گۇلدەر مەن شوپتەر شومەلەلەرى
سوزدەر تۇسىنىكتەمەسىن تەك ورمانشى عانا ىزدەپ قويماعان ەدى. ولاردى سانسىز كوپ كىسىلەر ىزدەيدى جانە سولاردى قاشان تاپقانشا تىنىشتىقتان ايىرىلادى.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە سەرگەي ەسەنيننىڭ ولەڭدەرىندەگى "سۆەي" ءسوزى مەنى قايران قالدىردى.
جەل ۇرلەگەن قىرتىستى
قۇم ۇستىمەن،
ارقان سالىپ موينىما الىپ كەتەر
تورىعۋدى اڭسا دەپ.
مەن "سۆەيدىڭ" نە ەكەنىن بىلمەۋشى ەدىم، ءبىراق وسىناۋ سوزدە پوەتيكالىق ءمان بار ەكەنىن سەزدىم. بۇل ءسوز وزىنەن-وزى ساۋلەلەنىپ تۇرعانداي ەدى.
مەن كوپكە دەيىن بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسىن بىلە الماي ءجۇردىم، ءجون-جورامال اتاۋلىدان ەشتەڭە دە شىقپادى. ەسەنين نەلىكتەن "ۆەتريانوي سۆەي" — جەل-كەستە دەپ ايتقان؟ ونىڭ جەلمەن ايتەۋىر ءبىر بايلانىسى بار ەكەنى انىق. ءبىراق قالاي؟
مەن بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن ولكەتانۋشى — جازۋشى يۋريننەن ءبىلدىم.
ول ورتالىق رەسەيدىڭ تابيعاتىنا، ومىر-تىرشىلىگى مەن تاريحىنا تيتىمدەي دە بولسا قاتىسى بار نارسەنىڭ بارىنە ىقتياتپەن قاراپ، بىلۋگە قۇمار جان ەدى.
وسى ءبىر كىسىمەن، ول، رەسەيدىڭ شاعىن كەنتتەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ قالىپ، وزدەرىنىڭ ولكەلىك، ءتىپتى كەيدە اۋداندىق، جاعرافياسىنىڭ، وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ، تاريحىنىڭ قىزعىلىقتى بەلگى-نىشاندارىنىڭ ءاربىر ءتۇيىرى مەن تامشىسىنا دەيىن ەسكەرىپ، تاۋىپ جۇرەتىن، ولكەلەرىن جانىنداي جاقسى كورەتىن مۇقياتتى زەرتتەۋشىلەر مەن جيناۋشىلاردى ەسكە تۇسىرەتىن.
يۋرين، دەريەۆنيادا جاتقان ماعان كەلدى دە ەكەۋمىز شالعىنعا، وزەننىڭ ارعى جاعىنا بارماق بولدىق. ءبىز تاپ-تازا قۇمداۋىتتا وزەنگە سالىنعان كوپىرشەلەرگە قاراي بەتتەدىك. بۇنىڭ الدىندا جەل تۇرعان، جەل سوعىپ وتكەننەن كەيىن، ءار دايىمعى ادەتىمەن، قۇم بەتى تاڭلاي-تاڭلاي بولىپ، قىرتىستانىپ قالادى.
— ءسىز مىنانى بىلەسىز بە؟ — دەدى يۋرين ماعان قۇم بەتىندەگى تاڭلايعا ۇقساس قىرتىستى مەگزەپ.
— جوق، بىلمەيمىن.
— جەلكەستە، — دەدى يۋرين. — جەل قۇمدى ۇرلەپ، ءوز كەستەسىن سالادى. بۇل ءسوز سودان شىققان.
مەن، تەگى، الگى ورمانشى بەيتانىس ءسوزدىڭ تۇسىنىگىن تاپقاندا قالاي قۋاناتىن بولسا، تاپ سولاي قۋانىپ قالسام كەرەك.
ەسەنيننىڭ "جەل-كەستە" دەپ جازىپ قۇمدى ەسكە الاتىنى ("ەسپە قۇمنىڭ ۇستىمەن") سودان ەكەنداعى. مەنىڭ بارىنەن بۇرىن قۋانعانىم، سو ءبىر ءسوز، ءوزىم بولجاعانىمدايىن، تابيعاتتىڭ قاراپايىم پوەتيكالىق قۇبىلىسىن بىلدىرەدى ەكەن.
ەسەنيننىڭ وتانى — كونستانتينوۆو سەلوسى (ءقازىر ەەەنينو) وكانىڭ ارعى بەتىنە تاياۋ جەردەن قونىس تەپكەن.
سو جاققا ۇدايى كۇن بارىپ قونادى. مىنە، سودان بەرى قاراي ماعان ەسەنيننىڭ ولەڭ-جىرلارى، وكانىڭ ار جاعىنداعى دىمقىل شالعىنعا بۇلدىر تۇمان بارىپ تۇسەتىن، الدە ورتەنگەن ورماننان كوگىس ءتۇتىن تارايتىن كەزدە مە، ايتەۋىر باتار كۇننىڭ شالقىعان كەڭ شاپاعىن ايقىن بىلدىرەتىن قۇدىرەت سياقتانىپ كورىنەتىن بولدى.
وسىناۋ، جان بالاسى جوقتاي بولىپ كورىنەتىن كوكوراي شالعىندا، مەن، ءار ءتۇرلى جايتتار مەن توسىن كەزدەسۋلەرگە تالاي رەت تاپ بولىپ قالعانىم بار.
بىردە مەن جارقاباق بيىك جاعالاۋىن قوجاقات جيدەگى قاپتاي وسكەن الاقانداي كىشكەنە كولدە بادىق اۋلاپ وتىرعان ەدىم. كول اينالاسىن كارى تالدار مەن قاراتەرەكتەر قورشاپ تاستاعان بولاتىن. سول سەبەپتى ول ارا ۇدايى جەلسىز بولىپ، ءتىپتى كۇن اشىق كەزدىڭ وزىندە تۇنجىراپ تۇنىپ تۇراتىن.
مەنىڭ سۋدىڭ ءداپ جيەگىندە، جىنىس توعايدىڭ اراسىندا وتىرعانىم سونداي، جوعارىدان قاراعاندا، مۇلدە كورىنبەيتىن ەدىم. جاعانى جيەكتەي سارى قۇرتقا گۇل شەشەك اتىپ تۇر، ال ودان ءارى داي تۇنعان، تەرەڭ سۋ تۇبىنەن ۇدايى اۋا شىمىرلاپ، اق كوبىك بولىپ شىعىپ جاتتى — شاماسى موڭكە بالىقتار لايساڭ تۇنبانى تۇرتكىلەپ، قورەك ىزدەپ جاتسا كەرەك.
جوعارىدا، مەنىڭ ۇستىڭگى جاعىمدا، گۇلدەر بەلۋاردان كەلەتىندەي بولىپ قاۋلاپ وسكەن جەردەن اۋىل بادالارى قىمىزدىق جيناپ ءجۇر. داۋىستارىنا قاراعاندا، ول ارادا ءۇش كىشكەنتاي قىز بەن بارماقتاي بالا بار سياقتى.
ەكى تيتىمدەي قىز ءوزارا سويلەسكەندە كوپ بالالى انالار داۋسىنا سالىپ سويلەسەدى. اسىلىندە، ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ شەشەلەرىنە ەلىكتەيتىن سەكىلدى. بۇل — ولاردىڭ سونداي ءبىر ويىنى بولسا كەرەك. ءۇشىنشى قىز بولسا، ول ءۇن-تۇنسىز جۇرەدى دە سوسىن كەنەت جىڭىشكە داۋسىمەن: اۋە دابىلى بەزىلدەپ سوققان كەزدە سۇلۋ قىز كەلدى جارىق دۇنيەگە، — دەپ ءان سالادى.
ودان ارعى سوزدەرىن بىلمەگەندىكتەن، ول ءبىراز ۇندەمەي قالادى دا "اۋا دابىلى" جونىندەگى ءانىن قايتا باستايدى.
— ءدابىل! ءدابىل! — دەدى قىز اشۋلانىپ، قارلىققان داۋسىمەن. — بۇلاردى، وسى جۇگەرمەكتەردى، ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ، مەكتەپكە دايارلاۋ ءۇشىن، ۇزاقتى كۇن ىعىر بولاسىڭ، ولار سوندا، سول مەكتەپتەن نە ۇيرەنەدى؟ ءجونى ءتۇزۋ ادامعا ۇقساپ سويلەسە دە المايدى! "ءدابىل!" دەمەي، "دابىل" دەپ ايتۋ كەرەك. اكەڭە ايتارمىن، بالەم، ول سوسىن سازاڭدى بەرەدى.
— ال مەنىڭ پەتكام، انەۋگۇنى، — دەدى ەكىنشى قىز، — ەكىلىك اكەلدى. اريفمەتيكادان. ال، مەن ونى ال كەلىپ سوق، ال كەلىپ سوق، ءتىپتى قولىم تالىپ قالدى.
— نيۋركا، سەن وتىرىك ايتاسىڭ! — دەدى داۋسىن جۋانداتىپ، تيتىمدەي بالا. — پەتكانى شەشەسى تومپەشتەدى. ازداپ قانا.
— مىنا بوقمۇرىنعا قارا! توقتات ءسوزىڭدى! — دەپ قىشقىرىپ قالدى نيۋركا.
— قىزدار، تىڭداڭدارشى! — دەدى قۋانا داۋىستاپ قارلىققان قىز. — وي، سەندەرگە مەن ءقازىر ءبىر قىزىق ايتايىن! وسى ارانىڭ ءبىر جەرىندە، قۇس وتكەلىنىڭ ماڭىندا ءبىر بۇتا وسەدى دەيدى. ءتۇن تۇسىسىمەن، الگى بۇتا تۇبىنەن توبەسىنە دەيىن كوكپەڭبەك وت بولىپ جانا باستايدى دەيدى! جانعاندا قانداي! ءسويتىپ لاۋلاپ تۇرسا دا تاڭ اتقانشا جانىپ كەتپەيدى ەكەن. ال ونىڭ قاسىنا بارۋ قورقىنىشتى كورىنەدى.
— ول نەگە جانادى ەكەن، كلاۆا، — دەدى نيۋركا ءۇرپيىپ.
— كومبەنى كورسەتكەنى، — دەدى كلاۆا. — ونىڭ تۇبىنە قازىنا كومىلىپتى. التىن قارىنداش. كىمدە-كىم، سول قارىنداشتى الىپ، ءوزىنىڭ ءزارۋ تىلەگىن جازاتىن بولسا، — تاباندا جۇزەگە اسادى دەيدى.
— بەر! — دەدى بالاقاي ورەپكىپ.
— نەنى بەرەيىن؟
— قارىنداششانى!
— كەت ءارى، جابىسپاي!
— بەر! — دەيمىن. — دەپ ايقايلادى دا جۋان داۋىسپەن قۇلاق تۇندىرا جىلاپ قويا بەردى. — قارىنداششانى بەر، وڭباعان!
— اح، سەن سويتەسىڭ، ءا؟ — دەپ شاڭق ەتتى نيۋركا، سو ساتتە شارت ەتكەن دىبىس شىقتى. — بۇل مەنىڭ قاسىرەتىم عوي! سەنى نەگە تاپتىم مەن بەيباق!
نەگە ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر، بالانىڭ ءۇنى بىردەن ءوشتى.
— ال سەن، سۇيىكتىم، — دەدى كلاۆا كولگىرسىگەن ءتاتتى ۇنمەن، — بالالارىڭدى ۇرماعىن. باۋىرىن ەزىپ تاستاساڭ، قايتپەكسىڭ. سەن، مىنا مەن نە ىستەسەم — سونى ىستە — ولارعا اقىلىڭدى ايت. ايتپەسە، ودان وزىڭە دە، ەلگە دە پايداسى جوق ەسالاڭ ءوسىپ شىعادى.
— ونى وقىتۋدان نە پايدا؟ — دەدى نيۋركا تاۋسىلىپ. — وقىتىپ كورشى كانە! ءوزىڭ-اق ازار دا بەزەر بولاسىڭ!
— قالاي وقىتپايسىڭ! — دەپ داۋلاسا كەتتى كلاۆا. — ولاردى بارىنە دە ۇيرەتۋ كەرەك. انە، سوڭىمىزدان قالماي قويدى، قىڭقىلدايدى، ال اينالاڭا قاراشى، ءبىر گۇل ەكىنشىسىنە ۇقسامايدى. وسىنداي گۇلدەر بۇل ارادا جۇزدەگەن. ول نەنى بىلەدى. ەشتەڭەنى دە بىلمەيدى. ءتىپتى مىنا ءبىر گۇلدىڭ دە نە دەپ اتالاتىنىن دا بىلمەيدى.
— تاۋىق كوز، — دەدى بالا.
— قايداعى تاۋىق كوز، ول — بالشىتىر. تاۋىقكوز ءوزىڭسىڭ!
— ءبالشىتىر! — دەپ ءماز بولا قايتالادى بالا.
— اتاڭنىڭ باسى "ءبالشىتىر" ەمەس، "بالشىتىر". دۇرىستاپ ايتساڭشى.
— "ءبالشىتىر" — دەپ اسىعىس قايتالادى بالا، سوسىن تاباندا، ال انا ءبىر قىزعىلتى شە؟
— ول جالبىز. مەنىڭ ايتقانىمدى قايتالا: جالبىز!
— ءتۇھ، جالبىز! — دەپ كەلىسە كەتتى بالا.
— سەن ءتۇھىڭدى قوي، مەنى اينىتپاي قايتالا. ال، انا بىرەۋى توبىلعى. ءيىسى اڭقىپ تۇرادى! ءوزى ناپ-نازىك! گۇلىن ۇزەيىن بە، قالاي؟
بالاعا بۇل ويىن ۇناپ قالعان سياقتى. ول مۇرنى پىسىلداپ، كلاۆاعا ەلىكتەپ، گۇلدەردىڭ اتتارىن قايتالاي بەردى. ال قىز ونى شۇبىرتىپ الا جونەلدى.
— مىناعان قاراشى، بۇل قىزىل بوياۋ. مىنا بىرەۋى تۇڭعيىق. انە ءبىر اپپاق قوڭىراۋشا گ ۇلى بارى. انا بىرەۋى كوكەك جانارگ ۇلى.
مەن ونى تىڭداپ، تاڭعالۋمەن بولدىم. قيتتاي قىز تالاي گۇلدى بىلەدى ەكەن. ول ءتۇن ارۋى — جەلىمساباقتىڭ، قالامپىردىڭ، جۇمىرشاقتىڭ، تايتۇياقتىڭ، ءسابىنشوپتىڭ، اسەم قۇرتقاشاشتىڭ، شۇيگىن-شوپتىڭ، شايقۋرايدىڭ، سارعالداقتىڭ جانە باسقا دا كوپتەگەن گۇلدەر مەن شوپتەردىڭ اتتارىن اتادى.
ءبىراق وسىناۋ بوتانيكانىڭ تاڭعالارلىق ساباعى كەنەت ءۇزىلىپ كەتتى.
— مەن تىكەنگە ۇرىنىپ قال-ل-دىم، — دەپ باقىرىپ، جىلاپ قويا بەردى بالا. — مەنى قايدا اكەلدىڭدەر جەتەلەپ، ەسۋاستار تۇگە؟! جاۋداي تىكەننىڭ اراسىنا! مەن ەندى ۇيگە جەتە المايتىن بولدىم!
— ءاي، ءتاي تىكتەر! — دەپ ايقاي سالدى ارىرەكتەن ءبىر شال سەندەر نەگە بالدىرعاندى رەنجىتەسىڭدەر؟
— پاحوم اتا، تىكەنەككە سوقتىققان ونىڭ ءوزى! — دەپ ايقايلاپ جاۋاپ قاتتى تازا سويلەۋدىڭ جاقتاۋشىسى كلاۆا، سوسىن: — و-ي-ي، ۇياتسىز! سەن بە، سەن كەز كەلگەندى وكپەلەتەسىڭ! — دەدى داۋسىن باسەڭدەتىپ.
ەندى شالدىڭ بالالارعا تاياپ كەلگەن دىبىسى ەستىلدى. ول تومەنگە، كولگە ەڭكەيە قاراپ، مەنىڭ قارماعىمدى كورىپ:
— انا جەردە ءبىر ادام بالىق اۋلاپ وتىر، ال سەندەر بار الەمدى باستارىڭا كوتەردىڭدەر. نە، سەندەرگە سوندا شابىندىق جەتپەدى مە؟! — دەدى شال
— قايدا اۋلاپ وتىر؟ ماعان دا قارماعىن بەرسىنشى — مەن دە اۋلايىن، — دەدى بالا شىدامسىزدانا.
— قايدا ۇمتىلدىڭ؟ سۋعا ۇشىپ تۇسەرسىڭ، تۇك ەستىمەس سوتاناق سول! — دەدى نيۋركا قىشقىرىپ.
بالالار كوپ ۇزاماي كەتىپ قالدى، ءسويتىپ مەن ولاردى كورە الماي قالدىم. ال، شال بولسا، جاعادا تۇرىپ، ءبىراز ويلاندى دا سىپايى جوتكىرىنىپ، سەنىمسىزدەۋ ۇنمەن كۇمىلجي ءتىل قاتتى:
— اۋ، ازامات، سىزدەن تەمەكى تابىلماس پا ەكەن؟
مەن تابىلادى دەپ جاۋاپ بەردىم، سول-اق ەكەن، شال توڭىرەكتى ۇركىتە ساتىرلاتىپ، قوجاقات بۇتالارىن قارماپ، جارقاباقتان سىرعاناقتاي ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، شايتاندى دا سىقپىرتا بالاعاتتاپ، شىلىم شەگۋ ءۇشىن مەنىڭ قاسىما دا جەتتى.
شال قۇيتاقانداي ءالجۋاز كىسى ەكەن، ءبىراق قولىندا سەلەبەسى بار ەكەن. ول بىلعارى قىنعا سالىنىپتى. قاريا مەنى جوپەلدەمەدە سول سەلەبەدەن بەيمازا كۇيگە تۇسەر دەپ، ويلاپ، سالعان جەرىنەن:
— مەن تال شىبىعىن كەسكەلى كەلىپ ەدىم. سەبەت پەن سۇزەكى ءۇشىن. ازداپ توقيتىنىم بار، — دەدى جەدەلدەتە سويلەپ.
مەن شالعا وسى ارادا تاماشا ءبىر قيتتاي قىزدىڭ بولعانىن، ونىڭ بارشا گۇلدەر مەن شوپتەردى بىلەتىنىن ايتتىم.
— ول كلاۆكا ما؟ — دەدى شال. — ول كولحوزدىڭ ات باعۋشىسى كارناۋحوۆتىڭ قىزى عوي. ول نەگە بىلمەسىن، ونىڭ اجەسى بۇكىل وبلىستىڭ ەڭ ءبىرىنشى ءشوپ بالگەرى ەمەس پە؟! ءسىز سول اجەيمەن سويلەسىڭىز. جالىقپايسىز. ءيا، — دەدى ول سوسىن ءسال ۇندەمەي قالىپ ءبىر كۇرسىندى. — ءاربىر گۇلدىڭ ءوز اتى بار...پاسپورتتاندىرۋ دەڭىز مۇنى.
مەن وعان تاڭىرقاي قارادىم. شال تاعى دا شىلىم سۇراپ الدى دا كەتىپ قالدى. ۇزاماي مەن دە كەتتىم.
مەن توعايدان شالعىنداعى جولعا شىققان كەزدە، الدىمنان سوناۋ قاشىقتان كىشكەنتاي ءۇش قىزدى كوردىم. ولار گۇلدەردى ءبىر-بىر قۇشاق ەتىپ، الىپ بارا جاتىر ەكەن. ولاردىڭ بىرەۋى باسىنا ۇلكەن كارتۋز كيگەن جالاڭاياق بارماقتاي بالانى قولىنان جەتەكتەپ بارا جاتتى.
تيتتاي قىزدار تىزاقتاپ بارادى. وكشەلەرى قاراڭداپ كورىنىپ بارا جاتتى. سوسىن:
اۋە دابىلى بەزىلدەپ سوققان كەزدە سۇلۋ قىز كەلدى جارىق دۇنيەگە، — دەپ اندەتكەن جىڭىشكە داۋىس ەستىلدى.
كۇن دوڭگەلەنىپ، وكانىڭ ار جاعىنا، ەسەنين سەلوسىنان ارىگەرەكتە ۇياسىنا قونىڭ بارا جاتىپ، قيعاش تۇسكەن قىزعىلت ساۋلەسىمەن شىعىستا سوزىلىپ جاتقان قارا ورماندى نۇرلاندىرىپ تۇردى.
اۋدارعان ءابىلمىجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
دوڭىز، قابان — سۇتقورەكتىلەر كلاسىنىن جۇپتۇياقتىلار وتريادىنا جاتاتىن جابايى شوشقا. دوڭىزدىڭ ءۇش ءتۇرى، ال قازاقستاندا ءبىر عانا ءتۇر تارماعى بار. قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىندە تارالعان. نەگىزىنەن، ە...
