InfoHub Logo

         بۇرىنعى وتكەن زاماندا ءبىر ۇلكەن باي بولىپتى. ونىڭ ايەلى بولىپتى، ءبىر قارىنداسى بولىپتى. مىنە، وسى باي بايلىقپەن ءبىر ءداۋىر بويى ءومىر ءسۇرىپ تۇرادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ايەلى مەن قارىنداسى وشتەسىپ ۇرىسا بەرىپتى. ايەلى كۇيەۋىنە ارىز تۇسىرگەندى دە قويماپتى. ونى باي تىڭداماي جۇرە بەرەدى.

كۇندەردە ءبىر كۇن باي ۇزاق جەرگە ءبىر شاھارعا جيىنعا كەتەدى. وسى ساپاردان ول باي ورالىپ ۇيىنە كەلەر قارساڭىندا، ايەلى ءۇي ىشىندەگى بار دۇنيەسىن جىرتىپ، سايمانىن سىندىرىپ، ءۇيدىڭ ورتاسىنا ءۇيىپ قويىپتى.

         باي ۇيىنە كىرە، دۇنيەنىڭ بۇلىنگەنىن كورىپ: «بۇل نە؟» – دەسە، ايەلى جىلاپ قويا بەرىپتى.

         — مەن ساعان ايتتىم، ايەلىم دەپ مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭدامايسىڭ. مىنا ءىستىڭ ءبارى سەنىڭ مىنا قارىنداسىڭنىڭ ىستەگەن ءىسى. وسى قارىنداسىڭنان قۇتىل دەسەم بولمادىڭ. مىنە، اقىرى بار ەڭبەگىڭدى ەش ەتتى. ال ەندى بۇدان قۇتىلماساڭ، ءبىر كۇنى ءوزىڭنىڭ تۇبىڭە جەتەر، – دەدى.

         سايقال، جالاقور قۋ ايەلدىڭ بۇل جالا ءسوزى بايعا قاتتى اسەر بەردى. ءسويتىپ دۇنيەسى ءبۇلىنىپ، ءىشى كۇيىپ تۇرعان باي ويلاماستان قاتتى اشۋعا كەلدى دە، دالاعا شىعىپ ات جەكتىردى دە، قارىنداسىن شاقىرىپ الىپ ارباعا وتىرعىزدى دا، يەسىز دالاعا قاراي الىپ جونەلدى.

         ارتتا قالعان ايەلى ايقايلاپ:

         — ءتىرى تاستاپ قايتپا، ءولتىرىپ قايت جەكسۇرىندى! – دەپ، ىشىنەن قۋانىپ تۇر.

         ءسويتىپ يەسىز ءبىر دالاداعى قالىڭ ورمان ىشىنە الىپ كەلدى. اقىلى كوپ تولماعان جاس بالدىرعان قىز ەڭىرەپ جىلاۋدا. ءبىر جەرگە اكەلىپ اربادان ءتۇسىرىپ، قولىنا بالتاسىن العان كەزدە، ۇلپىلدەگەن جاس قىرشىننىڭ ەڭىرەگەن داۋىسى ورماندى كۇڭىرەنتتى:

         — قايران اعا، ءبىر قۇرساقتان جارىپ شىققان جاس ءتول ەدىك. نە جازىعىم بار ەدى. مەنىڭ قاسىقتاي قانىمدى كيساڭشى! – دەگەندە، اعاسى:

         — قىسقارت ءسوزدى، ارامزا، قۋ قانشىق. سال قولىندى ايقاستىرىپ مىنا ءتۇبىر اعاشقا! – دەپ، ءبىر كەسىلگەن اعاشتىڭ ءتۇبىرىن كورسەتتى. سول كەزدە ەسى شىققان جاس قىز جىلاي بەردى... «ءيا، قايران جالعىزىم، نە ىستەسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل. نە دە بولسا تۋىسىم ەدىڭ، امان بول، جالعىزىم!» – دەگەندە:

         — قوي ءسوزدى! – دەپ اعاشتىڭ تۇبىرىنە ايقاستىرىلىپ قويعان ەكى قولدى بالتامەن شاۋىپ تاستادى.

         — ال، ەندى قاڭعىرىپ ءول! – دەپ، يەسىز دالاعا تاستاپ، ۇيىنە قاراي ءجۇرىپ كەتتى.

         سونىمەن جاس قىز جىلاي-جىلاي، جىلاۋمەن ءومىرىن وتكىزىپ، ورمان ىشىندە ءشوپتىڭ باسىن تەرىپ جەپ جۇرە بەردى. كۇندەردە ءبىر كۇن ساندالىپ ءجۇرىپ، تاعى ءبىر ۇلكەن بايدىڭ باقشاسىنا كەز بولادى. ول باقشانىڭ ىشىندە جيناۋلى المانى كورەدى. ءسويتىپ كۇندە ءتۇن ۋاقىتىندا كەلىپ، المادان تىزەرلەپ جاتىپ جەپ تويىپ كەتەدى. ءسويتىپ ءبىر كۇنى كۇزەتشى الماسىن جوقتاپ، باقشانى ارالاپ ءجۇرىپ، تۇندە كەلىپ جەپ جاتقان قىزدى ۇستاپ الادى دا بايعا الىپ اكەپ بەرەدى.

         — بۇل باي جاس جىگىت ەكەن، ايەل الماعان، الگى قىزدى مونشاعا ءتۇسىرتىپ، تازارتىپ كيىم كيگىزىپ، قولىنا جالعان قول جاساپ كيگىزىپ، ايەلدىككە الادى. مىنە ءوستىپ بۇلار ءبىراز ۋاقىت ءومىر سۇرگەننەن كەيىن، بۇل ەكىقابات بولىپ، بالا كوتەرەدى. ءسويتىپ وسى ايەلدىڭ بوسانار شاعىندا كۇيەۋى ۇزاق جولعا، جيىنعا كەتەدى. ول جيىنعا بارعان كەزدە ۇيدەگى ايەلى بوسانىپ، ەكى ۇل تاۋىپتى. مىنە، وسىدان كەيىن ول بايدىڭ ارتىنان حات جازىپ، كىسى شاپتىرىپ جىبەرەدى. شاپقىنشى كىسى كەلە جاتىپ، جولدا ءبىر ۇيگە قونىپتى. سويتسە، ول دا وسى بايدىڭ ءتۇسىپ-قونىپ جۇرگەن ءۇيى ەكەن. ول ايەل الماي جۇرگەندە، بۇل ايەلدى الام دەپ جۇرسە كەرەك. مىنە، ءسويتىپ، بۇل قوناقتان:

         — قايدا باراسىز؟ – دەسە، قوناق وعان:

         — ءبىزدىڭ باي جيىنعا كەتىپ ەدى. سول كىسىنىڭ ايەلى بوسانىپ ەدى. سوعان حات بەرىپ ەدى، اپارىپ بەر دەپ. سونى اكەلە جاتىرمىن، – دەپتى.

         سول كەزدە ايەل تۇرىپ:

         — حاتىن بەرشى، وقىپ كورەيىن، – دەپ حاتىن الىپ وقىسا، حاتتا «ايەلىڭ بوساندى، ەكى ۇل تاپتى» دەپ جازىپتى. ونىڭ ورنىنا بۇل ايەل، ەكى ۇل دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «ەكى يت تاپتى» دەپ، جازىپ جىبەرىپتى. ول حاتتى شابارمان الىپ كەلىپ، جيىن بولىپ جاتقان ءۇيدىڭ ەسىك الدىنداعى كۇزەتشىگە بەرىپتى. سىرتىنداعى جازۋ بويىنشا، ول حاتتى بايعا اكەلىپ تابىس ەتەدى. باي الىپ جىبەرىپ وقىسا، حاتتا:

         — ايەلىڭىز بوساندى، ءسۇيىنشى، ەكى ءيتتىڭ كۇشىگىن تاپتى، – دەپ جازۋلى تۇر ەكەن.

         باي نە بولعانىن بىلمەي اشۋلانىپ، قايتادان جاۋاپ جازىپتى بۇيرىق رەتىندە:

         — قانداي جاعدايمەن بولماسىن مەن بارعاندا، ول ايەلدىڭ كوزىن قۇرتاتىن بولىڭدار! – دەپتى.

         وسى حاتتى شابارمان الىپ اۋىلىنا جەتەدى. ەلدەرى حاتتى اشىپ وقىسا، حاتتا ايەلدىڭ كوزىن قۇرت دەپ جازىپتى. بايدىڭ بۇيرىعى ەكى بولماۋشى ەدى. مىنە، وسى بۇيرىق بويىنشا ايەلدىڭ ەكى ۇلىن ەكى ەمشەگىنە بايلاپ بەرىپ، قاڭعىرتىپ قويا بەرىپتى. مىنە، وسىمەن كۇن ءوتتى، اي ءوتتى، جىل ءوتتى. ءبىر كۇندەردە ءبىر جەرگە كەلىپ، اعىپ جاتقان وزەننەن شولدەگەن سوڭ، سۋ ىشەيىن دەپ ەڭكەيە بەرگەندە، بالالاردى بايلاعان ءجىبى ءۇزىلىپ كەتىپ، ەكى بالا سۋعا ءتۇسىپ كەتىپتى. ەكى قولى جوق سورلى ايەل شىرىلداپ جانى قالماي قاۋجانداپ، شولاق قولىمەن سۋعا كەتكەن ەكى بالانى ۇستاي الماي، كوپ قورلىق كوردى. ءسويتىپ جۇرگەندە ول بەيشارانىڭ كوز جاسىنا كەنەتتەن قول ءبىتىپتى. ءسويتىپ ەكى بالانى سۋدان امان الىپ وزىنە-وزى سەنبەي، «وتىرىك پە، شىن با، قۇداي-اۋ، ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟» دەپ، بالاسىن ەمىزىپ، ەكى قولىن كەزەك-كەزەك سيپاپ كوپ وتىرادى.

         ءسويتىپ وتىرىپ ايەل دەمىن العاننان كەيىن، «قوي، ەندى مەن ەلدى-كۇندى جەر تاۋىپ، ءبىر جۇمىسقا ورنالاسايىن» دەپ، ءجۇرىپ كەتتى. ءبىر كۇنى ءبىر ۇلكەن قالاعا كەلىپ جۇمىس ىزدەپ، ءبىر پاتشانىڭ قول استىنا اسحاناعا اس جاساۋشى بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. ءسويتىپ بىرنەشە جىلدار قىزمەت ەتىپ تۇرادى. ەكى بالا جەتى-سەگىز جاسقا كەلەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە وسى شاھاردا ۇلكەن جيىن اشىلادى. وسى جيىنعا جان-جاقتان باي-كوپەس – ءبارى جيىلادى. ونىڭ ىشىندە بۇل ايەلدىڭ كۇيەۋى دە كەلەدى جانە قولىن كەسكەن اعاسى دا كەلىپتى. ءبارىن سىرتىنان كورەدى دە ۇندەمەي شارۋاسىن ىستەپ جۇرە بەرەدى. جانە ەكى بالانى ابدەن ۇيرەتىپ ايتا بەرىپتى، باسىنان وتكەن ۋاقيعانىڭ ءبارىن. ءسويتىپ جيىندا وتىرعاندا، ادامدار كەشكە تامان اسحاناعا كەلىپ اس ءىشىپ، شاراپ ءىشىپ دەم الىپ وتىرىپ، بىر-بىرىنە «اڭگىمە ايتىڭدار» دەگەندە، ماناعى اسپازشى ايەل ەكى بالاسىن جىبەرە قويىپتى، «مەن ۇيرەتكەن اڭگىمەنى باستان-اياق ايت» دەپ.    ءسويتىپ ەكى بالا حالىق الدىنا كەلىپ: «اعالار، ءبىز ايتايىق اڭگىمەنى»، – دەپتى. قىزىپ وتىرعان ادامدار: «ايت، ايتسىن!» – دەپ، شۋ ەتە قالىپتى.

         ەكى بالا تۇرىپ: «ءبىز اڭگىمە ايتامىز، ءبىراق تا ەشكىم ءسوزىمىزدى بۇزبايتىن بولسىن»، – دەپتى. سول ارادا ءبىر ادام شىعىپ: «ەشكىم سوزدەرىڭدى بۇزبايدى، بۇزعان ادامنان ءجۇز سوم ايىپ اپەرەمىز»، – دەپ ۋادە ەتەدى. ءسويتىپ ءبىرىنشى بالا جۇرت الدىنا شىعىپ:

         — ءبىر باي بولىپتى. ول بايدىڭ ءبىر ايەلى، ءبىر قارىنداسى بولىپتى. ونىڭ ايەلى مەن قارىنداسى ەكەۋى ءوش بولىپتى. ءبىر كۇنى باي جيىنعا كەتكەندە، ايەلى وشتەسىپ، بار دۇنيەسىن ءبۇلدىرىپ، ءۇي ورتاسىنا جيىپ قويىپتى. باي كەلگەندە، «بۇل نە» دەگەندە، قاتىنى شاعىستىرىپ «قارىنداسىڭ ءبارىن ءبۇلدىردى» دەپتى. سودان ول باي قارىنداسىن ارباعا سالىپ ايدالاعا اپارىپ، ورمان اراسىنداعى اعاش تۇبىرىنە قويىپ، ەكى قولىن شاۋىپ تاستاپتى، – دەگەندە، شەشەسىنىڭ الگى اعاسى شىداي الماي قولىن كوتەرىپ: «ولاي ەمەس ەدى»، – دەگەندە، باسشى ادام «بالانىڭ ءسوزىن بۇزدىڭ، اكەل ءجۇز سوم ايىپ» دەپ، ءجۇز سوم اقشا الىپ بەرىپتى. ەندى ەكىنشى بالا شىعىپ سويلەدى:

         — سول ايەل سونىمەن قاڭعىپ بىرنەشە ۋاقىتتار وسى يەسىز دالادا ءومىر وتكىزەدى. ءبىر كۇندەردە ءبىر بايدىڭ باقشاسىنا بارىپ، تۇندە سودان الما تەرىپ جەپ، كۇن كورىپ ءجۇرىپتى. ءبىر كۇنى ونى بايدىڭ كۇزەتشىسى ۇستاپ الىپ بايعا الىپ بارسا، باي ول ايەلدى جۋىندىرىپ-شايىندىرىپ قولىنا جالعان قول سالىپ، ءوزى ايەلدىككە الىپتى. ءسويتىپ جۇرگەندە بۇل ايەل ەكىقابات بولىپ بالا كوتەرىپتى. ول ايەل ايى-كۇنىنە جەتىپ وتىرعاندا، ول باي جيىنعا كەتىپتى. ول جيىنعا كەتكەندە، ايەلى ۇيىندە بوسانىپتى. ول ەگىز ۇل تاۋىپتى. ءسويتىپ بايدان ءسۇيىنشى سۇراتۋعا حات جازىپ، كىسى شاپتىرىپ جىبەرەدى. ول كىسى جولدا كەلە جاتىپ، ءبىر ۇيگە قونىپتى. سويتسە، سول ءۇيدىڭ ايەلى بۇرىنعى وسى بايدىڭ الام دەپ جۇرگەن ايەلى ەكەن. سول كىسىنىڭ اكەلە جاتقان حاتىن سۇراپ الىپ، ورنىنا باسقا حات جازىپ بەرىپتى. ول حاتىندا «ەكى ەركەك بالا تاپتى» دەگەن ورنىنا، «ەكى ءيتتىڭ كۇشىگىن تاپتى» دەپ، جازىپ بەرىپ جىبەرىپتى. مىنە، وسى حاتتى ول ادام بايعا اكەلىپ بەرگەندە، باي: «مەن بارعانشا كوزىن قۇرتسىن»، – دەپ، قايتادان حات جازىپتى. مىنە، بايدىڭ وسى حاتى بويىنشا ايەلدىڭ ەكى بالاسىن ەكى ەمشەگىنە تاڭىپ قاڭعىرتىپ جىبەرىپتى. سونداعى تاپقان ەكى بالاسى، مىنە، مىنا ەكەۋىمىز، – دەگەندە، باي: «مەندە ءبىر ءسوز»، – دەپتى. سوندا باسشى ادام: «بالانىڭ ءسوزىن بۇزدىڭ»، – دەپ، ودان ءجۇز سوم الىپ بالاعا بەرىپ، «ەندى شەشەڭدى شاقىرىپ كەل» دەپتى. ءسويتىپ، ەكى بالا شەشەسىن ەرتىپ اكەلەدى. شەشەسى حالىق الدىندا بار بولعان ۋاقيعانى، باسىنان كەشكەندى – ءبارىن ايتىپ، «ەكى بالانىڭ ايتقان ءسوزى ءبارى راس، سونداعى مەنىڭ قولىمدى شاپقان باۋىرىم اناۋ وتىرعان، سونداعى مەنى مىنا ەكى بالامەن قاڭعىرتىپ جىبەرگەن كۇيەۋىم اناۋ وتىرعان» دەپ، ءبارىن-بارىن كورسەتىپ بەرىپتى. مىنە، وسى ارادان باستاپ سول كوپشىلىك جينالىپ، بي اعاسىن سايلاۋدا ورنىنان الىپ، جاي شارۋا ەتىپ جىبەرىپتى.

         ال ەندى كۇيەۋى الگى حاتتى وزگەرتىپ جازعان ايەلدى العان ەكەن. ونى قاڭعىرتىپ جىبەرىپ، ەكى بالاسىمەن ءوز ايەلىنە قايتا قوسىلىپتى. مىنە، ەندى بۇلار باياعى قىزىق داۋىرىنە قايتا ءتۇسىپ، عۇمىر ءسۇرىپ جاتا بەرسىن.

         ەندى العاشقى قاستىق ىستەگەن اعا-جەڭگەسىنە كەلەيىك. اعاسىنىڭ بۇرىنعى ءداۋىرى جوق، ءبىر شاھاردا كەدەي بولىپ، وتىن ارقالاپ ساتىپ، كۇن كورىپ جۇرەدى. كۇندە ءبىر ارقا وتىن اكەلىپ ساتىپ، جيىرما-وتىز تيىن السا، ونى «ۇستاپ قوياسىڭ» دەپ، ايەلى قاعىپ الىپ وتىرادى ەكەن. ءبىر كۇندەر بولعاندا اشۋلانىپ، وتىندى از عانا الىپ كەلىپ، ون تيىنعا ساتىپ اكەلسە، ايەلى: «سەن بۇگىن اقشانى نەگە از اكەلدىڭ، كۇندە كوپ اكەلۋشى ەدىڭ. سەنى سورىپ جۇرگەن ءبىر سورعىش بار عوي»، – دەپ، ەرتەسىنە وتىنعا بارعان جەرىنە ايەلى قوسا كەلىپ، ايقاي سالىپ، «سەنى سورىپ جۇرگەن الباستى قايدا؟» دەپ، ارى-بەرى جۇگىرىپ جۇرسە، بەتى شوپپەن جابىلعان ءبىر قۇدىق جاتۋشى ەدى، الگىنىڭ قاسىنا بارعاندا، بايى ايەلىنە: «ەي، اناۋ جاتقان قۇدىققا ءتۇسىپ كەتەسىڭ عوي، بايقا!» – دەسە، قاتىن: «ا، سەنى سورعىش الباستىڭ وسى ەكەن عوي، ءا؟» – دەپ، بارىپ ءشوپتى باس سالسا، سالدىر-كۇلدىر قۇدىققا تۇسەدى دە كەتەدى. كەدەي جۇگىرىپ كەلىپ قاراسا، ءتۇبى جوق قۇدىق ەكەن. ىشىنەن ءبىر پەرى قارعىپ شىعادى. سويتسە، الگى ايەل قۇدىقتىڭ تۇبىنە بارعاندا، پەرىنىڭ ۇستىنە ءتۇسىپتى. پەرى شوشىپ بۇلك ەتە قالسا: «مەنىڭ بايىمدى سورىپ جۇرگەن سەن ەكەنسىڭ عوي»، – دەپ، جاتقان پەرىنى تۇتە باستاپتى. سونان پەرى شوشىپ، جەر بەتىنە قارعىپ شىعىپ، قۇدىققا قاراپ تۇرعان كەدەيدى كورىپ: «سەن نە ىستەپ تۇرسىڭ؟» – دەسە، كەدەي: «مەنىڭ ايەلىم ءتۇسىپ كەتتى، سوڭىنان قاراپ تۇرمىن»، – دەيدى.

         سول كەزدە پەرى: «ايەلىڭ دولى ما ەدى؟» – دەسە، ول: «ءيا، دولى ەدى»، – دەپتى. پەرى: «ول ونداي بولسا، ايەلىڭدى تاستا، مەن ساعان ايەل تاۋىپ بەرەم»، – دەپ، كەدەيدى ازعىرىپ الىپ كەتەدى.

         ءسويتىپ، بۇل كەدەي پەرىنى جاقتاپ، پەرى بولىپ كەتەدى دە جالاقور ايەلى قۇدىققا ءتۇسىپ ءولىپتى.

---