ءاۋتيزمى بار بالاعا ماتەماتيكالىق ديداكتيكالىق ويىندى قولدانۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى
ديداكتيكالىق ويىننىڭ تۇرلەرى
ءاۋتيزمى بار بالاعا ماتەماتيكالىق ديداكتيكالىق ويىندى قولدانۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى
اۋتيزم – بالا دامۋىنداعى اۋىتقۋشىلىقتىڭ اۋىر ءتۇرى، الەۋمەتتىك ورتامەن قارىم - قاتىناستىڭ جوقتىعىن بىلدىرەدى.
كوبىنەسە اۋتيزم 3 - 5 جاس ارالىعىندا انىق كورىنەدى. سونىڭ ناقتى ەرەكشەلىكتەرى تومەندەگىدەي:
ءاۋتيزمى بار بالا كوزىن ءبىر جەرگە توقتاتپايدى، اسىرەسە قاراما - قارسى وتىرعان ادامنىڭ تۇرىنە ول ادامنىڭ بەت - الپەتىنە، تىكەلەي (كوزبە - كوز، تۋرا) قارامايدى. بۇنداي بالالاردى ەشنارسە قىزىقتىرا المايدى. نەمقۇرايلىق ويىنداردا دا پايدا بولادى، ءبىر ءىس - ارەكەتتى نەشە رەت قايتالاپ، ءمانسىز وينايدى. اۋتيزم بالالاردىڭ زەيىنى تۇراقسىز بولادى، ولاردى بىركەلكى جۇمىس تەز جالىقتىرادى. سوندىقتان ولاردىڭ زەيىنىن ۇنەمى قاجەتتى باعىتقا اۋدارۋ ءۇشىن ويىن تۇرىندە جۇرگىزۋ قاجەت.
ءاۋتيزمى بار بالالاردى وقۋ - تاربيەلەۋ پروسەسىندە ديداكتيكالىق ويىندى قولدانۋدىڭ تۋىنداۋى، ەڭ بىرىنشىدەن، ويىننىڭ بۇل جاستاعى باستى قىزمەتى بولىپ كەلەتىندىگىنەن شىققان.
پەداگوگ مامان بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىمەن قاتار، ءاۋتيزمى بار بالالارعا ءتان دامۋىنداعى اۋىتقۋى تۋرالى ۇمىتپاۋى كەرەك. ادەتتە، ءاۋتيزمى بار بالالار بولبىر، ەموسياسىز بولىپ كەلەدى. سوندىقتان بالانى قىزىقتىراتىن، كوڭىلىن بولەتىن ءادىس - تاسىلدەر قاجەت. ءاۋتيزمى بار بالالار سەلقوس، زاتتارمەن جانە ويىنشىقتارمەن بەلسەندى ارەكەت جاساۋعا ىنتالانبايدى. ەرەسەكتەرگە ءاردايىم بالالاردىڭ ۇسىنىلعان قىزمەتكە جاعىمدى، اسەرلى قارىم - قاتىناسىن جاساپ تۇرۋ قاجەت. ديداكتيكالىق ويىننىڭ ماقساتى دا وسىندا.
ديداكتيكالىق ويىن مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى وقىتۋدا ويىن ءادىسى، وقىتۋ نىسانى، وزىندىك ويىن قىزمەتى جانە بالا تۇلعاسىن جان - جاقتى تاربيەلەۋدىڭ ءتاسىلى بولىپ كەلەدى. ديداكتيكالىق ويىن بارىسىندا تانىم پروسەستەرى دە داميدى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ نەگىزگى ماقساتى – بالانى قىزىقتىرا وتىرىپ، جاڭا ساباقتى نەمەسە وتكەن ساباقتى بەرىك مەڭگەرتۋ بولىپ تابىلادى.
ديداكتيكالىق ويىنداردى ساباقتىڭ ءار الۋان بۋىندارىنا ەنگىزۋ:
1. ساباقتىڭ كىرىسپە بولىمىندە؛
2. ماتەريالدى يگەرۋگە دايارلىق كەزىندە؛
3. ماتەريالدى پىسىقتاۋ كەزىندە؛
4. يگەرىلگەن ماتەريالدى قايتالاۋ كەزىندە ديداكتيكالىق ويىنداردى پايدالانۋعا بولادى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ نەگىزگى تۇرلەرى. مەكتەپكە دەيىنگى پەداگوگيكاداعى بارلىق ديداكتيكالىق ويىنداردى ءۇش تۇرگە بولۋگە بولادى: زاتتارمەن (ويىنشىقتارمەن، تابيعي ماتەريالدارمەن) ويناۋ، ۇستەل جانىندا وينالاتىن باسپالىق ويىندار جانە سوزدىك ويىندار.
1. زاتتارمەن ويناۋ. زاتتارمەن ويناعاندا ويىنشىقتار مەن دەرەكتى زاتتار قولدانىلادى. ولارمەن ويناعاندا، بالالار ءار ءتۇرلى زاتتاردى سالىستىرىپ، ولاردىڭ ۇساقتىعىن نە ايىرماشىلىعىن تابۋدى ۇيرەنەدى. بۇل ويىنداردىڭ قۇندىلىعى: بالالار زاتتاردىڭ ءتۇر - سيپاتىمەن تانىسىپ، ءتۇسىن، كولەمىن، ءپىشىنى مەن ساپاسىن اجىراتۋدى ۇيرەنەدى. بۇل ويىنداردا سالىستىرۋ، ساراپتاۋ - جىكتەۋ، قويىلعان ماقساتتارىنىڭ شەشىلۋ كەزەگىن ايقىنداۋ ماسەلەلەرى شەشىلەدى. زاتتار الەمىندەگى وزدەرىنىڭ بىلىمدەرىن ارتتىرۋ كەزىندە ويىن شارتى كۇردەلەنەدى: زاتتى ءبىر ەرەكشە سيپاتىنا قاراي تابۋدى، وسى سيپاتقا قاراي زاتتاردى بىرىكتىرۋدى ۇيرەنەدى. (ءتۇسى، ءپىشىنى، ساپاسى مەن نىسانى ت. ب. بويىنشا)
2. ۇستەل جانىندا وينالاتىن باسپالىق ويىندار.
ۇستەل جانىندا وينالاتىن باسپالىق ويىندار – بالالاردىڭ قىزىقتى ويىنى. ولار ءار ءتۇرلى بولادى: قيما سۋرەتتەر، لوتو، دومينو ت. ب. بۇلاردى قولدانۋ ارقىلى دامىتۋ ويىندارى دا ءار الۋان بولادى.
سۋرەتتەردى جۇپتاستىرۋ. بۇل ويىنداعى ەڭ وڭاي تاپسىرما - ءارتۇرلى سۋرەتتەردىڭ ىشىنەن ەكى مۇلدەم بىردەيىن تابۋ. سۋرەتتەردى ۇقساس جەرلەرىنە قاراي تابۋ (كلاسسيفيكاسيالاۋ). بۇندا - جالپىلاۋ، زاتتار اراسىندا بايلانىس تابۋ.
سۋرەتتەردىڭ قۇرامىن، سانىن، ورنالاسۋىن ەستە ساقتاپ قالۋ. بۇل ويىنداردىڭ ديداكتيكالىق تاپسىرمالارىنا، رەتتىك جانە ەسەپتىك سانداردى، ۇستەل ۇستىندەگى سۋرەتتەردىڭ ورىندارىن (وڭ - سول، جوعارى - تومەن، جانىندا - الدىندا ت. ب.) ەستە ساقتاۋلارى جاتادى، سۋرەتتەردى قوزعاعاننان كەيىن قالاي وزگەرگەندەرىن ايتىپ بەرە الۋى.
كەسپە سۋرەتتەر مەن تەكشەلەردى (كۋبيكتەردى) قۇراستىرۋ. بۇل ويىنداردىڭ ماقساتى – بولشەكتەردەن تۇتاس زات قۇراستىرۋدى مەڭگەرتۋ.
3. سوزدىك ويىندار. سوزدىك ويىندار بالالاردىڭ سوزدەرى مەن ارەكەتتەرىنە نەگىزدەلگەن. بالالار باستاپقى بىلىمدەرىن قولدانا وتىرىپ، زاتتار تۋرالى ءوز بىلىمدەرىن تەرەڭدەتەدى.
وسى ايتىلعان ديداكتيكالىق ويىن تۇرلەرىن قاراستىرا كەلە، ءوز ءىس - تاجىريبەمنەن جۇمىس باعىتتارىمنىڭ ءبىرى قاراپايىم ماتەماتيكالىق تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرۋ بولعاندىقتان، ءتۇرلى ماتەماتيكالىق ديداكتيكالىق ويىندار تۇرلەرىنە توقتالعىم كەلەدى.
ءاۋتيزمى بار بالاعا ماتەماتيكالىق ديداكتيكالىق ويىندى قولدانۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى جۇكتەۋ
ءاۋتيزمى بار بالاعا ماتەماتيكالىق ديداكتيكالىق ويىندى قولدانۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى
«ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىر ەسىگىن اشىپ، ونىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتادى.
ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس»
(ۆ. ا. سۋحوملينسكيي)
ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس»
(ۆ. ا. سۋحوملينسكيي)
اۋتيزم – بالا دامۋىنداعى اۋىتقۋشىلىقتىڭ اۋىر ءتۇرى، الەۋمەتتىك ورتامەن قارىم - قاتىناستىڭ جوقتىعىن بىلدىرەدى.
كوبىنەسە اۋتيزم 3 - 5 جاس ارالىعىندا انىق كورىنەدى. سونىڭ ناقتى ەرەكشەلىكتەرى تومەندەگىدەي:
ءاۋتيزمى بار بالا كوزىن ءبىر جەرگە توقتاتپايدى، اسىرەسە قاراما - قارسى وتىرعان ادامنىڭ تۇرىنە ول ادامنىڭ بەت - الپەتىنە، تىكەلەي (كوزبە - كوز، تۋرا) قارامايدى. بۇنداي بالالاردى ەشنارسە قىزىقتىرا المايدى. نەمقۇرايلىق ويىنداردا دا پايدا بولادى، ءبىر ءىس - ارەكەتتى نەشە رەت قايتالاپ، ءمانسىز وينايدى. اۋتيزم بالالاردىڭ زەيىنى تۇراقسىز بولادى، ولاردى بىركەلكى جۇمىس تەز جالىقتىرادى. سوندىقتان ولاردىڭ زەيىنىن ۇنەمى قاجەتتى باعىتقا اۋدارۋ ءۇشىن ويىن تۇرىندە جۇرگىزۋ قاجەت.
ءاۋتيزمى بار بالالاردى وقۋ - تاربيەلەۋ پروسەسىندە ديداكتيكالىق ويىندى قولدانۋدىڭ تۋىنداۋى، ەڭ بىرىنشىدەن، ويىننىڭ بۇل جاستاعى باستى قىزمەتى بولىپ كەلەتىندىگىنەن شىققان.
پەداگوگ مامان بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىمەن قاتار، ءاۋتيزمى بار بالالارعا ءتان دامۋىنداعى اۋىتقۋى تۋرالى ۇمىتپاۋى كەرەك. ادەتتە، ءاۋتيزمى بار بالالار بولبىر، ەموسياسىز بولىپ كەلەدى. سوندىقتان بالانى قىزىقتىراتىن، كوڭىلىن بولەتىن ءادىس - تاسىلدەر قاجەت. ءاۋتيزمى بار بالالار سەلقوس، زاتتارمەن جانە ويىنشىقتارمەن بەلسەندى ارەكەت جاساۋعا ىنتالانبايدى. ەرەسەكتەرگە ءاردايىم بالالاردىڭ ۇسىنىلعان قىزمەتكە جاعىمدى، اسەرلى قارىم - قاتىناسىن جاساپ تۇرۋ قاجەت. ديداكتيكالىق ويىننىڭ ماقساتى دا وسىندا.
ديداكتيكالىق ويىن مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى وقىتۋدا ويىن ءادىسى، وقىتۋ نىسانى، وزىندىك ويىن قىزمەتى جانە بالا تۇلعاسىن جان - جاقتى تاربيەلەۋدىڭ ءتاسىلى بولىپ كەلەدى. ديداكتيكالىق ويىن بارىسىندا تانىم پروسەستەرى دە داميدى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ نەگىزگى ماقساتى – بالانى قىزىقتىرا وتىرىپ، جاڭا ساباقتى نەمەسە وتكەن ساباقتى بەرىك مەڭگەرتۋ بولىپ تابىلادى.
ديداكتيكالىق ويىنداردى ساباقتىڭ ءار الۋان بۋىندارىنا ەنگىزۋ:
1. ساباقتىڭ كىرىسپە بولىمىندە؛
2. ماتەريالدى يگەرۋگە دايارلىق كەزىندە؛
3. ماتەريالدى پىسىقتاۋ كەزىندە؛
4. يگەرىلگەن ماتەريالدى قايتالاۋ كەزىندە ديداكتيكالىق ويىنداردى پايدالانۋعا بولادى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ نەگىزگى تۇرلەرى. مەكتەپكە دەيىنگى پەداگوگيكاداعى بارلىق ديداكتيكالىق ويىنداردى ءۇش تۇرگە بولۋگە بولادى: زاتتارمەن (ويىنشىقتارمەن، تابيعي ماتەريالدارمەن) ويناۋ، ۇستەل جانىندا وينالاتىن باسپالىق ويىندار جانە سوزدىك ويىندار.
1. زاتتارمەن ويناۋ. زاتتارمەن ويناعاندا ويىنشىقتار مەن دەرەكتى زاتتار قولدانىلادى. ولارمەن ويناعاندا، بالالار ءار ءتۇرلى زاتتاردى سالىستىرىپ، ولاردىڭ ۇساقتىعىن نە ايىرماشىلىعىن تابۋدى ۇيرەنەدى. بۇل ويىنداردىڭ قۇندىلىعى: بالالار زاتتاردىڭ ءتۇر - سيپاتىمەن تانىسىپ، ءتۇسىن، كولەمىن، ءپىشىنى مەن ساپاسىن اجىراتۋدى ۇيرەنەدى. بۇل ويىنداردا سالىستىرۋ، ساراپتاۋ - جىكتەۋ، قويىلعان ماقساتتارىنىڭ شەشىلۋ كەزەگىن ايقىنداۋ ماسەلەلەرى شەشىلەدى. زاتتار الەمىندەگى وزدەرىنىڭ بىلىمدەرىن ارتتىرۋ كەزىندە ويىن شارتى كۇردەلەنەدى: زاتتى ءبىر ەرەكشە سيپاتىنا قاراي تابۋدى، وسى سيپاتقا قاراي زاتتاردى بىرىكتىرۋدى ۇيرەنەدى. (ءتۇسى، ءپىشىنى، ساپاسى مەن نىسانى ت. ب. بويىنشا)
2. ۇستەل جانىندا وينالاتىن باسپالىق ويىندار.
ۇستەل جانىندا وينالاتىن باسپالىق ويىندار – بالالاردىڭ قىزىقتى ويىنى. ولار ءار ءتۇرلى بولادى: قيما سۋرەتتەر، لوتو، دومينو ت. ب. بۇلاردى قولدانۋ ارقىلى دامىتۋ ويىندارى دا ءار الۋان بولادى.
سۋرەتتەردى جۇپتاستىرۋ. بۇل ويىنداعى ەڭ وڭاي تاپسىرما - ءارتۇرلى سۋرەتتەردىڭ ىشىنەن ەكى مۇلدەم بىردەيىن تابۋ. سۋرەتتەردى ۇقساس جەرلەرىنە قاراي تابۋ (كلاسسيفيكاسيالاۋ). بۇندا - جالپىلاۋ، زاتتار اراسىندا بايلانىس تابۋ.
سۋرەتتەردىڭ قۇرامىن، سانىن، ورنالاسۋىن ەستە ساقتاپ قالۋ. بۇل ويىنداردىڭ ديداكتيكالىق تاپسىرمالارىنا، رەتتىك جانە ەسەپتىك سانداردى، ۇستەل ۇستىندەگى سۋرەتتەردىڭ ورىندارىن (وڭ - سول، جوعارى - تومەن، جانىندا - الدىندا ت. ب.) ەستە ساقتاۋلارى جاتادى، سۋرەتتەردى قوزعاعاننان كەيىن قالاي وزگەرگەندەرىن ايتىپ بەرە الۋى.
كەسپە سۋرەتتەر مەن تەكشەلەردى (كۋبيكتەردى) قۇراستىرۋ. بۇل ويىنداردىڭ ماقساتى – بولشەكتەردەن تۇتاس زات قۇراستىرۋدى مەڭگەرتۋ.
3. سوزدىك ويىندار. سوزدىك ويىندار بالالاردىڭ سوزدەرى مەن ارەكەتتەرىنە نەگىزدەلگەن. بالالار باستاپقى بىلىمدەرىن قولدانا وتىرىپ، زاتتار تۋرالى ءوز بىلىمدەرىن تەرەڭدەتەدى.
وسى ايتىلعان ديداكتيكالىق ويىن تۇرلەرىن قاراستىرا كەلە، ءوز ءىس - تاجىريبەمنەن جۇمىس باعىتتارىمنىڭ ءبىرى قاراپايىم ماتەماتيكالىق تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرۋ بولعاندىقتان، ءتۇرلى ماتەماتيكالىق ديداكتيكالىق ويىندار تۇرلەرىنە توقتالعىم كەلەدى.
ءاۋتيزمى بار بالاعا ماتەماتيكالىق ديداكتيكالىق ويىندى قولدانۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى جۇكتەۋ
You Might Also Like
