InfoHub Logo

تاقىرىبى: «اقتوبە قالاسى تۇرعىندارىنا جاعىمسىز اسەر ەتەتىن جاساندى فيزيكالىق فاكتورلار»

كىرىسپە
قازىرگى تاڭدا قوعام مەن تابيعات اراسىنداعى قارىم - قاتىناس كوپتەگەن ەكولوگيالىق قيىندىقتاردى تۋدىرىپ وتىر. مىڭداعان جىلدار بويىنا ادام بالاسى تابيعاتتاعى بيولوگيالىق تەپە - تەڭدىكتى ساقتاۋ كەرەكتىگىنە ءمان بەرمەي، ءوزىنىڭ تەحنيكالىق مۇمكىنشىلىكتەرىن كۇشەيتىپ كەلەدى.
اسىرەسە قورشاعان ورتاعا دەگەن كۇش 20 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اسىپ ءتۇستى. حالىق سانىنىڭ كۇرت وسۋىنەن، ءىرى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ قارقىندى دامۋىنان بيوسفەرانىڭ تابيعي اينالىمى بۇزىلدى. ناتيجەسىندە، ادام بالاسىنىڭ دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپ ءتوندى. مۇنداي ءقاۋىپ تەك ءبىزدىڭ ەلىمىزگە عانا ەمەس، بارلىق جەر بەتىنە ءتونىپ تۇر.
قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بەلگىلەنگەن، سونىڭ ىشىندە فيزيكالىق لاستانۋ، ياعني جىلۋمەن، شۋمەن، ەلەكتروماگنيتتى، راديواكتيۆتى لاستانۋ قازىرگى تاڭدا كەڭ ءورىس العان جانە عالامدىق سيپاتقا يە بولعان لاستانۋ بولىپ تابىلادى.
حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا اسەر ەتەتىن باستى تەحنوگەندىك فاكتورلار تابيعي ورتانىڭ (اۋانىڭ، توپىراقتىڭ، سۋدىڭ، وسىمدىكتىڭ) شىعارىندىلارىمەن جانە وندىرىستىك كاسىپورىنداردىڭ، اۆتوكولىكتەردىڭ پايدالانعان قالدىقتارىمەن لاستانۋى بولىپ تابىلسا، سونىڭ ىشىندە قالا حالقىنىڭ دەنساۋلىعىنا جاعىمسىز اسەر ەتەتىن نەگىزىنەن جاساندى فيزيكالىق فاكتورلار، ياعني شۋىلدىق جۇكتەمەلەر، ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەنۋ، مەكەمەلەردەگى رادوننىڭ مولشەرىنىڭ جانە رادياسيالىق دەڭگەيدىڭ جوعارى بولۋىن ەرەكشە ايتا كەتۋگە بولادى [1]. سوندىقتان مەن عىلىمي جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبىن «اقتوبە قالاسى تۇرعىندارىنا جاعىمسىز اسەر ەتەتىن جاساندى فيزيكالىق فاكتورلار» دەپ الدىم.

عىلىمي جۇمىستىڭ ماقساتى:
اقتوبە قالاسى بويىنشا قورشاعان ورتانىڭ فيزيكالىق لاستانۋ جاعدايىنا سيپاتتاما بەرە وتىرىپ، جاساندى فيزيكالىق فاكتورلاردىڭ تۇرعىندار دەنساۋلىعىنا اسەرىن باعالاۋ.
عىلىمي جۇمىستىڭ مىندەتتەرى:
- اقتوبە قالاسىنىڭ جالپى بەينەسىن كورسەتۋ؛
- فيزيكالىق لاستانۋ جاعدايلارىنا (تۇرلەرىنە) انىقتاما بەرۋ؛
- قالا ورتاسىنا جاعىمسىز اسەر ەتىپ وتىرعان نەگىزگى فيزيكالىق فاكتورلاردى انىقتاۋ جانە باعا بەرۋ:
ا) قالا كوشەلەرىنىڭ شۋمەن لاستانۋ جاعدايى؛
ب) ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەنۋ كوزدەرى؛
ۆ) رادياسيالىق جاعدايى؛
- قالا كوشەلەرىندەگى شۋ دەڭگەيىن انىقتاۋ.
عىلىمي جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى: جاساندى فيزيكالىق فاكتورلار حالىق دەنساۋلىعىنا جاعىمسىز اسەر ەتەتىن ەڭ باستى تەحنوگەندى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ولاردى انىقتاپ، باعا بەرۋ باسقا دا تەحنوگەندىك فاكتورلاردى انىقتاۋعا، ولاردى بولدىرماۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ءى تاراۋ
اقتوبە قالاسىنىڭ جالپى بەينەسى جانە ادا اعزاسىنا زياندى فيزيكالى فاكتورلاردىڭ تۇرلەرى
1. 1 اقتوبە قالاسىنىڭ جالپى بەينەسى
اقتوبە قالاسى – وبلىس ورتالىعى – رەسپۋبليكانىڭ ەڭ ءىرى قالالارىنىڭ ءبىرى، ونى قازاقستاننىڭ باتىس قاقپاسى دەپ اتايدى. قالا 1869 جىلى ەلەك وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا سالىنعان جانە سالىستىرمالى تۇردە بيىك ەمەس تاۋ باۋرايلارىمەن وقشاۋلانعان، كوركەم دالا جازىقتىعىندا ورنالاسقان.
اقتوبە – جاقىن جانە الىس شەتەل نارىقتارىنا دەيىن شىققان اتاقتى ەكسپورتقا باعىتتالعان ءىرى كاسىپورىندارى بار، ونەركاسىبى دامىعان جانە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەت پەن مەديسينالىق ۋنيۆەرسيتەتتەن ليسەيلەرگە جانە ارنايى مەكتەپتەرگە دەيىنگى وقۋ ورىندارىنىڭ كەڭ جەلىسى بار قالا.
وبلىس حالقى 721، 3 مىڭ ادامدى قۇرايدى (2010 جىلدىڭ 1 - مامىرى).
قالا حالقىنىڭ سانى – 393، 1 مىڭ ادامدى (55، 5%)، ال اۋىل حالقىنىڭ سانى – 328، 2 مىڭ ادامدى (45، 5%) قۇرايدى.
قالادان وڭتۇستىككە دەيىن 90 كم قاشىقتىقتا ماسكەۋ - تاشكەنت جانە ورسك - اتىراۋ - استراحان تەمىر جولدار قيىلىسىندا قاندىاعاش تەمىر جول ءتۇيىنى ورنالاسقان.
قالا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار جەڭىلكولىك جولدارىمەن ورال، ورىنبور، ورسك، قىزىلوردا، حرومتاۋ جانە اتىراۋ ارقىلى بايلانىسقان. اقتوبە قالاسىنداعى اەروپورت اپاتتى جاعدايلاردا اۋىر اۋە ۇشاقتارىن قابىلداۋ ءۇشىن ساقتالىم قورى بولىپ تابىلادى.

ونەركاسىپتىك قالا يادروسى ەڭ ءىرى ەكى كاسىپورىن فەرروقورىتپا جانە حرومدى قوسىلىستار زاۋىتتارى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار ماشيناجاساۋ، تاماق ونەركاسىبى جانە قۇرىلىس ونەركاسىبى دامىعان. بۇل سالاداعى ەڭ ءىرى كاسىپورىندار «اكتيۋبرەنتگەن»، «اۆيارەمزاۆود №406 گا»، «ترانسمارس» ج ش س، «رامازان» ج ش س، «ومىربەك» ج ش س، «سترويدەتال» ج ش س، «اقتوبە جەو» جاق بولىپ تابىلادى.
سونىمەن قاتار اقتوبە قالاسى باتىس قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى ساۋدا ورتالىعى بولىپ تابىلادى. تەك بولشەكتىك ساۋدادا 6 مىڭ ادام جۇمىس ىستەيدى. قالادا بىرنەشە ءىرى بازارلار مەن سۋپەرماركەتتەر بار. كىشى بيزنەس سالاسىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ جالپى سانى 38 مىڭ ادام بولاتىن 14 مىڭنان استام سۋبەكتىلەر تىركەلگەن.
مادەنيەت پەن ونەر دراما، قۋىرشاق تەاترلارىمەن، وبلىستىق فيلارمونيامەن، پلانەتاريامەن، حالىق شىعارماشىلىعى ۇيىمەن، كوركەم زالىمەن، ەكى مۇراجايمەن، 11 كىتاپحانامەن، بەس مادەنيەت ۇيلەرىمەن تانىلادى. ءىرى سپورتتتىق عيماراتتتاردان – 100000 ورىنعا ارنالعان فۋتبول الاڭى، 2 ءجۇزۋ الاڭى، 1500 ورىنعا ارنالعان 2 ستاديون بار.
قالادا 10 قوناق ءۇي جۇمىس جاسايدى، ولاردىڭ ىشىندە البيون جانە سامال اتتى 2 ءىرى قوناق ءۇي كەشەندەرى بار [4].
قاتارىندا «سنپس – اقتوبەمۇنايگاز»، «ۇلى دۋال» اق، «قازاقستاندىق - جۇڭگو بۇرعى كومپانياسى» ج ش س ءىرى كومپانيالارى كەزدەسەتىن 78 بىرىككەن جانە شەتەلدىك كومپانيالار قالا رەزيدەنتتەرى بولىپ تابىلادى.
قالادان الىس ەمەس جەرلەردە ەلەك جانە سازدى وزەندەرىندەگى سۋ القاپتارىنداعى جىلاندى - تاۋ تاۋ باۋراي سىلەمى، قارعالى وزەن القابى رەكرەاسيالىق ايماقتارى قالا حالقىنىڭ تاڭدامالى دەمالىس ورىندارى بولىپ تابىلادى.
اقتوبە قالاسىندا ءوز شىعارىندىلارى جانە توگىندىلەرىمەن قورشاعان ورتاعا قولايسىز اسەرىن تيگىزەتىن ءبىرقاتار كاسىپورىندار بار.
اقتوبە قالاسىنىڭ ونەركاسىپتىك ايماق تەرريتورياسىنداعى تابيعي ورتانى لاستاۋدىڭ نەگىزگى كوزدەرى اقتوبە حروم قوسىلىستار زاۋىتى (احقز اق)، ونىڭ توعاندارى جانە شلام جيناعىشتارى، «الماتى پاۋەر كونسوليدەيتەد» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ اقتوبەلىك جىلۋ ورتالىعى (اقتوبە جەو) جانە ونىڭ سۋ كۇيەسىن جويۋ ىدىسى، «قازحروم» ترانسۇلتتىق كومپانيا» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ بولىمشەسى اقتوبە فەرروقورىتپا زاۋىتى (افز)، ونىڭ قوقىس ءۇيىندىسى جانە سۇزگىشتىڭ ەسكى ورىستەرى بولىپ تابىلادى.