تابيعاتتىڭ ورەسكەل قاتەسى
(حيكايات)
كاسپيي تەڭىزىنىڭ 1877 جىلى قۇراستىرىلعان لوسياسىندا بىلاي دەلىنگەن: "ماڭعىستاۋدان باستاپ، اترەككە دەيىنگى جاعالاۋدىڭ ەشبىر جەرىندە بۇلاق سۋى اتىمەن جوق، تەك كراسنوۆودسك شىعاناعىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى بيىكتە جاتقان بالكيا بۇلاعى عانا بولماسا. ەگەر ول كۇللى جاعالاۋداعى بىردەن-بىر بۇلاق اتالماسا، ونى ەسكە الۋدىڭ دا قاجەتى بولماي قالار ەدى، ويتكەنى بۇل بۇلاقتىڭ بەرەتىن سۋى تىم از مولشەردە".
لوسياعا كارتا قوساقتالعان. وندا قارابۇعاز شىعاناعىنىڭ ورنىندا اق تاڭلاق تۇر.
ۇلكەن سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا قارابۇعاز شولدەرىندە سۋ تەك كوكتەمدە عانا الاقانداي سازداقتى تابانداردا قاق، شالشىق تۇرىندە بولادى دەپ ايتىلعان. كوشپەلىلەر سولارعا بارىپ، مالىن سۋارادى. وسىناۋ كاك سۋلارى تەز قۇرعاپ قالادى، سول سەبەپتى دە كوشپەلىلەر مالدارىن سولتۇستىككە قاراي ايدايدى، تەمىرگە جاقىن جەردە شوپتەسىن دالا سوزىلىپ جاتادى.
عالىمدار قارابۇعاز قاسىنان تابىلعان قۇدىقتاردىڭ سۋى جونىندە وتە سىپايى جازادى: "سۋى تۇششىلاۋ"، "تۇزدى"، "ءدامى جاعىمسىز" دەپ كەلەدى دە، ەڭ سوڭىندا تۋراسىنا كوشىپ، "ساسىق"، "ىشۋگە جارامايدى" دەپ ءبىر-اق كەسەدى.
ەجەلگى ساياحاتشىلار سول ماڭايداعى بالقاشتى، گۇلستان جايلار تۋرالى جازادى. شىعىس ەلدەرىنىڭ كۇللى تاريحى سياقتى، ولاردىڭ حيكايالارى اڭىز سەكىلدى، انىق ەمەس، ءبىراق ولاردا اقيقات شىندىقتىڭ دانەگى بولۋعا ءتيىس.
اقىرىندا سەمەنوۆ-تيان-شانسكيي كاسپيي سىرتىڭداعى شولدەر تۋرالى — سۋىن جوعالتقان ەلدەر رەتىندە ءسوز ەتەدى.
سۋ بولعان. شىعاناق جاعالاۋىنداعى تاۋلاردا شاشىراپ جاتقان كوپتەگەن ءولى قۇدىقتار بۇنىڭ كۋاسى دەسە بولعانداي. ولاردىڭ تۇپتەرىندە ءقازىر جارىلىپ كەتكەن سازدان وزگە ەشتەڭە دە جوق.
ينجەنەر رونكين 1927 جىلى ۋمچالل ءمۇيىسى جانىنان بىرنەشە قۇرعاپ قالعان شىڭىراۋ قۇدىقتاردى تاپقان. ولاردىڭ قابىرعالارى تەپ-تەگىس ەتىپ قاشالعان تاستارمەن شەگەندەلگەن ەكەن. قۇدىقتار قاسىندا مال سۋاراتىن تاس ناۋالار جاتىر ەكەن. وڭتۇستىك جاعالاۋداعى قۇدىقتاردىڭ ءبىرسىپىراسى قازاقتار مەن يومۋدتار اراسىنداعى سوعىستا كومىلىپ تاستالعان.
"قارابۇعاز ءسۇلفات" شىعاناققا كەلگەن كەزدە سۋ مۇلدە بولماعان. تەك سولتۇستىك تۇبەكشەدەن ازداعان اۋىز سۋى بار قۇدىقتاردى تابادى. سول قۇدىقتارداعى تۇششى سۋ جۇپ-جۇقا قايماق تارىزدەنىپ جاتىر. ونداي قۇدىقتاردان سۋدى اسقان ساقتىقپەن ابايلاپ قانا الاتىن. ونى ءسال ارالاستىرساڭ بولدى، قاس قاعىمدا تۇزدانىپ كەتەدى. بەكداش ماڭىنداعى مۇنداي قۇدىقتار تاۋلىگىنە جيىرما بەس مىڭ شەلەك سۋ بەرەتىن.
1931 جىلدىڭ وزىندە بەس ءجۇز مىڭ توننا ءسۇلفات ءوندىرىپ، شىعاناق جانىنان ەڭ ءبىرىنشى شاعىن كەنت سالعان (ءتىپتى اسفالتتانعان تروتۋارى بار) ترەستكە جانە بولاشاق كومبيناتقا سۋ كەرەك. "پەريوديكالىق مينەرالدىڭ" الەمدەگى ەڭ باي كەنى بار جەردەن سۋدى تارتىپ العان تابيعاتتىڭ ورەسكەل قاتەسىن تۇزەتۋ قاجەت.
سۋ ىزدەۋ باستالدى. اۋەلگى كەزدە بۇل مۇلدە سەنىمسىز ءىس بولىپ كورىندى. ءتىپتى بۇل ارانىڭ كارتالارىنىڭ وزىنەن قۋاڭشىلىق لەبى ەسەدى دە، كىسى شولدەي باستايدى.
كوشپەلىلەر سارىقۇمنىڭ قوينىندا ءاماندا سۋ بارىن كامىل بىلەدى. ءىستىڭ تەتىگى — قۇم استىنان سول سۋدى سىرتقا شىعارۋدا. شولدەن كوزى قاراۋىتىپ، ءولىپ بارا جاتقان كوشپەلى جاقىن جەردەگى سارى قۇمعا جەتۋگە ۇمتىلادى، وندا سۋ ءارقاشاندا تايىزدان تابىلا قويادى. ءبىراق سازدى ءشول — اجالدىڭ مەكەنى. وندا ەشقاشاندا ەمگە سۋ تابىلمايدى.
ۋمچاللدا سارى قۇمداردىڭ وراسان زور كەڭىستىكتەرى جاتىر. سول اراداعى جەتپىس مەتر تەرەڭدىكتەن ىلعالى تۇششى قۇم تابىلعان. شىعاناقتىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعىنداعى الپىس شاقىرىمداي جەردەن، ۇلكەن بالحان تاۋلارى ىشىنەن، تاۋلىگىنە جيىرما بەس مىڭ تەكشە مەتر عاجايىپ تۇششى سۋ بەرەتىن قاينارلار تابىلدى. ال كومبيناتقا تاۋلىگىنە سەكسەن بەس مىڭ تەكشەمەتر سۋ قاجەت. ۇلكەن بالقاندار ءالى زەرتتەلمەگەن دەسە دە بولادى. وندا سۋ الدەقايدا كەپ بولۋعا ءتيىس. سول تاۋلاردا، بۇنىڭ ۇستىنە شاعىن-شاعىن بوگەتتەر سالۋ ارقىلى كوكتەمگى جاڭبىر سۋلارىن جيناپ، سۋ قورىن ءۇش ەسەدەي مولايتۋعا بولادى.
كەرۋەنباسىداردىڭ ايتقانىنان قاعازعا تۇسكەن كونە قولجازبالاردا شىعاناقتىڭ سولتۇستىك-شىعىس مۇيىسىندەگى قارىنجارىق اڭعارىندا ءجۇز جيىرما تۇيەنى بىردەن سۋارۋعا بولاتىن بۇلاقتار جاتقانى ءسوز بولادى. سو ءبىر ساي-جىرالاردان اسا مول جەراستى سۋ كوزدەرىن تابۋعا بولاتىنى تۋرالى دەرەكتەر بارشىلىق.
وتكەن كۇندەر بولاشاقپەن ۇندەسىپ-تىلدەسىپ جاتادى. قوڭىراتتان ەمبىگە باراتىن كەرۋەندەردى باستاۋشىلار وزدەرىنىڭ كەيىنگى جولداستارى — كەرۋەنباسىلارعا باعىشتاعان جازبالاردى قالدىرعان، ءسىرا، سول اق كوڭىلدى كىسىلەر، كەرۋەندەر ءالى دە مىڭ جىل بويى جۇرەدى دەپ ويلاسا كەرەك. ءقازىر سول جازبالاردى ايىرىپ وقۋ قولعا الىندى، عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەتكەرلەرى، ءوزارا كۇلىسىپ قويىپ، تۇيەنىڭ قانشا سۋ ىشە الاتىنىن انىقتاۋدا، سول سەبەپتى دە ەجەلگى سۋ كوزدەرىنىڭ قانشا سۋ بەرە الاتىنى ەسەپتەلۋدە. ءبىزدىڭ حيميكتەرىمىز قارابۇعاز ءميرابيليتىن قولدان سۋسىزداندىرۋ ىسىمەن شۇعىلدانۋى بارىسىندا، قالدىقتار رەتىندەگى زاتتاردان الىناتىن ءدامدى تۇششى سۋ قورى كومبيناتتىڭ دا، سول سياقتى شولدە ءوسىپ جەتىلەتىن ءبىرىنشى قالانىڭ دا سۋعا دەگەن مۇقتاجدىعىن ەداۋىر دارەجەدە ازايتادى دەپ ەسەپتەيدى. سول قالانىڭ ءبىر ورامى سالىنىپ تا بىتكەن، ەندى ول قارابۇعاز پورت دەپ اتالادى.
دەگەنمەن دە سۋ از ەدى. ول بولاشاق قارابۇعازدىڭ حالقىنا جەتەتىن، ءبىراق كومبيناتقا جەتپەيتىن. سوندىقتان دا قۋاتتى تۇشىتقىشتار قۇرىلىسى سالۋ بەلگىلەنگەن ەدى. بۇل بارىنەن دە سەنىمدىرەك بولماقشى.
تاياۋدان بەرى لەنينگرادتا تەحنيكالىق ماقساتقا تۇزى ءالسىز تەڭىز سۋىن پايدالانۋ جۇمىسى باستالعان-دى. تاجىريبە ءساتتى ءجۇرىپ جاتقان. ەگەر ول تابىسپەن اياقتالسا، وندا تۇشىتقىشتار قاجەت بولماي قالادى. وندا ءوندىرىس ءۇشىن كاسپيي سۋى پايدالانىلادى، ال جارامدى اۋىز سۋ مولىنان جەتەدى، ونى جوعارىدا ايتىلعان بۇلاقتار بەرەتىن بولادى. سۋ پروبلەماسىنا بايلانىستى ماماندار اراسىندا تالاس-تارتىس باستالىپ كەتتى. ولاردىڭ ازعانا بولەگى قارابۇعازدىڭ اتى اتالعاننان تىرجيىپ شىعا كەلەدى. سول مامانداردىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، قارابۇعازدا تەك ءسۇلفات ءوندىرۋ ءىسى عانا جۇرگىزىلۋگە ءتيىس، ونى وڭدەۋ ءىسىن داعىستانعا كوشىرۋ قاجەت. قارابۇعازدا كومبينات سالۋدى ول ماماندار بوس قيال دەپ اتايدى. سۋ جوق، جاقىن جەردە وتىن جوق، جاسىل اعاش جانە جوق، قايناعان ىستىق — مىنە، وسىنىڭ ءبارى ولارعا يگەرىلۋگە كەلمەيتىن اۋىرتپالىق بولىپ ەلەستەيدى. ءساتى تۇسكەندە، ەندى ءقازىر ونداي ماماندار از.
كاسىبي سەنبەستىكتەرىن ىسىرىپ تاستاعان ماماندار، كەرىسىنشە، اسا قيىن اۋىرتپالىقتاردى يگەرۋ، ءشول-باياباننان سۋدى، مۇناي مەن ءفوسفوريتتى، كومىردى تارتىپ الۋ قاجەتتىلىگىنىڭ ءوزى كومبيناتتى قارابۇعازدا سالۋدىڭ پايداسىنا شەشەدى. كومبينات شولگە، ونى ءولىمشى حالگە جەتكىزەتىن سوققى بەرەدى. سۋدى، مۇنايدى ءوندىرۋ، كومىر كەنىن يگەرۋ ىستەرى كومبينات اينالاسىندا كوگالدى القاپتار جاساۋعا جول اشادى. شولگە جوسپارلى تۇردە شابۋىل جاساۋ وسى ارادا باستالادى. كوگالدى القاپتار كولەمى ارتىپ، ءشول شەگىنە بەرەدى، سۋدان ايىرىلىپ قالعان ولكە ەندى ونى قۋاڭ شولدەن قايتارىپ الادى. ال، سۋ مولشىلىعى بولسا، كۇن شۇعىلاسى قۇيىلعان وسىناۋ جەردى ەل ەستىمەگەن دارەجەدە گۇلدەندىرۋگە قول جەتەدى.
ازىرشە، گيدروگرافتار ۋمچاللدىڭ قۇمدارىنان، ۇلكەن بالقان تاۋلارىنان، قارىن جارىقتىڭ اڭعارلى سايلارىنان، بەكداش وڭىرىنەن ەجەلگى قۇجاتتاردان سۋ ىزدەپ جانىعىپ جاتقان كەزدەردە، ناعىز سۋدى باكۋدەن پاروحودتار تۇرىمدەرىنە قۇيىپ جەتكىزۋدە.
ترەست كاسپيي كەمەشىلىگىنىڭ ەكى جاقسى پاروحودىنىڭ تۇريۋكتەرىن سۋ تاسۋعا ارناپ، قايتا جاسادى. ءبىراق سارىشايان وتتان قالاي قورىقسا، كەمەشىلىك تە شىعاناقتان ءداپ سولاي قورقادى، سول سەبەپتى دە بۇل پاروحودتاردى باسقا رەيستەرگە جىبەرەدى، ال سۋدى كاراسىن ساسىپ تۇراتىن "فرۋنزە" مەن "دزەرجينسكييدىڭ" تۇرىمدەرىنە قۇيىپ تاسيدى. كاسپيي كەمەشىلىگى بۇكىل قارابۇعازدى سۋسىز قالدىرۋدان ءجۇزى جانبايدى. كاسكەمنىڭ كىناسىنەن ترەست جۇمىسشىلارىنىڭ سۋ پاسگىن ءبىر كۇنگە ءتيىستى ەكى شەلەكتەن — شەلەكتىڭ تورتتەن بىرىنە دەيىن كەمىتۋگە تۋرا كەلگەن جايتتار دا بولعان.
"فرۋنزە" مەن "دزەرجينسكيي" — وزدەرىنىڭ قايدا، قاشان جۇرەتىنىن بىلمەيتىن عاجايىپ پاروحودتار.
مەن سول كەمەمەن قارابۇعازعا بارۋ ءۇشىن، كراسنوۆودسكىدە "فرۋنزەنى" ون كۇن بويى كۇتتىم. ال، ول تاپ سول كەزدەرى گاسان-كۋلي ماڭىندا قاڭعىرىپ ءجۇردى جانە سول "ۇشقىش گوللاندىقتىڭ" كراسنوۆودسك سۋلارىنان قاشان كەلەتىنىن الەمدە ءتىرى جان بىلمەيتىن.
پورتتىڭ كاپيتانى جابىرقاڭقى پىشىنمەن مەنى مۇسىركەگەن بولادى. اقىرىندا مەن پورت باسقارماسىنىڭ ءوز ادامى بولىپ كەتتىم.
مەن ءتىپتى باسقارمانىڭ تابالدىرىعى الدىندا ون جىل بويى وتىرعان كۇزەتشى — تۇرىكمەن قالاي كەلمەي قالسا، ماسەلەن، مەنىڭ كەلمەي قالۋىم دا تاپ سولاي سەزىلەتىن بولدى عوي دەپ كۇماندانا باستادىم. ماعان ولار ۇيرەنىپ الدى. مەنى ءوز اتىممەن جانە اكەمنىڭ اتىمەن اتاي باستادى. مەن پورت جاڭالىقتارىنىڭ ءبارىن بىلەتىن بولدىم، "تەڭىزدە جۇزۋشىلەردى ساقتاندىرۋ" دەگەن قاھارلى جازۋى بار تاقتانى مۇقيات وقىپ، كوڭىلگە توقىپ الدىم. اۋا رايى تۋرالى رەسمي حابارلار دا ءىلىنىپ قويىلادى.
مەن كاسپيي تەڭىزىندە جىلىنا ءۇش-اق كۇن تىنىش بولادى ەكەن دەگەن قاتال قورىتىندىعا كەلدىم، بۇل كەيىننەن تاجىريبە جۇزىندە دالەلدەندى دە.
اقىرىندا تۇندە ماعان قۋانىشتى حابار جەتكىزدى: "فرۋنزە" كەلدى دەپ. مەن دەرەۋ كەمەجايعا قاراي ۇمتىلايىن، ءبىراق ەرىنشەك ۆاحتەننىي ماعان بۇنىڭ قارابۇعازعا بارار-بارماسى بەلگىسىز دەپ ەسكەرتتى. بالكىم، قازاندارىن تازالاۋ ءۇشىن، باكۋگە بارۋعا تۋرا كەلەر دەدى. ەرتەڭگىلىك "فرۋنزەنىڭ" تاپ سول باكۋگە باراتىنى انىقتالدى.
مەن قايتادان پورتتىڭ باسقارماسىنا بارا باستادىم، ءبىراق ءبىر وزگەشىلىگى "فرۋنزەنىڭ" ورنىنا "پولتوراڭكىنى" كۇتە باستادىم، بۇل دا گاسان-كۋلي جاعالاۋىندا جۇرگەن سياقتى. پورت كاپيتانى ءبىر كۇرسىنىپ، ەندى مەنى "پولتوراڭكى" دە باعىتىن وزگەرتۋى مۇمكىن، سول سەبەپتى دە بارىنەن دۇرىسى باكۋگە بارىپ، كەمەنى سوندا كۇتكەنىڭىز ءجون، ويتكەنى باكۋدە كۇتكەن كوڭىلدىرەك قوي دەدى.
مەن داۋىل جونىندەگى ەسكەرتپەلەردى قايتادان وقي باستادىم، ءتىپتى تەلەفون كەزەكشىسى شىعىپ كەتكەن ساتتەرى، مەن، سول ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن بولدىم. سو تەلەفوننىي كەسىرىنەن مەنىڭ قولىم ەكى اپتا بويى اۋىردى. مۇندا تەلەفوندى، شارمانكا سياقتى، ۇدايى بۇراپ وتىرۋعا تۋرا كەلەدى، وڭ قولىڭ تالعان كەزدە، سول قولىڭمەن بۇرايسىڭ جانە ەڭ كەمى جارتى ساعاتتان كەيىن، اشۋىنا مىنگەن تەلەفونشى ايەل:
— سونشاما بۇراپ، ءورت شىقتى ما؟ ترۋبكانى ءىلىڭىز، — دەپ اكىرەڭدەدى.
كەمەشىلىكتىڭ قارابۇعازعا قىزمەت ەتۋىنىڭ سيقى وسىنداي. 1931 جىلى ول، جەرقازعىش ماشينانىڭ بازاسى رەتىندە، "يان" پاروحودىن شىعاناققا ەنگىزدى. "يان" تايىز قايراڭعا وشارىلا وتىرىپ قالدى دا، ونى سول ارادان شىعارا الماي قويدى. ول سول قايراڭدا جەتى اي تۇردى، سۋ ونى "جەپ" ءشىرىتىپ، شۇرىق تەسىك ەتتى. بورتتىڭ تەسىكتەرىن سەمەنت قۇيىپ بەكىتتى، ءبىراق سۋ ونى جەمىرىپ قويادى. پاروحودتىڭ شىرىگەن جەرلەرى بولشەكتەنىپ، ءىرىپ ءتۇسىپ جاتتى.
قارابۇعاز سۋى تەك ءاليۋمينييدى عانا ىرىتە المايدى. تەمىر كەمەلەر بۇل پالەدەن تەك تىنىمسىز قوزعالۋمەن عانا قۇتىلادى. ول از تۇرا ما، الدە كوپ تۋرا ما، ايتەۋىر ءبارى-بىر ونىڭ كورپۋسىن شىرىتە باستايدى.
كەمەشىلىك ايگىلى قايراڭدى — قارابۇعازدىڭ ماڭداي-سورىن زەرتتەپ قاراۋ ءۇشىن كاپيتاندار كوميسسياسىن جىبەردى. 1931 جىلدىڭ جازىندا قايراڭنىڭ تايىزداپ قالعانى سونداي، ونى ءتىپتى موتورلى قايىق تا كەسىپ وتە المايتىن ەدى. كاپيتاندار قايراڭدى تەرەڭدەتىپ قازۋدى ۇسىندى، ءبىراق وعان قارسى حيميكتەر ورە تۇرەگەلدى. ولاردىڭ سەزىنە قاراعاندا، بۇل قايراڭ كاسپيي سۋىنىڭ شىعاناققا اعىپ قۇيىلۋىنىڭ تابيعي رەتتەۋشىسى. حيميكتەر، قايراڭدى تەرەڭدەتۋ سۋدىڭ اعىپ قۇيىلۋىن وزگەرتپەي قويمايدى، سول سەبەپتى دە قارابۇعازدىڭ رەجيمى بۇزىلادى، ال بۇل ءوز رەتىندە ءميرابيليتتىڭ تۇنىپ شوگۋىنە قولايسىز اسەر ەتۋى مۇمكىن. بۇدان كەيىن تەڭىزشىلەر قايراڭدى جاناي، جارما كانال تارتىپ، پاروحودتاردىڭ ءوتۋى ءۇشىن، وعان شليۋز ورناتۋ كەرەك دەستى.
قايراڭ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن، عىلىم اكادەمياسى جانىنان ايرىقشا كوميسسيا قۇرىلدى. ول، قايراڭدى تەرەڭدەتۋ قارابۇعاز سۋىنىڭ قۇرامىن، قاسيەتىن وزگەرتپەيدى، ويتكەنى بۇل قاسيەتتەر تەك تەڭىزدەن اعىپ كەلەتىن سۋعا عانا بايلانىستى ەمەس، سونىمەن بىرگە ول شىعاناقتى قورشاپ جاتقان جەر قاتپارىنداعى سۋلاردىڭ دا، سول توپىراقتا بولىپ جاتقان حيميالىق پروسەستەردىڭ دە اسەرىنە، اۋا تەمپەراتۋراسى مەن جانە باسقا دا كوپتەگەن جاعدايلارعا بايلانىستى ەكەنىن انىقتاپ، شەشىپ بەردى.
1931 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە ماسكەۋدە قارابۇعاز جونىندەگى كونفەرەنسيانىڭ ءماجىلىسى ءوتتى.
قالانى قالىڭ تۇمان باسىپ قالدى. تۇمانمەن ارالاس مۇزداي جاڭبىر سەبەلەدى. ماسكەۋ كۇنىنىڭ ىزعارى مەن دىمقىل سىزىنا قاراماستان، قاراقۇم كۇنى قاقتاعان ادامدار ءۇستىرتتىڭ قاتىگەز سارماتتىق قاتپار-قاباتتارىندا بۋىرقانىپ-بۋسانىپ، تۇتىندەنىپ جاتاتىن عاجايىپ شىعاناق جايىن جىر قىلىپ ايتتى. ۇستەلدەرگە جۇزدەگەن فوتوسۋرەتتەر جايىلىپ تاستالدى. ءتىپتى فوتواپپاراتتاردىڭ ءوزى كۇننىڭ الەگىنە ۇشىراپ قالعان ءتارىزدى — سول سۋرەتتەردە ءشول قۇمى، اسپان، ءتۇز، شىعاناق، كۇن شۇعىلاسى — ءبار-بارى لاپىلداپ، جالتىلداپ جاتتى.
قارابۇعاز جونىندەگى كونفەرەنسيا تەك قانا عىلىمي جانە وندىرىستىك ماقساتتا ءوتتى، ءبىراق ول، سىرتتان قاراعان كىسىگە، شولگە جورىق جاساۋعا ازىرلەنىپ، تابيعاتتىڭ ەندى توزۋگە بولمايتىن ورەسكەل قاتەلەرىنە قارسى، ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزۋدى جاريالاعان شتابتىڭ وتىرىسىنا ۇقسايتىن ەدى.
وسىناۋ كونفەرەنسيانىڭ ۇزىك-سوزىق جازبالارىن مەن ءوزىم جۇرگەن جەردىڭ بارىنە الىپ جۇرەتىن بولدىم. وعان ەمبىنىڭ قوڭىر شاڭ-توزاڭى، قارابۇعازدىڭ ءتۇز-سورى قوندى، ول توت باسىپ، وشە باستادى، ەندى ەسكى پاروحودتىڭ كايۋت-كومپانياسىندا مەن سونى قايتا كوشىرۋ ءۇشىن، جازبالاردى ايىرىپ، انىقتاۋعا تىرىسىپ وتىرعان جايىم بار. پاروحودتىڭ قىزىل يىلمە ءرۋلىن ارتىنان بىرەۋ جۇلقىپ تۇرعانداي-اق، ول دا بۇلتىلداپ-قالتىلداپ ءجۇرىپ كەلە جاتتى. جازۋ وتە قيىن بولدى. داياشى ماعان كوز قيىعىن سالىپ، ءبىر قارادى دا، جيناۋشى ايەلگە باسەڭ داۋىسپەن:
— كالكۋلياتور! — دەدى.
"قارابۇعازدى ونەركاسىپتىك جولمەن يگەرۋ، — دەپ جازدىم مەن، — كاسپييدىڭ شىعىس جاعىنان جاڭا قۋاتتى يندۋستريالىق ورتالىق جاساۋ، ەداۋىر مولشەردە تۇركمەنيانىڭ بۇكىل شارۋاشىلىق جاعدايىنا، بۇكىل ومىرىنە اسەر ەتەدى. ونىڭ جەرىنىڭ وننان توعىزى قاراقۇم استىڭدا كومىلىپ جاتىر. ءبىز پارتيانىڭ شەت ايماقتاردى يندۋستريالاندىرۋ جونىندەگى ۇرانىن جۇزەگە اسىرامىز". "قارابۇعاز شىعاناعى اق التىننىڭ تەڭىزى بولىپ تابىلادى".
وسىمەن مەن جازبالارىمدى قاراۋ جۇمىسىن اياقتادىم. داياشى ىشكى كەيىستىگىن ءبىلدىرىپ، شامداردى ءسوندىرىپ، اۋىر تەرەزەلەردى تارسىلداتىپ جابا باستادى. مەنىڭ جازبالارىمدى جيناپ، كەتۋىمە تۋرا كەلدى.
ءبىزدىڭ پاروحودىمىز قارابۇعازعا شولۋلاردىڭ تۇششى سۋىن تاسيدى ەكەن، سودان با ايتەۋىر ودان وسى ۋاقىتقا دەيىن تازا سۋدىڭ دىمقىل ءيىسى اڭقىپ تۇر. بۇل پاروحود، تەڭىزبەن ەمەس، ءمولدىر تۇششى كولدە، جۇلدىزدار اراسىمەن ءجۇزىپ جۇرگەندەي بولىپ ەلەستەيدى.
ۇيرەنشىكتى كوز تۇندىرار ءتۇن بارلىق رۋمبالاردان تۇتىندەتىپ شىعىپ جاتىر. گۇل دۇكەنىنىڭ تەرەزەلەرىنەن تۇنگە قاراي تارايتىن لەپ سياقتى، جىلى جەل پەرسيا جاعالاۋىنان جەلپىپ تۇر. ول وزىمەن بىرگە جاڭعاقتىڭ قولمەن ەزگەن جاپىراعىنىڭ، جامىراعان قالىڭ اعاشتار مەن دىمقىل قۇم ءيىسىن جەتكىزىپ جاتىر.
كەمە ارتىنان اينالمالى ءۆينتتىڭ جىلتىراعان ءىزى ءتۇن جارىم تۇنەگىندە گۋلەپ قالىپ جاتىر. سول جاقتاعى سالقىنداي باستاعان ءشول-بايابان ۇستىنە وراسان زور جۇلدىزدار اعىپ ءتۇسىپ جاتىر. ولاردىڭ جارىعى شىعىستا، باتىستاعىدان گورى، الدەقايدا جاركىن ەدى. ءشولدىڭ قۇرعاقتىعى ولاردىڭ جارىعىن ايقىنداي تۇسكەن ءتارىزدى. باتىستا جۇلدىزدار ىلعال اۋادا بۋلانىپ تۇرعانداي كورىنەدى جانە ولاردىڭ ىشىندە اينەك ىدىستاعىداي جىلتىلداعان ءبىر سۇيىق كىلكىلدەپ تۇرعان سەكىلدى.
مەنىمەن بىرگە پروكوفيەۆ، ماسكەۋلىك حيميك قىز بەن ينجەنەردەن گورى دارىگەرگە ۇقسايتىن، تىرلىكتەن شارشاعان اقشاشتى ينجەنەر ايەل كەلە جاتتى.
قىز پالۋبادا الدەنەگە الاڭداپ ءجۇر. تەڭىز جەلى ونىڭ كويلەگىن كولبەڭدەتىپ، كەمەنىڭ ارت جاعىنا تىگىلگەن تۋدى جەلبىرەتىپ، ارقاسىنان قاعىپ جۇباتىپ تۇرعانداي.
تومەنگى پالۋبا سۋ بەتىنە كۇڭگىرت جارىق جولاعىن ءتۇسىرىپ كەلەدى. وندا شاينەكتەر شىلدىرلاپ، قايناق سۋى قۇيىلىپ، بالالار قۋانا كۇلىپ جاتىر. وندا قۇرلىقتاعى ورنىقتى تىرشىلىك بار. ونداعى ادامدار وزدەرىن پاروحودتا ەمەس، پويىزداعىداي سەزىنەدى. پاروحودتى باتىسقا، ەۋروپا جاعالاۋىنا بايسالدى كۇيىندە، باپپەن اكەلە جاتقان شتيل — تىنىشتىقتىڭ تىم-تىرىس ۇنسىزدىگىنە ولار استە قۇلاقتارىن توسىپ، اڭشىسىن اڭلامايدى.
شايقاۋ اتىمەن جوق، پاروحودتىڭ اۋىر كورپۋسىن بىردە كوتەرىپ، بىردە ءسال-پال تومەن ءتۇسىرىپ، تەڭىز ەمىن-ەركىن تىنىستاپ جاتىر.
— مىنە، ءبىز وسى ءبىر ولكەنى تۇگەلدەي ارالاپ شىقتىق، — دەدى پروكوفيەۆ. — ءبىز ىسپا قۇمدى، قۇنارسىز جەردى كوردىك، تۇزدى سۋدى ىشتىك، قارابۇعازدىڭ نە ەكەنىن بىلدىك. ءبارى قاز قالپىندا. ءبىراق وسىناۋ جەرلەردىڭ بولاشاعىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتۋگە قيالىڭىز جەتە مە؟ تەكسەرۋ قىزىق-اق. وسىنى جول سەرىك ايەلدەردەن سۇراپ كورەلىكشى. حيميك قىز ويلانباي-اق جاۋاپ بەردى.
— باكۋدەگى مەيرام كۇنى سياقتى، ىستىق، شۋلى دا دۋدى، كوڭىلدى بولادى. ماعان كاسپيي پاروحودتارى قاتتى ۇنايدى. ولار سارى تۇسكە ساتىمەن بويالعان. قىرۋار سارى پاروحودتار ەكى جاڭا پورت سالىناتىن جەردە، — الگى بەكداش پەن قارشىدا تۇتىندەرىن بۋداقتاتىپ تۇرادى ءالى: بولاشاق اۋىلشارۋاشىلىق كورمەسىندە، قارابۇعازدىڭ الەمدەگى ەڭ ءتاتتى، حوش ءيىستى قاۋىندارى ءۇشىن، حوروبرىح ءبىرىنشى دارەجەلى سىيدىق الادى. جەل قوزعاۋىشتارى شىعاناقتىڭ قويۋ سۋىن سورىپ الىپ، باسسەيندەردى تولتىرا باستايدى. اكادەميك يوففە ەڭ ءبىرىنشى كۇن ماشيناسىن قاتارعا قوسادى، ال ءسىز بەن ءبىز كەشكە تامان پورتقا بارىپ، جايدارمانىڭ ساياسىندا ەڭ ءدامدى سۋعا مۇز سالىپ، اپەلسين ءسولىن ارالاستىرىپ ىشەتىن بولامىز. قازان ۆوكزالىنان "ماسكەۋ — قارابۇعاز، تاشكەنت — كراسنوۆودسك ارقىلى" — كەستەسى بار پويىز ساپارعا شىعادى. شىعاناقتان كۋرورت اشادى، ويتكەنى بۇكىل وداقتا ودان ارتىق سۋعا تۇسەتىن جەر جوق. سىزگە ەندى وسى دا جەتەر.
ينجەنەر ايەل مۇلدە باسقانى ويلاپتى.
— ءبىلىپ قويىڭىز، — دەدى ول، — مەن شىعىستا ءوسىپ جەتىلدىم. قارابۇعازعا مەن ترەست باستىعىنىڭ قاراشا ۇيىندە تۇڭعىش جازۋ ماشينكاسى تىقىلداي باستاعان كەزدە كەلدىم. سودان بەرى ەكى جىل ءوتتى، ءبىراق ءقازىردىڭ وزىندە شىعاناقتى تانىماي قالاسىز. مىنە، مەن ەندى ءقازىر بولاشاق كومبينات سياقتى نارسەلەر — كونە شىعىسقا، يسلامعا، وسىناۋ تاس بولىپ قاتىپ قالعان ومىرگە جاي وتىڭداي سوققى بەرەدى دەپ ويلايمىن. كومبينات كۇللى كوشپەلى تۇرمىستىڭ "ميىن" تازالاپ جوندەپ، سول سۇمدىقتىڭ ىشكى سارايىن اشىپ، تۇبىرىمەن قۇرتادى. كوشپەلىلەردىڭ ءبىر ولەڭى بولاتىن، وندا: "كوشپەلى بۇل پانيدەن شاڭ-توزاڭداي ۇشىپ وتەدى. ءتىرى جان ونىڭ ءاتى-جونىن بىلگىسى كەلمەيدى، جانە ونىڭ قايعى-قاسىرەتىنىڭ سالماعىن دا ەشكىم بىلمەيدى"، — دەلىنەدى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ تامىرىنا بالتا شابىلادى.
پروكوفيەۆ ءۇن قاتپايدى.
— ءسىز نە، ەشتەڭە ويلاپ تابا الماي وتىرسىز با؟ — دەدى حيميك قىز.
— جوق، — دەدى پروكوفيەۆ. — ويدان شىعارۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق، ويتكەنى اقيقات بولمىس مەنىڭ ويدان شىعارعانىمنىڭ بارىنەن دە اسىپ تۇسەدى دە، ءوزىم ۇياتقا قالامىن عوي. مەن قيالعا شورقاقپىن. مىنە، ەندى نە ويلايدى دەيسىز بە؟ سىزدەر ەنتروپيا دەيتىن قورقىنىشتى زاڭنىڭ بار ەكەنىن بىلەسىزدەر. ول جەر شارىندا جىلۋ ەنەرگياسىنان باسقا، ەشقانداي ەنەرگيا جوعالمايدى، ءبىراق ەنەرگيا بىتكەننىڭ ءبارى سول، جىلۋ ەنەرگياسىنا اينالادى — دەيدى. الەم كەڭىستىگىنە ساۋلە تاراتۋى ناتيجەسىندە جەر ۇزدىكسىز جىلۋ ەنەرگياسىن جوعالتىپ وتىرادى. وسىناۋ زاڭدى اشقان اعىلشىن فيزيگى تومسون، سوعان ارنالعان كىتابىن وتە تۇماندى سوزدەرمەن اياقتايدى. ول ەنەرگيانىڭ ۇستاپ قالۋعا بولمايتىن ىدىراۋى ءجۇرىپ جاتىر جانە ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن، البەتتە، وتە ۇزاق ۋاقىتتان كەيىن جەر بەتىنە ءولى تىنىشتىق ورنايدى، ءسويتىپ ول ماڭگىلىك مولاعا اينالادى — دەيدى.
حوش، سونىمەن، قارابۇعاز بەن ادامداردىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان شولدەر ەنتروپيا زاڭىن ولتىرەدى. ءوزىنىڭ جىلۋ ەنەرگياسىن ەشبىر ماقساتسىز الەمدىك كەڭىستىككە بەرىپ جاتقان جەر، — انا جاققا، — پروكوفيەۆ قولىن وڭتۇستىك جاققا، بارشا الەم مۇنارتىپ، جۇلدىزدار ورتتەي لاۋلاپ جاتقان جاققا ءبىر سەرمەدى، — ال قۋاڭ شولدەردى
— قاراقۇم مەن قارابۇعازدى — ءبىز كۇننىڭ ەنەرگياسىن ءتۇتىپ الاتىن ءبىرىنشى رەزەرۆۋارلار جاساۋىمىز كەرەك، بۇل — ءوزىمىز الەمدىك كەڭىستىكتەن الاتىن باياعى ەنەرگيا عوي. ءبىز شىعىنىمىزدى تەڭەستىرەمىز. بۇل — اسىرەسە نادان ادامداردىڭ كوز الدىندا عارىش زاڭدارىنا باتىل قارسى شىعۋ. ءداپ وسى ارادا ءبىز كۇن ەنەرگياسىن سورىپ الىپ، ونى قويۋلاندىرىپ، ەلەكتر توگىنا، جىلۋعا، جارىققا، كەز كەلگەن باسقا ەنەرگياعا اينالدىرامىز، سودان كەيىن وسىناۋ ولكە، ومىردە ەشقاشاندا، ەشبىر باۋ تاپ وسىلاي بولىپ گۇلدەنىپ كورمەگەن دەڭگەيدە كوركەيىپ گۇلدەنەتىن بولادى.
ءشولدى يگەرۋ — وتە اۋىر ءىس، اسىرەسە، ەگەر ادام ونى ءوزىنىڭ ايلىق جالاقىسىنا بولا يگەرىپ ءجۇرمىن دەپ ويلاسا. شولدەگى ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىز — داڭقتىڭ ءىسى، جاڭا ادامداردىڭ اسىل ۇرپاعىنىڭ ءىسى، — بۇنىڭ ءوزى شىنىندا دا سولاي — ەندەشە مونشاقتاعان تەرىنەن كىسى تەڭىزگە شومىلعاننان كەيىن قالاي ارىلاتىن بولسا، اۋىرتپالىق تا سىزدەن تاپ سولاي ۇشىپ تۇسەدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: ەشقاشاندا الىس كوكجيەگىڭىزدى كوزىڭىزدەن تاسا ەتىپ قويماڭىز. ەستەرىن ىزدە بولسىن، الىستى كورمەيتىندەر عانا زارلاۋىق كەلەدى. ءوز قيالىڭىزعا ەركىندىك بەرىڭىز. ونىڭ كۇشى عاجاپ. ءوز بويلارىڭىزداعى ۋاقىتتى سەزۋ مەن بولاشاقتى سەزۋ قاسيەتتەرىن باۋلىپ، جەتىلدىرىڭىزدەر. وسىناۋ قوس كۇندىلىققا يە بولساڭىز — وندا سەنەن وتكەن باي جوق...
ءبىز جەل مەن تەڭىز دەگى كەرنەپ كەتكەن كايۋتادا جاتىپ ۇيىقتادىق.
كەمپىرقوساقتىڭ ءتۇرلى-تۇستى اينەگىنەن تۇراتىن قالالار بەينەسى تۇنىمەن تۇسىمنەن شىقپاي قويدى. وسىناۋ قالالار تەڭىزدەن باياۋ كوتەرىلىپ، شىعاناقتاردىڭ اينالى ايدىندارىندا ۇيمە-جۇيمە حرۋستالدار مەن جىپ-جىلى جۇمساق جارىق تىزبەگى بولىپ، شاعىلىسىپ تۇر. سولاردىڭ ۇستىنەن نۇرلانىپ تاڭ اتىپ كەلەدى. وسىناۋ ارايلى تاڭنان الاقانمەن ەزىلگەن جاڭعاق جاپىراعىنىڭ، قالىڭ اعاشتاردىڭ، شوللار سۋى مەن ماڭعىستاۋ جۋسانىنىڭ جۇپار يىستەرى اڭقىپ تۇر.
مەن ويانىپ كەتتىم. پروكوفيەۆ قارابۇعاز ءسۇلفاتىنان جاسالعان اينەكتىڭ قاسيەتى تۋرالى ينجەنەر ايەلمەن تاجىكەلەسىپ وتىر ەكەن. مەن پالۋباعا شىقتىم. ءبىز اپشەرون ماياگىنەن ورالىپ، ءوتىپ بارا جاتىر ەكەنبىز. باكۋ ۇستىندە ءتۇن تىنىشتىعى تامىلجىپ تۇر، ال شىعىستا، قارابۇعاز ۇستىندە جۇلدىزداردى سىپىرىپ تاستاپ، اسپان قاباعى كوكپەڭبەك تەڭىزدەي بولىپ، جارقىراپ اشىلا بەردى — ال حورەزم شولدەرىنىڭ ۇستىنەن سانسىز كوپ عاجايىپ كۇندەردىڭ بىرەۋى كوتەرىلىپ كەلە جاتتى.
اۋدارعان ءابىلماجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
سوزدەر تۇسىنىكتەمەسىن تەك ورمانشى عانا ىزدەپ قويماعان ەدى. ولاردى سانسىز كوپ كىسىلەر ىزدەيدى جانە سولاردى قاشان تاپقانشا تىنىشتىقتان ايىرىلادى.
