپ جاتىر، ەلدىڭ دامۋىنا قانداي ۇلەس قوسۋدا دەگەن ويلار كوڭىلىڭە كەلە مە، كەلمەي مە؟
ءبىز دەموكراتيا دەگەندە، اعىلشىندار بىلاي ەكەن، فرانسۋزدار بىلاي ەكەن، باسقا ءبىر ەل بىلاي ەكەن دەپ سولاردىڭ باسقارۋ ۇلگىسىنە ەلىكتەگەندى قويۋىمىز كەرەك. دەموكراتيانىڭ تەورياسىن ۇلىلار جاساپ كەتكەن. الدىڭعى قاتارلى ەلدەر سول تەوريانى باسشىلىققا الىپ، بۇگىنگى جاعدايعا جەتتى. ءبىز دە ءومىر سىنىنان وتكەن تەورياعا سۇيەنۋىمىز، بەلگىلى ءبىر ەلدى مودەل قىلىپ الماي، زاڭدىلىققا باعىنۋىمىز كەرەك.
بۇگىنگى تاڭدا ەكونوميكامەن بىرگە دەموكراتيا ماسەلەسىنە قاتتى كوڭىل ءبولۋ كۇن تارتىبىندە تۇر. وسىنى جاساي الامىز. ءبىز وسىنى ۋاقىت وزدىرماي قولعا الىپ، ويداعىداي شەشسەك، بىزدە بيلىكتىڭ ەڭ جوعارىسى زاڭ بولسا، بارلىق باسقارۋ تەتىگى زاڭعا باعىندىرىلسا، ءبىز وركەنيەتكە ەكونوميكامىزبەن بىرگە ءارى ساياسي جۇيەمىز سايما-ساي ەل بولامىز. حالقىمىز دا وسەدى، ازاماتتارىمىز دا وسەدى دەپ ەسەپتەيمىن.
– قالاي دەسەك تە، ەلدىڭ دامۋى كوپ جاعدايدا مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتقا بايلانىستى عوي. وسى تۇرعىدان العاندا، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقتىڭ ءوز بويىندا قانداي وزگەرىستەر بولدى؟ ابايدىڭ قاراسوزدەرىندەگى، ماعجاننىڭ جىرلارىنداعى بەيعام قازاقتىڭ بەينەسى كومەسكىلەنەتىن، كەلمەسكە كەتەتىن مەزگىل جەتكەن سياقتى. ال ءبىز بولساق، ءالى سول بابالاردىڭ الدىندا قىزاراقتاپ تۇرعاندايمىز.
– اباي دا، ماعجان دا، ءمىرجاقىپ تا قازاق بەيعام دەپ، قازاق ساحارادا ۇيىقتاپ جاتىر دەپ قينالعان. ءبىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە ءبىز ەپتەپ ۇيقىدان وياندىق. كەشەگى سوعىستا دا ءوزىمىزدى كورسەتتىك. وندىرىستە دە، عىلىمدا دا، بىلىمدە دە قازاق وسال ەمەس ەكەنىنە وزىمىزبەن ارالاسىپ جۇرگەندەردىڭ كوزى جەتتى. ءبىراق قازاقتىڭ 73 پايىزى اۋىلدا تۇردى. ول كەزدە ەلدى ءبىر-اق پارتيا باسقاردى. ءبىر پارتيانىڭ ءبىر جامان جەرى حالىقتا پارتيا ءبىزدى جەتەكتەپ كوممۋنيزمگە الىپ بارا جاتىر دەگەن سانا قالىپتاسا باستادى. حالىقتا ءبىر نارسەنى جاسايىن، مەنىڭ تۇرمىسىم وزىمە بايلانىستى عوي دەگەن وي بولعان جوق.
زامان وزگەرىپ جاتىر. زامان وزگەرگەننەن كەيىن ادام دا وزگەرۋى كەرەك. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال» دەپ بەكەرگە ايتپاعان عوي. ارينە، جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاق وزگەرمەي قالعان جوق. وزگەرىستەر بار. ءبىز ءوزى ەجەلدەن جەرىمىز كەڭ، بايلىعىمىز مول حالىقپىز. وسىعان بايلانىستى بولۋ كەرەك، جايباراقاتتىق ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ قانىنا ابدەن سىڭگەن.
ال ەندى قازىرگى زامان ءبىزدىڭ بۇرىنعى كوزقاراسىمىزدى كوتەرمەيدى. بۇل زاماندا باسەكە دەگەن ماسەلە الدىڭعى قاتارعا شىعىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە قازاقتا بۇرىنعىداي اۋىل جوق، كوپشىلىگى قالاعا كوشۋدە. قالادا جۇمىس بار. ءبىراق وعان مامان جۇمىسشى كەرەك. مىسالى، زاۋىتقا بىردەن كىرىپ كەتە المايسىڭ. وعان مامان قاجەت. ول مالدى بىلاي ايداپ تاستاپ، سىرتىنان قاراپ وتىراتىن جۇمىس ەمەس، مۇندا ساعات، مينۋت دەگەندەردىڭ بارلىعى ەسەپتەۋلى. قازاقتىڭ پسيحولوگياسىندا، ونىڭ بولمىسىندا، دۇنيەگە كوزقاراسىندا، اسىرەسە، جۇمىسقا كوزقاراسىندا وزگەرىستەر بولۋ كەرەك. بارىنەن دە نە دە بولسا ءبىر نارسەگە جەتسەم، سونىڭ تەتىگىن تاۋىپ، ماماندانىپ، ەڭبەك ەتسەم دەگەن وي بولۋ كەرەك. جۋىردا پرەزيدەنتتىڭ ايتىپ جاتقانى، ەڭبەككە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەگەنى وتە دۇرىس، مەن وعان قوس قولىمدى كوتەرىپ قوسىلامىن. راسىندا دا، ەڭ الدىمەن جۇمىسقا كىرەردە تۋىسقانىڭدى، ناعاشىڭدى، جيەنىڭدى دەگەن سياقتى، ىزدەمەي، وزىڭە سەن. جۇمىستىڭ ءبارى جاقسى. «جامان جۇمىس بولمايدى. جامان جۇمىسشى بولادى. جامان ماماندىق بولمايدى. جامان مامان بولادى»، دەپ ايتتى عوي وسى گازەتتە نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى. قازاقتىڭ ءبارى پورتفەل ۇستاعىسى، ينتەلليگەنت بولعىسى كەلەدى، كوبى جوعارعى مەكتەپكە ۇمتىلادى. ءبىراق ولاردىڭ بارىنە قىزمەت قايدان تابىلادى. سوندىقتان دا، مەنىڭ ويىمشا، بالالاردى ماماندىققا ەرتە باۋلۋىمىز كەرەك. قازاققا ءپىسىپ، جەتىلىپ، باسەكەگە لايىق بولۋ ءۇشىن ءالى دە ءبىراز تەر توگۋ قاجەت. ونىڭ پايداسىن ءوزىمىز دە، مەملەكەتىمىز دە كورەدى.
ال قازىرگى زاماندا بەلسەندى بولماي، ەڭبەكقور بولماي، جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرماي، ماماندىقتى مەڭگەرمەي ناعىز نارىقتىڭ قاھارمانى بولۋ، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ وتە قيىن. نارىق زامانىندا ەشقانداي ۇكىمەت، ەشقانداي پارتيا ەشكىمنىڭ قولىن جىلى سۋعا مالامىن دەپ ايتپايدى. ولار تەك جاعداي تۋعىزۋعا ۋادە بەرەدى. دەمەك، بارلىق ماسەلە ادامنىڭ جەكە باسىنا، ءوزىنىڭ بەلسەندىلىگىنە تىرەلىپ تۇر. سەن بەلسەندى بولۋىڭ كەرەك، ءوزىڭدى ءوزىڭ دۇرىس تانۋىڭ كەرەك، وتباسىڭا، ايەلىڭە، بالا-شاعاڭا جاعداي تۋعىزۋىڭ كەرەك. قارجىنى ءوزىڭ تابۋىڭ كەرەك. قارجىنىڭ كوزىن ءوزىڭ ىزدەۋىڭ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇگىنگى باسەكەگە دايىن بولۋىڭ كەرەك. ارينە، باسەكە دەگەن بىرەۋدىڭ اياعىنان شالۋ ەمەس، ءوزىڭنىڭ بىلىكتىلىگىڭدى ارتتىرۋ دەگەن ءسوز، بىرەۋمەن تەڭ بولۋ، ودان اسىپ ءتۇسۋ دەگەن ءسوز. زاۋىتتا بولاتىن بولساڭ جانىنداعى ورىستان، كارىستەن كەم ىستەمەۋىڭ كەرەك. مەنشىك يەسى جۇمىستى جاقسى ىستەيتىن سەنى العىسى كەلۋى كەرەك. كۇشىڭمەن دە، اقىلىڭمەن دە باسقالاردان كەم تۇسپەۋىڭ كەرەك. ەستىپ ءجۇرمىز عوي، ءقازىر جۇمىسقا قازاقتى العىسى كەلمەي، نەمىستى، قىتايلاردى العىسى كەلەتىن مەنشىك يەلەرى بار. ءبىز وسى كوزقاراستى وزگەرتۋىمىز كەرەك.
وزگەرىستەر جوق ەمەس، ارينە، بار، ەپتەپ ءبىزدىڭ ازاماتتار ۇيرەنىپ كەلەدى. زاۋىتتا دا، وندىرىستە دە، شەتەلدىڭ كومپانيالارىندا دا قازاقتار جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءبىراق ءبارى بىردەي ەمەس، ولاردىڭ اراسىندا شيكىلەرى كوپ. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. جاقىندا جەنيەۆاداعى رۋسسونىڭ مۋزەي-ۇيىندە بولدىم. سونىڭ الدىندا تاس جول بار ەكەن. كەشە سالىنعان سياقتى جايناپ تۇر. شىداي الماي قاشان سالىنعان جول دەپ سۇرادىم. 200 جىل بۇرىن سالىنعان، دەدى. سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەدىم. مەن ءوزىم «نۇرسايا» دەپ اتالاتىن تۇرعىن ءۇي كەشەنىندە تۇرامىن. «بايتەرەكتىڭ» قاسىندا. سول جەردىڭ وزىندە كەشە ع
You Might Also Like
