InfoHub Logo

(حيكايات)

مىڭداعان جىلدار بويى ءيۋلدىڭ قارعىسى بولىپ كەلگەن كۇن، ەندى ونىڭ العىسىنا اينالادى.

اكادەميك يوففە

ءۇش مىڭ شاقىرىم جەر ارتىمدا قالدى. مەن قارابۇعاز شىعاناعى جاعاسىنداعى ءۇش قات تاقتايدان سالىنعان ۇيدە تۇرامىن. قارابۇعاز سۋىن ساقىلداتا قايناتىپ، قويۋلاندىرا ءتۇسۋ ءۇشىن تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن راقىمسىز بەزبۇيرەك كۇن مىگىرسىز جۇمىس ىستەيدى. كاسپيي تەڭىزىن اينالىپ شىعاتىن ۇزاق جول بويىنداعى ەڭ جارقىن نۇكتەنى ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن شۇعىل ويلانۋىما سو كۇن كەدەرگى جاساپ وتىر.

ەندى ويلاپ تۇرسام، تۇتاس ءبىر الەم ۋلاپ-شۋلاپ وتە شىعىپتى دا تەك جادىمدا جانە كومەسكى قارىنداشپەن جازىلعان پاراقتار بەتىندە قالىپتى.

باكۋدەن كەيىن تاڭ اتاردا پويىز زۋلاعان كۇيى بەرىكەيدىڭ جۇپار ءيىستى توعايلارىن جارىپ ءوتتى. باتىستا، حۇنزاق پەن ۆەدەنو جاعىندا، رومانتيكالىق ءاڭىز-اپسانالاردىڭ ساعىمىنا ورانعان اۋىلدار جاعىندا، اسقار تاۋلار، اۋىر مىستاي بولىپ، جالتىلداپ جانىپ تۇردى. سولاردىڭ باۋرايىنا بارىپ، "داعىستان وتتارى" زاۋىتى تىعىلىپتى، بۇل جەر استىنان اتىپ شىعىپ جاتقان گازبەن جۇمىس ىستەيتىن وداقتاعى ءبىرىنشى زاۋىت ەدى. زاۋىت ءوزىنىڭ اينەك بالقىتاتىن پەشتەرىنە سول گازدى جاعادى. اينەك جاساۋعا قاجەتتى شيكىزات — ءميرابيليتتى زاۋىت قارابۇعازدان تاسىپ اكەلەدى ەكەن.

مەن باكۋدە قارابۇعازداعى حيميالىق كومبينات سالىنىپ بىتكەنشە، ءميرابيليتتى داعىستاندا وڭدەيتىن بولىپ، كۇنىلگەرى بولجاپ قويعانىن ەسىتتىم. ءبىراق قايدا؟ ءالى جۇمىس ىستەپ كورمەگەن گاز زاۋىتى تارىزدەنىپ، جەرى گازعا مالىنىپ جاتقان وسى ارادا، بەريكەيدە مە، الدە سولتۇستىكتە مە، چير-يۋرتتە مە؟

جۇرتتىڭ جالپى پىكىرى اسا قۋاتتى حيميا كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسى جوبالانىپ قويعان ءچير-يۋرتتىڭ پايداسىنا بەيىمدەلگەن ءتارىزدى.

داعىستان تاۋلارىنىڭ جارقىلداعان كوگىلدىر جۇرەگى — سۋلاق ەلەكتر ستانسياسى توكتى سوعان جەتكىزىپ بەرەتىن كورىنەدى. بۇنىمەن ءبىر قاتاردا مازۋتى مەن مۇنايلى گازى مول گروزنىي تۇتىندەتىپ تۇر عوي. ماحاچكالا پورتى دا وسى ارادا، وعان تەڭىز ارقىلى قارابۇعازدان ميرابيليت جەتكىزىپ تۇرۋعا بولادى، روستوۆكا، نوۆوروسسييسكىگە باراتىن رەلس جولدارى دا، ەلدىڭ ورتالىعىنا جانە قارا تەڭىزگە شىعاتىن جولدار دا وسى ارادا.

ماحاچكالا تاس بولىپ قاتىپ قالعان تەڭىز كوبىگىنەن سالىنعان قالا سياقتى.

جاعالاۋلار مەن عيماراتتاردىڭ قيىرشاقتى تاستارى، تەڭىزدىڭ باداناداي تامشىسى تارىزدەس سليۋدانىڭ تۇيىرشەكتەرىندەي بولىپ جالتىراپ تۇر.

تەڭىز قالانىڭ ءداپ ىرگەسىنە جاسىل دا تەرەڭ سۋىن لىقسىتىپ اپارىپ، قايتىپ جاتىر.

جەلكەندى كەمەشىكتەردىڭ قارا بۋگشپريتتەرى سەمافورلارعا تيەر-تيمەس دەڭگەيدە، ۆوكزالدىڭ الاسا قورشاۋى ۇستىندە تەربەلىپ تۇرادى. تبيليسي-ماسكەۋ جۇردەك پويىزىنىڭ ۆاگوندارى ون مينۋتقا كەمەلەردىڭ كايۋتالارىنا اينالادى. ولاردىڭ تەرەزەلەرىندە رەيلەر، قۇرال-سايماندار، سارى ترۋبالار شاتىسىپ-مىتىسىپ جاتادى. كۋپەلەرگە كاسپييدىڭ قاتتى جەلى لاپ ەتىپ كىرەدى. بالالار، وڭتۇستىكتىڭ كوك تەڭىزىنەن بۋىندارى بوساپ كەتكەن جولاۋشىلار الدىندا، جاڭا عانا ۇستالىپ، سۋىق پەن يود ءيىسى اڭقىپ تۇرعان شىجىمداعى شاباقتارىن بۇلعاپ كورسەتەدى.

ماحاچكالادا مەن وزىمە سەرىك تاۋىپ الدىم. جولسەرىگىڭىزدى ءاربىر قالادان ىزدەڭىز، ايتپەسە جاڭا جەرلەر سىزگە كىسىنى جالىقتىراتىن مۋزەي ءتارىزدى اسەر ەتەدى. سەرىگىڭىز جەرگىلىكتى تورعىننىڭ بىرەۋى بولۋعا ءتيىس. ول ءسىزدى بەيتانىس ومىرگە ءبىر سۇڭگىتىپ الادى. كەيدە ونى كىر-قوجالاق تەسىك قوي بۇل دەپ كەيىستىك بىلدىرگەنىمەن، ول ەركىنەن تىس ءوز قالاسىن ماقتايتىن بولادى. نەسىن ايتاسىز، بايىرعى تۇرعىنداردىڭ ءبىر قاسيەتى سونداي ەمەس پە. جاڭا كەلگەندەر قاسىندا تۇرعاندا ابدەن زەرىكتىرگەن ورىندار بايىرعى تۇرعىن الدىندا ءوزىنىڭ تۇپكى تابيعي ءمانىن اشادى، سونى بوياۋلارمەن قۇلپىرىپ شىعا كەلەدى. اسا قىزعىلىقتى زاتتار الەمى كەنەت الدەكىمنىڭ تاڭىرقاعان كوزى الدىندا كەڭىنەن اشىلادى دا شاڭ باسقان ماحاچكالا وزەنمەن، جاڭبىرمەن، ءۇيدىڭ شاتىرلارىنا دەيىن تەڭىز تولقىنىنىڭ تامشىلارىمەن جۋىنىپ-شايىناتىن قالا رەتىندە، ۇلى مۇمكىندىكتەر مەن جۇزەگە اسقان باياندى تابىستاردىڭ قالاسى رەتىندە تانىلادى.

داعىستاننىڭ مۇنار باسقان تاۋلارى ونىڭ اكتەلگەن ۇيلەرىنە جاقىنداپ كەلەدى. عازاۋاتتىڭ جىرداعى تاريحى، مۋساۆاتشىلارمەن سوعىسۋ، تاۋدان جازىققا جۇمىلا تۇسكەن قازان ريەۆوليۋسياسىنىڭ تاريحى، تەڭىز توڭىرەگىندەگى جەل قالاي شۋلاسا، قالا دا تاپ سولاي ءدال توبەڭىزدەن شۋلاپ جاتادى. ءسىز بۇيناكسكىنىڭ مويىل باۋلارى قالاي گۇلدەسە — بۇكىل وداقتا ونىمەن تەڭ تۇسەتىن باۋلار جوق قوي — جاس رەسپۋبليكانىڭ دا ءداپ سولاي گۇلدەگەن، اشقىلتىم كۇشتى ءيىسىن سەزەسىز.

مەنىڭ سەرىگىم جەرگىلىكتى گازەتتىڭ قىزمەتكەرى، كوزىنەن جيەگى تاسباقا ساۋىتىنان جاسالعان كوزىلدىرىگىن تاستامايتىن، شاشى اعارا باستاعان كراسنوگورسكيي دەگەن كىشكەنتاي كىسى بولاتىن. ءوزىنىن شىققان تەگى — مينسكدەن بولسا دا، ول داعىستاندى وتانىم دەپ ەسەپتەيتىن. جانە ونى ەل ەستىمەگەن بايلىقتىڭ جەرى دەپ اڭگىمەلەيتىن، ءسويتىپ سو بايلىقتىڭ ءبارىن ءبىر ءوزىنىڭ، كراسنوگورسكييدىڭ ءالسىز يىعىنا سالىپ، الىپ جۇرۋىنە تۋرا كەلەتىن كىسى سياقتانىپ، اۋىر كۇرسىنىپ قوياتىن.

كراسنوگورسكييمەن بىرگە مەن قالا تۇبىندەگى تۇرالى تۇزدى كولىنە باردىم جانە گەولوگ شاسكييدىڭ ۇيىندە بولدىم.

تۇرالى كولىن — ۇلكەنىن دە جانە كىشىسىن دە — جۇرت جاساندى قارابۇعاز دەپ اتايدى. عىلىم اكادەمياسى وسىناۋ كولدەردە ءميرابيليتتىڭ سۋدان ءبولىنىپ شەگۋىن تەزدەتەتىن جاڭا ءادىستى سىناپ كوردى.

قارابۇعازدا ميرابيليت كريستالعا اينالىپ، سۋ تۇبىنە تابيعي جاعدايدا شوگەدى. ءميرابيليتتىڭ "شوگۋى" سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى بەس گرادۋستىق جىلىلىققا دەيىن تومەندەيتىن قىستا بولادى. ميرابيليت تەڭ ەمەس قاتپارلار بولىپ شوگەدى دە ون سەگىز مىڭ تەكشە مەتر شاقىرىمدىق وراسان زور كەڭىستىكتى الىپ جاتادى.

قىسقى داۋىلدى تولقىندار ءميرابيليتتى جاعالاۋعا شىعارىپ تاستايدى. 1929 جىلعا دەيىن ونى ءوندىرۋ ءىسى تەڭىز شىعارىپ تاستاعان ءونىمدى قايتادان جۋىپ اكەتپەس ءۇشىن، ونى كۇشتى تولقىن جەتەتىن جولاقتان ارەگىرەك ىسىرىپ تاستاپ، ءميرابيليتتىڭ كەبۋىنە جاعداي جاساپ، سوسىن ولاردى تۇيەگە ارتىپ، تەڭىزگە جەتكىزەتىن. بۇل جايت قاشان قارابۇعاز ترەسى جۇمىس ىستەي باستاعان 1929 جىلعا دەيىن تاپ وسىلاي بولىپ كەلدى.

ترەست، ەسكى ونەركاسىپ يەلەرىنە ۇقساپ، ءونىم ءوندىرۋدى شىعاناقتىڭ كىرپياز مىنەزىنە تاۋەلدى ەتىپ قويعىسى كەلمەدى: داۋىلدى تولقىن شىعارىپ تاستاعان ونىمگە شۇكىرشىلىك ەتىپ قويا سالمادى. ترەست، شىعاناقتىڭ ءميرابيليتتى قولايسىز جاعالاۋعا ءجۇز ەلۋ شاقىرىمدىق كەڭىستىككە لاقتىرىپ تاستاي سالاتىنىنا، ونى بالشىقپەن ارالاستىرىپ، ۇستىنە بالدىرلار مەن شىرىگەن بالىقتاردى تاستايتىنىنا، ال جازعىتۇرىم ونى قايتادان جالاپ-جۇقتاپ، ءوزىنىڭ جىلي تۇسكەن سۋىمەن ەرىتىپ جىبەرەتىنىنە كونىپ وتىرا بەرمەدى.

ءميرابيليتتى ءوندىرىپ، كەپتىرۋگە قولايلى، ونى تازا كۇيىندە بەرىپ وتىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ءونىمدى شىعارۋدىڭ جاڭا ءادىسى كەرەك بولدى. ءميرابيليتتى شىعاناق تۇبىنەن ەكسكاۆاتورلار مەن تۇز سورعىشتاردىڭ كومەگىمەن ءوندىرۋ جانە باسسەيندەندىرۋ ادىستەرى ءداپ سونداي جاڭا ادىستەر بولىپ تابىلاتىن. ادىلەتىڭ سوڭعىسىنىڭ ءمانىسى — شىعاناقتىڭ سۋىن جەكە باسسەيندەرگە ناسوسپەن ايدايدى، سودان كەيىن ول وسىناۋ باسسەيندەردە جاتىپ بۋعا اينالادى، سودان كەيىن كونسەنتراسيالانادى دا قىستى كۇندەرى وتە تازا ميرابيليت بەرەدى.

بۇل ءادىس تۇرالى تۇزدى كولدەرىندە قايتادان تەكسەرىلدى. باسسەيندەگى قاباتى ەكى مەتر الپىس بەس سانتيمەترلىك سۋ — قاتپارى ەلۋ بەس سانتيمەترلىك ميرابيليت بەردى.

تاجىريبەلەر ويداعىداي بولدى: الىنعان ميرابيليتتەر سانى الدىن-الا جاسالعان ەسەپپەن دالمە-دال بولىپ شىقتى.

مەن پروكوفيەۆتىڭ گەولوگ شاسكييگە كىرىپ-شىعۋ جونىندەگى ءوتىنىشىن ۇمىتقان جوق ەدىم. ول قالانىڭ شەتىندەگى كەڭ وزەن تارىزدەنىپ، تاۋمەن ۇلاسىپ جاتقان كوشەدە تۇرادى ەكەن. بۇل كوشەمەن، جىرتىق باشماقتارىمەن جىلى شاڭدى كوتەرىپ، سارعايعان تىرناقتارىمەن قارا قانجارلارىنىڭ سابىن تىقىلداتىپ، تاۋلىقتار ءجۇرىپ جاتادى. ەر ۇستىنە سالىنعان توقىمالى قورجىننىڭ ءبىر جاعىنا ءسۇت قۇيىلعان بيدوندارىن، ەكىنشى جاعىنا تەپە-تەڭدىك ءۇشىن جاتقىزىلعان قۇنداقتاۋلى سابيلەردى ارقالاپ، ەسەكتەر كەلە جاتادى.

كراسنوگورسكيي ءاردايىم قاسىمنان تابىلادى. ول بۇ جالعاندا شاسكييدىڭ بار ەكەنىن بىلەدى، ءبىراق ونىڭ جۋىرداعى اۋرۋىنىڭ سەبەپتەرىن جانە قارا ادا ارالىنداعى تاريحىن بىلمەيدى.

ءبىزدى كوزى كۇلىمدەگەن، قىرىنىپ تارانعان ءبىر شال جادىراي قارسى الدى. بۇل شاسكيي بولاتىن. ونىڭ ايەلى مۇعاليما — ارميان ايەلى، كۇللى ءومىرىن جاقىن-جۋىقتارىنا قىزمەت ەتۋگە باعىشتايتىن ايەلدەر توبىنا جاتادى ەكەن.

پروكوفيەۆ، شاسكيي قۇلان-تازا جازىلىپ كەتىپتى، ءبىراق دارىگەرلەر وسى ۋاقىتقا دەيىن وعان گەولوگيالىق ەكسپەديسيالارعا قاتىسۋعا رۇقسات ەتپەيدى ەكەن. قاتتى شارشاسا نە ارقاسى قوزسا بولعانى، بۇرىنعى ساندىراق يدەيالارى قايتا ورالاتىن كورىنەدى. سول سەبەپتى دە شاسكييدىڭ تەوريالىق ماسەلەلەردى ازىرلەۋدەن قولى بوسامايدى ەكەن. بۇ سالادا ول ءقازىردىڭ وزىندە بىرنەشە قىزعىلىقتى جۇمىستار جاساپتى، — دەپ ءتۇسىندىردى.

مەن شاسكييگە ءوزىمدى قارابۇعاز تۋرالى ماسەلە قىزىقتىراتىنىن ايتتىم.

— ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز سونداي، — دەپ جاۋاپ بەردى ول، — ءبىز الىستا جاتقان مىندەتتەردى قويا ءبىلۋىمىز قاجەت. قارابۇعاز مەنى دە قاتتى قىزىقتىرادى، ءبىراق ءدال ءسىزدى قىزىقتىرعانداي ەمەس. مەنى ول ەنەرگيانىڭ جاڭا تۇرلەرىن جاۋلاپ الۋ جونىندەگى تاجىريبەنى وتكىزۋگە بارىنەن دە قولايلى ورىن رەتىندە عانا قىزىقتىرادى. پروكوفيەۆتىڭ عالىمدىعىنان گورى اقىندىعى باسىم ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. ءبىز قيالدى اۋىزدىقتاپ ۇستاۋىمىز كەرەك. قارابۇعازدا حيميا كومبيناتىن سالعان ءجون. اسا قۋاتتى ەنەرگيا كوزىنسىز ونى سالا المايمىز. پروكوفيەۆ گازداردى ىزدەپ ءجۇر، باسقالارى قارابۇعازبەن كورشى جەرلەردەن كومىر مەن مۇناي ىزدەيدى. مۇنىڭ ءبارى تاماشا، ءبىراق ولار باستى نارسەنى ۇمىتتى: قارابۇعازدىڭ ءوزىنىڭ جاڭا ەنەرگيانىڭ سارقىلمايتىن دا ازايمايتىن باستاۋى ەكەنىن ۇمىتقان.

— قانداي ەنەرگيانىڭ؟

— كۇننىڭ. كۇننىڭ نە ەكەنىن بىلەمىن. كۇندى جاۋلاپ الۋ ىسىنە گومەوپاتيا ءادىسىن قولدانۋ كەرەك. گومەوپاتتار ناۋقاستى اسا كۇشتى ۋلارمەن ەمدەيدى، ءبىراق ميكروسكوپيالىق مولشەردە عانا. كۇن دە تەك از مولشەردە عانا يگى اسەر ەتەدى. شىن مانىندە كۇن — ءولىم سەبۋشى. ەگەر ول قاجەتتى مولشەرىنەن مولىراق بولسا، سول جەردى وڭالمايتىن ەتىپ قۇلازىتادى. ول جەردىڭ وراسان زور كەڭىستىگىن كۇيدىرىپ جىبەرەدى. بۇنىڭ كلاسسيكالىق مىسالى — كاسپييدىڭ ار جاعىنداعى شولدەر.

كراسنوگورسكيي گاپ كۇندە ەمەس، سول اراعا سۋدىڭ جەتىسپەۋىنەن دەپ قارسى داۋ ايتتى. شاسكيي ونى بايىپپەن تىڭدادى.

— سۋ جەتكىلىكتى، — دەپ جاۋاپ بەردى ول مىرس ەتىپ. — بالە، سۋدىڭ جينالۋىنان بۋلانۋىنىڭ تەزىرەك بولاتىنىندا. ءبىز بارلىق جاعىمىزدان قۇرعاپ بارا جاتقان جەرلەر قورشاۋىندا قالعانبىز. تەپە-تەڭدىك ادام پايداسىنا شەشىلمەيدى. — ول ماعان سىعىرايىپ ءبىر قارادى. — ءبىز ءبارىمىز كۇزدىڭ جيەگىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز، ءبىراق ونى ءوزىمىز دە بىلمەيمىز. ادامزات تىرشىلىگىنىڭ بۇكىل تاريحي كەزەڭىندە قانشا تاس كومىر جاعىلسا، كەيىنگى ون جىلدا دا سونشاما جاعىلعانىن بىلەسىز بە؟ ەندى ءبىر ءجۇز، ءجۇز ەلۋ جىلدان كەيىن كومىر قورى تاۋسىلادى. اق كومىر الەمدىك شارۋاشىلىقتىڭ ەنەرگيالىق مۇقتاجىنىڭ الپىس پايىزىن عانا قامتاماسىز ەتە الادى. اپات قادامىنىڭ دىبىسىن قينالماي-اق ەستۋگە بولادى. ول ءۇشىن ءتىپتى ءابسوليۋتتى ەستۋ قابىلەتىنىڭ قاجەتى جوق. مۇنايدىڭ الەمدىك قورى دا جويىلادى. ەنەرگەتيكالىق قورلاردىڭ سارقىلۋى كاپيتاليستىك ەلدەر اراسىندا مىندەتتى تۇردە سوعىس تۋدىرماي قويماۋعا ءتيىس...

— شۋرا! — دەدى ايەلى قاتۋلى ۇنمەن. — ەشقانداي سوعىس بولمايدى!..

— كاپيتاليستەر ەلدەر اراسىنداعى سوعىس بولماي قويمايدى، — دەپ قايتالادى شاسكيي. — كومىر مەن مۇنايدىڭ سوڭعى قورى اياقتالا بەرگەن كەزدە سوعىس باستالادى.

— شۋرا، — دەپ بۇرىنعىدان بەتەر قاتۋلانا ءتۇستى ايەلى، — ەشقانداي سوعىس بولمايدى، سەن ونى جاقسى بىلەسىڭ!

— كاپيتاليستىك الەم ەنەرگيانىڭ جاڭا كوزدەرىن ەبەدەيسىز، مۇلدە قولاپايسىز تۇردە ىزدەۋدە. بەنزيندى سپيرتپەن الماستىرىپ جاتىر. امەريكا "قۇرعاق زاڭدى" ەلدى ماسكۇنەمدىكتەن ايىرۋ ءۇشىن ەمەس، بارلىق ءسپيرتتى جانار ماي رەتىندە قولدانۋ ءۇشىن ويلاپ تاپتى. وندا اۆتوموبيلدەردى بەنزيننىڭ ورنىنا يامايكادان اكەلەتىن رومدىق سپيرتپەن قورەكتەندىرىپ كەلەدى.

— ءسىز عالىم رەتىندە، شىنىمەن-اق وسىدان شىعاتىن جولدى كورمەي وتىرسىز با؟ — دەپ سۇرادىم مەن.

— ال كۇن شە؟ — دەپ سۇرادى ءوز رەتىندە شاسكيي. — كۇن! جەردىڭ ءاربىر سانتيمەترى جىل سايىن كۇننەن ءجۇز مىڭ كالوريا الادى. وسىمدىكتەر كۇن ەنەرگياسىنىڭ وسى ءبىر سانىنان تەك وننان جەتى پايىزىن عانا الادى. جانە ولار وسىمدىكتەردى ءتيىستى ۇلەسىنەن كوبىرەك الۋعا كۇشتەپ كوندىرۋگە بولادى، ءسويتىپ فانتاستيكالىق ءونىم الۋعا بولادى دەپ ويلايدى، ءبىراق مەن بۇل اقىلعا سىيمايدى دەپ بىلەمىن. شامادان تىس الىنعان ەنەرگيا وسىمدىكتەردى ولتىرەدى. ءبىزدىڭ گومەوپاتيالىق ءادىسىمىزدى ۇمىتپاڭىز. دەگەنمەن، رەتتى جەرىندە، ءسىز، جەرگە ەنەرگيانىڭ قانشاما سۇمدىق مول قورى ۇزدىكسىز قۇيىلىپ جاتقانىن، ءالى دە ميلليونداعان جىلدار بويى قۇيىلا بەرەتىنىن كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرىڭىز. ادامزات العا ەڭ از قارسىلىق كورسەتىپ جولمەن ءجۇرىپ كەتتى. ول ەنەرگيانىڭ قورى بولماشى از عانا تۇرىنە تۇرا ۇمتىلادى، ەنەرگيانىڭ ۇزىلمەيتىن مىگىرسىز ءتۇرىن، ادامزاتتىڭ كۇللى تاريحىنا جەتەتىن ءتۇرىن ۇمىتىپ كەتتى.

— عاجاپ! — دەپ سىبىرلادى ماعان، كراسنوگورسكيي.

مەن ونىڭ كوزىنەن زاڭدى ماقتانىشتىڭ جارقىلىن بايقاپ قالدىم. ول: "قاراڭدار، ءبىزدىڭ داعىستاندا قانداي تاماشا ادامدار تۇرادى!" — دەپ ايتقىسى كەلگەن سياقتاندى.

— قارابۇعازعا كايتا ورالايىق، — دەدى شاسكيي سەزىن ساباقتاپ. — ءبىز كۇننىڭ ەنەرگياسىن پايدالانۋ اسا قاجەتتى دەگەن جەرگە ايالداپ ەدىك قوي. وسىعان ءمان بەرسەك، قارابۇعاز -وداقتاعى ەڭ جاقسى جەر. ونداعى كۇننىڭ جارقىراعان شۇعىلاسىن ايتىڭىز. ەگەر قارابۇعاز شىعاناعى كولگە اينالىپ كەتسە، وندا ول التى جىلدا كەۋىپ قالار ەدى. جالپى العاندا، ءسىز سول تۇتاس ءبىر ولكەنىڭ قالاي قۇرعاپ بارا جاتقانىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە الماس ەدىڭىز.

شاسكيي تەرەزەدەن كەز الماي، ويلانىپ قالدى. تەڭىز كورىنبەيدى، ءبىراق تەڭىزدىڭ ورنىنا قالىڭ بۋ تارىزدەنىپ، بوزعىلت تەڭىز اۋاسى كورىنىپ تۇردى.

— مەن "بۋلانعان جەر" اتتى ءبىر شاعىن عىلمي ەڭبەك جازۋدى ويلادىم. ءبىزدىڭ كۇنمەن اراداعى قارىم-قاتىناسىمىز — قىلمىس. ونىڭ جەر شارىنداعى ەنەرگياسىنىڭ جىلدىق قورى ءجۇز ميلليون كيلوۆات-ساعات دەپ انىقتالعان. بۇل جەردىڭ ءاربىر شارشى مەترىنە ءبىر-بىر كيلوۆات-ساعاتتان كەلەدى دەگەن ءسوز.

— ءبىراق كۇن ماشينالارى-گەليوسكوپتار — جاقسى ناتيجە بەرە الماعان با، قالاي؟ — دەدى كراسنوگورسكيي.

— بەرە المايدى دا، — دەپ ىلە جاۋاپ قاتتى شاسكيي. — باسقا جولدار كەرەك. ءبىزدىڭ قولىمىزدا حيميا بار. ونىڭ مۇمكىندىكتەرى الدىندا كۇن ەنەرگياسىن وپتيكالىق پرينسيپپەن اۋلاۋ كەيىنگە شەگىنىپ كەتەدى. كۇن ەنەرگياسىن حيميالىق جولمەن اۋلاپ، الاقانعا قوندىرۋ، شوعىرلاندىرۋ، قويۋلاندىرۋ كەرەك. تەڭىزدىڭ قىزىل بالدىرىنان ۇيرەنۋ قاجەت. ولار تەڭىزدىڭ تەرەڭىنە وتەتىن كۇن شۇعىلاسى مولشەرىنىڭ جيىرما ءتورت پايىزىن پايداسىنا جاراتادى، ال ءبىزدىڭ كۇن شۋاعىنا شومىلىپ جاتاتىن جەردەگى وسىمدىكتەر، ءوزىم جوعارىدا ايتقاندايىن، پايىزدىڭ بولماشى بولىگىن عانا قاجەتىنە اسىرادى. زارۋلىك بارىنە دە ۇيرەتەدى.

شاسكيي بولمەنى ءبىر رەت كەسىپ ءوتتى.

— قاپىرىق، قاپاس! — دەدى ول كۇبىرلەپ. — وسى ارانىڭ كەشتەرى اي، كىسىنىڭ دەمىكپەسىن قوزدىرادى. كۇنى بويى قاقتالعان تاۋلار تۇنىمەن جىلۋ تاراتىپ تۇرادى. مەن تەڭىزگە بارۋدى ۇسىنامىن.

ايەلى ونى بىزبەن بىرگە جىبەرۋگە شىن كوڭىلمەن كەلىستى. ءبىز تەڭىزگە كەلدىك. جۇلدىزدار اق شىراقتارىن بىردە كەڭىنەن اشىپ، بىردە سىعىرايتا قىسىپ، تولقىندى تەڭىز ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتتى. جاعانى ەرنەۋىمەن، اق كوبىكتى اساۋ تولقىندى كەمەردى قۋالاپ، تبيليسي ەكسپرەسسى زۋلاپ ءوتتى. ونىڭ قۋانىشتى گۋدوگى ايدىندى تەڭىز ۇستىنەن كۇندەي كۇركىرەپ ەستىلدى، پويىز دالانىڭ جالتاڭ جازىعىنان تاۋلار، شىعاناقتار، وزەندەر، جۇزىمدىكتەر بىر-بىرىمەن ارالاسىپ شاتاسىپ جاتقان القاپقا، كاۆكازدىڭ جانعا جاي تاپقىزار كالەيدوسكوبىنا جەتكەنشە اسىقتى.

— مىنە... — شاسكيي سالتاناتتى تۇردە تەڭىزدى كورسەتتى. Miنe وراسان زور سۋ تەگىستىگى. بۇلارعا زورلىقتىڭ كۇشىمەن كۇن ەنەرگياسىن جيناتتىرۋعا بولادى. بۇل ىسكە ەبىن تاۋىپ، شولدەردى دە بەيىمدەۋگە بولادى ءالى. كۇندى حيميالىق جولمەن اۋلاۋ دەگەنىمىز، كۇن ەنەرگياسىنىڭ حيميالىق رەاكسيانى تۋدىراتىن قاسيەتىن پايدالانۋ. وسىناۋ رەاكسيالار سونىمەن بىرگە ەلەكتر ەنەرگياسىن تۋدىرادى.

لابوراتوريالاردا ءقازىردىڭ ەزىندە كۇننىڭ ەنەرگياسىن حيميالىق پروسەستەر جولىمەن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن فوتوەلەمەنتتەر اتتى پريبورلار بار. فوتوەلەمەنتتىڭ كۇننىڭ اسەرىمەن شاعىن ەلەكتر موتورىن اينالدىراتىن توكتى شىعارۋعا قول جەتتى.

قارابۇعازدى كۇن ەنەرگياسىن اۋلاۋ جونىندەگى بۇكىلوداقتىق لابوراتورياعا اينالدىرۋ كەرەك، سوندا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە تۇتقىن ەتىپ الىنعان كۇن ەنەرگياسىن سول شىعاناقتىڭ سارقىلماس بايلىعىن وڭدەۋگە جۇمساعان ءجون.

ءبىز قايتىپ كەلگەننەن كەيىن، شاسكييدىڭ ايەلى مەنەن باسەڭ ۇنمەن ول تۇككە تۇرعىسىز بىردەڭەنى قوقسىتقان جوق پا دەپ سۇرادى.

— ونىڭ كوزىنشە قارا ادانى ەسكە الۋدىڭ كەرەگى جوق، — دەدى ول بىزبەن قوشتاسقالى جاتقاندا. — ول سونى ءبىرتۇرلى ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى، ءبىراق قارا ادانىڭ اتى ونىڭ مازاسىن كەتىرەدى. مەن ونىمەن بىرگە سوندا بولدىم عوي، — دەگەندى قوسا سالعانىمەن، سوعان ءوزى دە قىسىلىپ قالدى.

---