InfoHub Logo

ەرتە زاماندا ءبىر شالدىڭ ءۇش بالاسى بولادى. مال دەگەندە ءبىر الا بيەسى بولعان. وسى الا بيەسى كۇنگە قاراپ بۋاز بولىپ، ايعا قاراپ قۇلىندايدى ەكەن. ءبىراق كۇن سايىن قۇلىنداسا دا كۇندە جوعالا بەرەتىن بولعان. بالالارى كەزەك كۇزەتسە دە قۇلىنى كۇندە جوعالا بەرەتىن بولعان. قۇلىن ۇرلانۋدان تىيىلمايدى. ءبىر كۇنى اققويان اتتى كىشى بالاسى بيەنىڭ قۇلىندايتىن ۋاقىتىندا ۇيىقتاماي كۇزەتەدى. تۇندە بيەنى قولىنان امان-ەسەن قۇلىنداتادى. قۇلىننىڭ ءتۇسى الا. التىن جال، كۇمىس قۇيرىق قۇلىن ەكەن.

قۇلىندى كورىپ اۋىزداندىرىپ، اناداي جەرگە بارىپ وتىرعاندا، اسپاننان ءبىر قارا بۇلت ءتۇيىلىپ كەلىپ، قۇلىندى سىپىرىپ الا جونەلەدى. ول ۋاقىتتا كۇزەتىپ وتىرعان اققويان جاق مىلتىعىمەن باسىپ قالادى. اتقان ۋاعىندا شىلدىر ەتىپ ءبىر نارسە جەرگە تۇسەدى. بارىپ قاراسا، كۇلىندى ءىلىپ الىپ كەتكەن ەكەن، سىلدىراپ جەرگە تۇسكەن مىلتىقتىڭ وعى تۇبىنەن قيىپ تۇسىرگەن كۇلىننىڭ كۇيرىعى ەكەن. قۇلىننان ايىرىلىپ قالعاسىن، تاڭەرتەڭ اققويان اكەسىنە كورگەنىن باستان-اياق ايتىپ، قۇلىندى ىزدەيمىن دەپ، رۇقسات سۇرايدى. اكەسى:

— بالام، ىزدەسەڭ، ىزدە! – دەگەن سوڭ، اققويان تەمىر ەتىك كيىپ، تەمىردەن تاياق سوقتىرىپ الىپ، جاياۋ قۇلىندى ىزدەپ ءجۇرىپ كەتتى. سونان كەيىن اققويان جۇرە-جۇرە ارادا بىرنەشە ۋاقىت ءوتىپ، تەمىر ەتىكتەن تەڭگەدەي، تەمىر تاياقتان تەبەندەي قالادى. سونان ءجۇرىپ كەلە جاتسا، ايدالادا ءۇش اق وتاۋعا كەز بولادى. بۇل وتاۋعا كىرىپ كەلسە، ءۇش ايەل وتىر ەكەن. امانداسىپ، ءجون سۇرايدى. ايەلدەر ايتادى:

— ۇشەۋىمىز دە ادامزاتتىڭ، كەدەيدىڭ قىزى ەدىك. وسى ۇيدەي الىپ قارا قۇس دەگەن ءۇش اعايىندى ءداۋ ەكەن. ءبىزدى ەرىكسىز اكەلىپ، قاتىن قىلىپ وتىر، - دەيدى. اققويانعا ايەلدەر:

— قايدان اكەلەتىنىن بىلمەيمىز، ايتەۋىر كۇن سايىن ۇشىپ بارىپ، ىلعي التىن جال، كۇمىس قۇيرىق قۇلىندى ۇرلاپ اكەلىپ كۇن كورەدى. جىلقىسىنىڭ كوپتىگى ەكى مىڭداي بولدى، – دەيدى.

اققويان:

— بۇلاردى قالاي الامىن؟ – دەيدى.

ايەلدەر:

— ەكەۋىن ولتىرەسىڭ، ەڭ كىشىسى بولمايدى، – دەيدى.

سونان سوڭ اققويان بۇلاردىڭ كەلەتىن جولىن توسىپ جاتىپ ەكەۋىن ءولتىرىپ، ءۇشىنشىسىن قالاي ءولتىرۋدىڭ ايلاسىن ۇيگە كەلىپ، ايەلىنەن سۇرايدى.

— مەنىڭ كۇيەۋىم بارىنەن دە مىقتى. مۇنى ءولتىرۋ قيىن. مۇنىڭ تابانىنىڭ استىنداعى ۇلتاراعىندا قىرىق كەز اق سەمسەرى بار. وسى ۇزىن سەمسەرىن ءتۇسىرىپ الىپ شاۋىپ ولتىرمەسەڭ، باسقا سايمان مۇنىڭ دەنەسىنە وتپەيدى، – دەيدى. سونان سوڭ، اققويان ايەلمەن اقىلداسىپ بايىن ولتىرمەكشى بولىپ وتىرعاندا، ۇرلىققا كەتكەن ءداۋ كەلىپ، ءبىر تۇيەنى ۇرلاپ اكەلىپ، سويىپ، تايقازانعا استىرىپ، تاباقپەن الدىنا اكەلدىرىپ جەيدى. ەتتى جەپ وتىرىپ، تۇيەنىڭ توقپاق جىلىگىن سول قالپىندا جۇتادى. جىلىك تاماعىنا بارىپ نە ءارى، نە بەرى كەتپەي قاقالىپ، ايەلىنە «قانجارىمدى اپەر» دەپ، ايعاي سالادى. ايەلى قانجارىن ۇلتاراعىنان الىپ بەرگەن سوڭ، جىلىكتى ىشىنە قاراي قانجارمەن يتەرمەكشى بولىپ، بەر جاعىنان سەمسەرمەن يتەرەدى. بۇل قانجارمەن يتەرىپ جاتقاندا، اققويان قولىنىڭ ۇستىنەن جۇدىرىقپەن قويىپ كەپ جىبەرەدى. سوندا سەمسەردىڭ ۇشى جەلكەسىنەن شىعادى. سونان سوڭ ءداۋ شالقاسىنان ءتۇسىپ، جان ءتاسىلىم قىلادى. اققويان ءداۋدىڭ ۇشەۋىن دە ءولتىرىپ بولىپ، باعاناعى ۇرلانعان قۇلىنىن تۇگەندەسە، ىلعي التىن جال، كۇمىس قۇيرىق الا جىلقى مىڭ جارىم بولعان ەكەن. اققويان ءۇش كەلىنشەكتى ۇيلەرىمەن كوشىرىپ، مىڭ جارىم جىلقىنى ايداپ ەلىنە قايتادى. كەلگەن سوڭ اققويان ەكى ۇلكەن ايەلدى اعاسىنا بەرىپ، كىشى ايەلدى ءوزى الىپ، ءبىراز زامان تىنىعىپ جاتىپ، ءوزىنىڭ ەكى اعاسىنا جىلقى باكتىرىپ، ولاردى ۇيلەندىرىپ، بايىتادى. ءسويتىپ، جايىن ايتىپ، ءوزى دەمىن الادى.

ەكى اعاسى جىلقى باعىپ، مال قاراپ شارۋا ىستەيدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ەكى اعاسى بايىعان سوڭ، ءىنىسىن كورە الماي كۇندەيدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ بىرىنە-بىرى: «اققويان بىزگە نەگە كىسىلىك ىستەيدى؟ نەگە كىسى جالدامايدى؟ ءوزى شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتىپ الادى. ولتىرەيىك»، – دەپ اقىل قوسادى. ورتانشى اعاسى ۇلكەن اعاسىنا: «مەن اققوياننىڭ التى كەز اق سەمسەرىن ۇرلاپ الىپ كەشكە تامان كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنە ءجۇزىن ىشىنە قاراتىپ بايلاپ كەتەيىن. ءتۇن ورتاسىندا جىلقىنى ۇيگە قاراي تاسىرلاتىپ قۋايىق. «ۇرى ءتيدى جىلقىعا، اققويان نە عىپ جاتىرسىڭ؟» دەپ ايعاي سالايىق. سوندا اققويان دالاعا جۇگىرىپ شىعاردا، ەسىكتەگى اق سەمسەرگە ورتان بەلىنەن كەسىلىپ مۇرتتاي ۇشار»، – دەيدى.   ايتقانىنداي، قانجاردى ەسىككە كولدەنەڭ بايلاپ كەتىپ، تۇندە جىلقىنى ايعاي سالىپ قۋادى. بۇلاردىڭ داۋسىمەن، جىلقىعا ۇرى ءتيىپ جاتىر ەكەن دەپ، اققويان ۇيدەن جۇگىرە شىققاندا، كولدەنەڭ تۇرعان اق سەمسەرگە ەكى تىزەسىنەن قىرقىلىپ، دومالاپ مۇرتتاي ۇشادى. مۇنىڭ ەرتەڭىندە ەكى اعاسى ۇيلەرىن جىعىپ، بارلىق مالىن ايداپ، اققويانعا ءبىر قوس قىلىپ بەرىپ، تاماعىنا جىلقى سويىپ بەرىپ، جالعىز تاستاپ، وزدەرى كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس ءبىر جاققا كوشىپ كەتە بارادى. سونان كەيىن اققويان جالعىز ەشقايدا بارا الماي، قوستىڭ ىشىندە ساداق ىستەپ، تاماعىن ءىشىپ وتىرادى. كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا، ءبىر ەكى قولى جوق شولاق كىسى ءبىر كيىكتى قۋىپ كەلە جاتىر ەكەن. جەتەدى، ءبىراق ۇستايىن دەسە، قولدارى جوق. سوندا قوستىڭ، ىشىندە وتىرىپ، اققويان ايعاي سالادى:

— و، كىسىم، كيىكتى ماعان قاراي كايىرا بەر! – دەيدى. كىسى قايىرا بەرگەندە، اققويان ساداقپەن اتىپ جىعادى. ءسويتىپ، شولاق قول اققوياندى قارا تۇتىپ، ەكەۋى بىرلەسىپ بارىپ، كيىكتى اكەلىپ سويىپ، ەتىن اسىپ جەپ وتىرادى. سول كەزدە ەكى كوزى جوق ءبىر سوقىر ادام ءبىر تۇلكىنى دۇبىرىمەن قۋىپ كەلە جاتادى. اققويان «بەرى قايىر» دەپ، ايعاي سالادى. سوقىر قايىرعاندا مىلتىقپەن اتىپ جىعادى. سونان سوڭ سوقىردى شاقىرىپ الىپ، شولاق قول سوقىردى جەتەكتەپ، سوقىر اققوياندى ارقالاپ، ۇشەۋى بىرلەسىپ بارىپ تۇلكىنى الىپ كەلەدى. وسىمەن ءبىراز زامان بىرلەسىپ كۇن كورىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى ۇشەۋى اقىلداسادى: «ءبىز ءبۇيتىپ ءجۇرىپ كۇن كورە المايمىز. بىزگە ءبىر ايەل كەرەك. كىر-قوڭدى جۋىپ، اس ىستەپ بەرىپ وتىراتىن». «ولاي بولسا، ايەل تاۋىپ الۋ وڭاي»، – دەيدى شولاق. «ال، قالاي؟» – دەيدى ەكەۋى. سوندا شولاق قول ايتادى:

— مەندە مىناداي ونەر بار، – دەيدى. — مەن شىلبىرىن سۇيرەتكەن تايپالعان قارا جورعا بولامىن، – دەيدى.

سوقىرعا:

— سەنىڭ قانداي ونەرىڭ بار؟ – دەگەندە، ول ايتادى:

— قاتتى ايعايلاپ، اۋزىمنان لەپ شىعارسام، اينالامدى قاپ-قاراڭعى تۇمان قىلىپ جىبەرەمىن، – دەيدى.

— جارايدى، ال اققويان، سەنىڭ قانداي ونەرىڭ بار؟ – دەيدى. اققويان ايتادى:

— مەن ءىرى مەرگەنمىن. كوز ۇشىم جەردەن شىمشىق تورعايدى اتقاندا، كوزىنەن وتكىزەم، – دەيدى. «ولاي بولسا، ۇشەۋىمىز ەلدەن بارىپ ايەل اكەلەيىك» دەپ، ۇشەۋى ەلگە جونەلەدى. ءبىر ەلدىڭ جانىنا بارىپ اۋىلدان التى شاقىرىمداي جەرگە اققوياندى جاتقىزىپ، ءۇش شاقىرىمداي جەرگە سوقىردى جاتقىزىپ، شولاق قول ءوزى ۇستىندە كۇمىس ەر-توقىم، كۇمىس جۇگەن تايپالعان قارا جورعا ات بولىپ اۋىلعا بارادى. جازدىڭ شىلدە ىستىق كۇنى ەكەن. شىلبىرىن سۇيرەتىپ جورعالاپ قوتاندا جۇرەدى. ۇستايمىن دەپ، اناۋ دا مىناۋ دا ۇمتىلسا، ۇستاتپايدى. ءبىر قۇرت جايىپ وتىرعان ون بەستىڭ شاماسىنداعى ءبىر بايدىڭ قىزى كەلىپ ۇستاعالى كەلگەندە تۇرا قالادى. قىز شىلبىردان ۇستاپ الادى دا ءمىنىپ كەپ العاندا، قىزدى الا كەپ جونەلەدى. دايار وتىرعان ەل كەرمەدەگى اتتى ءمىنىپ الىپ، ءۇش جۇزدەي كىسى قىزدىڭ سوڭىنان جابىلا قۋادى. اۋىلدان ءۇش شاقىرىمداي شىعىپ، انە جەتەمىن، مىنە جەتەمىن دەپ كەلە جاتقاندا، سوقىردىڭ تۇسىنا كەلگەن كەزدە سوقىر قاتتى ايعايلاپ، اۋزىنان لەپ شىعارادى. توڭىرەكتىڭ ءبارى تۇك كورىنبەيتىن تۇمان بولىپ كەتەدى. سوندا قۋىپ كەلە جاتقان كىسىلەر اداسىپ بىرىنەن-بىرى ۇستاپ، ۇيلەرىن ارەڭ تابادى. بۇلار قىزدى الىپ كەلىپ ورتالارىندا قارىنداس قىلىپ، اس قىلدىرىپ، كىر جۋدىرىپ بىرنەشە ۋاقىت كۇن كورىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى اعالارى اڭعا كەتىپ، كەلەر كەزدە قىز اس قىلايىن دەسە، وتى ءسونىپ قالىپتى. قىز ساسىپ، دالاعا شىعىپ كاراپ تۇرسا، كۇننىڭ باتىسىندا ءبىر جىلتىراعان وت كورىنەدى. قىز ەتەك-جەڭىن ءتۇرىپ الىپ، ۇكىدەي ۇشىپ كەلسە، تارى كوجە قىلىپ وتىرعان قۋ اياق كەمپىر ەكەن. كەمپىردەن وت سۇراپ الىپ قايتايىن دەسە، كەمپىر: «كىشكەنتاي باسىمنىڭ ءبيتىن قاراپ بەرە كەت»، –دەيدى.

قىز ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ، باسىنىڭ ءبيتىن قاراعاندا، قىزدىڭ كويلەگىنىڭ ەتەگىن شۇرق-شۇرق تەسە بەرەدى. ءسويتىپ، قىز كەتەرىندە ەتەگىنە ءبىر اياق تارى سالىپ بەرىپ: «اعالارىڭا اس كىلىپ بەر»، – دەيدى. قىز ۇشىپ قوسقا كەلسە، تارىدان دىم جوق. ءبارى جول بويى ءتۇسىپ قالعان. مۇنىڭ ءمانىسى، تارىنىڭ شاشىلعان ىزىمەن قىزدىڭ ءۇيىن تاۋىپ الۋ ءۇشىن كەمپىردىڭ ىستەگەن ايلاسى ەكەن. سونان سوڭ قىز اعالارىنا اس ىستەپ بەرىپ، ەرتەڭىندە قۋ اياق كەمپىر كەلىپ، قىزعا باسىن قاراتىپ كەتىپ وتىرادى. كەمپىر باسىن قاراتقان سايىن قىزدىڭ سانىنان قانىن سورا بەرەدى. قىز اپپاق شولمەكتەي بولىپ، قانى ازايىپ جۇدەيدى. اعالارى «نەگە قانىڭ قاشىپ جۇدەپ ءجۇرسىڭ؟» دەسە، ايتپايدى. اعالارى سۇراپ قويماعان سوڭ، ءبىر كۇنى كەمپىردى ايتادى. سونان سوڭ سول كۇنى اعالارى اڭعا شىقپاي، ۇيدە تىعىلىپ جاتىپ قۋ اياق كەمپىردى ۇستايتىن بولادى. قۋ اياق كەمپىر كەلىپ كىرگەندە، شولاق ەسىكتە تۇرا قالادى. كەمپىر شىعا جونەلگەندە، ۇستايتىن قولى جوق، اياعىمەن تەۋىپ قالىپ قويا بەرەدى. شولاق قول سوقىردى جەتەكتەپ، سوقىر اققوياندى ارقالاپ، ۇشەۋى بىرلەسىپ قۋىپ، قۋ اياق كەمپىردى ۇستاپ الىپ ولتىرمەكشى بولادى. كەمپىر بۇلارعا جالىنىپ: «اياعى جوققا اياق، قولى جوكقا قول، كوزى جوكقا كوز سالامىن، – دەيدى. — مەنى ولتىرمە»، – دەيدى.

سونان سوڭ بۇلار كەمپىردى ۇيىنە الىپ كەلىپ، اققويان الدىمەن كەمپىرگە: «سوقىردى جۇتىپ، ءقازىر كوز ءبىتىر»، – دەپ بۇيىرادى. كەمپىر سوقىردى جۇتىپ — كوز، قولسىزدى جۇتىپ — قول بىتىرەدى. ەڭ اقىرىندا اققوياندى جۇتپاقشى بولعاندا، اققويان جولداستارىنا تاپسىرادى: «مىناۋ، مەنى جۇتىپ، تاستاماۋى مۇمكىن. قولدارىڭا قىلىشتارىڭدى الىپ تۇرىڭدار. مەنى شىعارماسا، دەرەۋ باسىن الىڭدار» – دەيدى. ايتقانىنداي، اققوياندى تاستامايدى. قىز ۇشەۋى جابىلىپ، كەمپىردىڭ باسىن الىپ، ءبىر باقايشاعىنىڭ ىشىنەن اياعى جازىلعان اققوياندى تاۋىپ الادى.

 مۇنىڭ ارتىنان اققويان ەلىن ىزدەپ كەلسە، ەكى اعاسى اققوياننان ايىرىلعانىنا قۋانىپ، ەلىن كوشىرىپ اكەتىپ، توي قىلىپ جاتىر ەكەن. اكە-شەشەسىن قۇل قىلىپ، قاتىنىن كۇڭ قىلعان ەكەن. سول جەردە اققويان بارعان سوڭ، اعالارى قورقىپ قاشادى. ولاردى ۇستاپ الىپ، حالىقتى جيناپ، ومىرىندەگى كورگەنىن كوپشىلىككە ايتقان سوڭ، كوپشىلىك ەكى اعاسىن قولىمەن ۇستاپ ءولتىرىپ بەرىپتى. بۇكىل ەلى اققوياننىڭ امان-ەسەن كەلگەندىگىنە وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن ىستەپتى.

اققويان وسىمەن مۇراتىنا جەتكەن ەكەن.

---