InfoHub Logo

دايىنداعان: ەستايلاقوۆا لەنا
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جازباشا ءتىلىن دامىتۋ ماسەلەلەرى
قاي تىلدە بولسا دا جاتىق سويلەپ، ساۋاتتى جازۋ ءۇشىن، سوزدەردى ءبىر - بىرىمەن بايلانىستىرىپ سويلەۋ ءبىلۋ قاجەت. ول ءتىل دامىتۋ جۇمىستارىنىڭ الۋان تۇرلەرىمەن ۇشتاسادى.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا باعدارلاما كولەمىندە گرامماتيكالىق ەرەجەلەردى مەڭگەرتىپ، سۋرەت، جاتتىعۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋ ارقىلى ءسوز بايلىعىن مولايتىپ، سويلەي دە، ساۋاتتى جازا بىلۋگە جاتتىقتىرۋ - كۇندەلىكتى ساباق پروسەسىندە قاراستىرىلاتىن ماسەلەلەر.
بايلانىستىرىپ سويلەۋ مەن بايلانىستىرىپ جازۋ – سويلەۋدىڭ اسا قاجەتتى كومپونەنتتەرى. ەجەلگى جازۋ - سىزۋ بولماعان زاماندا «سويلەۋ» دەگەن ۇعىم اۋىزشا سويلەۋگە ءتان قولدانىلعان. جازۋ مادەنيەتى قالىپتاسا باستاعاننان كەيىن «سويلەۋ» ۇعىمى دا ءوزىنىڭ العاشقى تار ماعناسىن وزگەرتىپ، كەڭ ماعىنادا قولدانىلا باستادى. سوندىقتان ءقازىر «بايلانىستىرىپ سويلەۋ» دەگەن تىركەس سويلەۋ مەن جازۋدا بىردەي گراماتيكالىق تەرمين رەتىندە قولدانىلادى.
بايلانىستىرىپ جازۋدىڭ مەكتەپ تاجىريبەسىندە قولدانىلاتىن مىنانداي نەگىزگى تۇرلەرى بار:
1. سويلەمدەگى ءسوز ورىندارى اۋىستىرىلىپ، بەرىلگەن وقۋلىقتاعى جاتتىعۋلار بويىنشا سوزدەردىڭ ءوزارا بايلانىسىن انىقتاۋ ارقىلى سوزدەردى دۇرىس ورنالاستىرىپ، جاتتىعۋ ءماتىنىن كوشىرىپ جازۋ.
2. ماتىندەگى ورنى اۋىستىرىلىپ بەرىلگەن وقۋلىقتاعى جاتتىعۋلار بويىنشا ماتىندەگى سويلەمدەردى وي جۇيەسىنە قاراي دۇرىس ورنالاستىرۋ ارقىلى ءماتىن قۇرامىنا ەنەتىن جەكە سويلەمدەردى ءبىر - بىرىمەن بايلانىستىرىپ، جاتتىعۋ ءماتىنىن كوشىرىپ جازۋ.
3. ءماتىن مازمۇنىنا ساي بەرىلگەن سۇراقتارعا جازباشا ءدال جانە ەركىن جاۋاپ جازۋ.
4. ماتىندە جاسالعان جوسپار بويىنشا مازمۇنداما جازۋ.
5. سۋرەت بويىنشا مازمۇنداما جازۋ.
6. سيۋجەتتى ءماتىن بويىنشا مازمۇنداما جازۋ.
7. وقىعان، كورگەن - بىلگەندەرى تۋرالى شىعارما جازۋ.
جازۋ جۇمىسى بەلگىلى دارەجەدە گرامماتيكالىق ماعلۇماتتاردى جازۋ ەملەلەرىن، ورفوگرافيالىق جانە پۋنكتۋاسيالىق ەرەجەلەردى ءبىلۋدى كەرەك ەتەدى. سوزدەردى بولەك جازۋ، سويلەمدەگى سوزدەردىڭ ورىن ءتارتىبى، باس ارىپتە جانە كىشى ارىپپەن جازۋ ت. ب. ەرەجەلەرىن مەڭگەرۋدى تالاپ ەتەدى.
وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا، تىلدەرىن بايىتۋعا، سويلەم قۇراۋ شەبەرلىكتەرىن جەتىلدىرۋگە جانە ويلارىن جۇيەلى جازۋعا بۇل جۇمىستىڭ بەرەتىن ناتيجەسى زور.
وقۋشىلاردىڭ جازبا ءتىلىن دامىتۋدا سوزدەردى بايلانىستىرىپ، سويلەم قۇراستىرۋدا الۋان ءتۇرلى مازمۇنداما، شىعارما جازۋ جۇمىستارى باستى تىلەك ماتەريالدار بولىپ سانالادى.
ءتىل ۇستارتۋ ساباقتارىنىڭ تابىستى بولۋى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق دامۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزىپ، تومەندەگىدەي باعدارلاردى قالىپتاستىرادى.
- ءوز ويىن، پىكىرىن جەتكىزە ءبىلۋ؛
- بايقامپازدىعىن دامىتۋ؛
- قۇبىلىستاردى شىنايى باعالاۋ،
- وي - ءورىسىن، ۇعىمىن كەڭەيتۋىڭ
-«ءوز ءسوزىن» ايتۋ مۇمكىندىگىن قالىپتاستىرۋ؛
- تولىق فانتازيالىق ەركىندىگى؛
- ورفوگرافيالىق ساۋاتتىلىققا نىعايتۋ.
وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستارى ارنايى ءتىل ۇستارتۋ ساباقتارىندا ىسكە اسادى. ال وسى شىعارماشىلىق جۇمىستاردى جوسپارلاۋدا ءمۇعالىم ديداكتيكانى
ءجيى قولدانىلاتىن ءارى ءتيىمدى پرينسيپتەرىنىڭ ءبىرى – تۇسىنۋگە جەڭىل قولايلىلىق ءپرينسيپىن قولدانعانى دۇرىس. بۇل ءپرينسيپتى باسشىلىققا الا وتىرىپ، شىعارماشىلىق جۇمىستاردى جۇيەلى قاراپايىم، نورمادان بىرتە - بىرتە كۇردەلەندىرە ىسكە اسىرۋ قولايلى.
مىسالى، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىققا دايىندايتىن بىردەن - ءبىر ءوز بەتىنشە ورىندايتىن جۇمىس ءتۇرى - حات جازدىرۋ.
حات جازۋ - ءوز بەتىنشە دەربەس ورىندالاتىن جانە ساپالى ءماتىن قۇرا بىلۋگە، ءوز ويىن ءدال ءارى لوگيكالىق بايلانىستا بەرە بىلۋگە جاتتىعۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى. بۇل جۇمىس ءتۇرىنىڭ ءبىلىمدى دە ساۋاتتى ادامدار ومىرىندە قاجەتتىلىگىنە وقۋشىلاردىڭ كوزىن جەتكىزە وتىرىپ، تاربيە بەرۋ. ءبىلىم تولىقتىرۋ ءۇشىن دە پايداسى زور.
حات جازدىرۋ جۇمىسىن جولداستارىنا، اتا - اجەلەرىنە، ءۇي ىشىنە، تۋعان - تۋىستارىنا جازدىرۋدان باستاعان ءجون. ال نە جايىندا جازۋعا بولاتىنىن مۇعالىمدەر وقۋشىلاردىڭ ەستەرىنە سالىپ، نۇسقاۋ بەرۋ كەرەك.
اتاپ ايتقاندا:
- ءوز باستارىنان كەشكەن قۋانىشى مەن رەنىشى:
- العا قويعان جوسپارلارى:
- كومەك، اقىل - كەڭەس سۇراۋ ت. ب.
وسىنداي تاقىرىپتار ارقىلى وقۋشىلار اڭگىمەلەۋ پروسەسىندە الۋان ءتۇرلى جايتتاردى ايتۋعا بولاتىنىن جانە حاتتى ءار ادام ءوزى جازاتىنىن ۇعىنا بىلەدى.
بۇل جۇمىس ءتۇرى وقۋشىلاردى مازمۇنداما، شىعارما جازۋعا دايىندايتىن بولسا، ال شىعارماشىلىق جۇمىس جازۋىنىڭ العاشقى باسقىشى بولا الادى. مۇنداعى باستى تالاپ - وقۋشى ءوز ويىن ءارى تولىق، ءارى تۇجىرىمدى ەتىپ، جۇيەلى تۇردە قاعازعا ءتۇسىرۋ، ياعني ءبىر - بىرىمەن جالعاستى بىرنەشە سويلەمدەردەن تۇراتىن تياناقتى ءماتىن قۇراۋ بولىپ تابىلادى.
مىسالعا، مازمۇنداما - بايلانىستىرىپ جازۋدىڭ كوپ قولدانىلاتىن، اسا تانىمال ءتۇرى. مازمۇنداما، نەگىزىندە، ەكى ءتۇرلى ستيلدە جازىلادى: ءبىرىنشىسى – سيپاتتاۋ ارقىلى جازۋ، ەكىنشىسى - سيۋجەت وقيعالارىن حابارلاۋ ارقىلى بايانداۋ.
ال شىعارما جازۋعا كەلسەك، بايلانىستىرىپ جازۋدىڭ نەگىزگى دە ءجيى قولدانىلاتىن ءتۇرى. شىعارما مازمۇنداما سياقتى. بۇلاردىڭ ايىرماسى: مازمۇنداما دايىن وقۋ ماتەريالدارىنىڭ مازمۇنىن ايتىپ بەرۋ، جازىپ بەرۋ بولسا، شىعارمادا وقۋشى ءوزىنىڭ ويىن، كورگەن - بىلگەنىن ايتىپ، نە جازىپ بەرەدى. شىعارما - ءوز ويىن جازباشا بايانداۋ.
قورىتا كەلگەندە، ءتىل دامىتۋ تەك قازاق ءتىلى جانە انا ءتىلىنىڭ عانا وبەكتىسى ەمەس، باسقا پاندەرگە دە ورتاق نارسە. ولاي بولسا، ءتىل دامىتۋ جۇمىستارى - وقۋشىلاردىڭ بارلىق پاندەر بويىنشا اۋىزشا، جازباشا ءتىلىن دامىتىپ، سوزدىك قورىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ءبىرتۇتاس، بىرلەسكەن ءىس - ارەكەتتەر ارقىلى ىسكە اسىرىلاتىن كۇردەلى پروسەسس. ءتىل دامىتۋ شارالارى ونىڭ ادىستەمەسىن جەتىلدىرىپ، سىندارلى قالىپتاستىرعاندا عانا دۇرىس ناتيجە بەرەدى. ءتىل ۇستارتۋ جۇمىستارىنىڭ نەگىزگى ماقساتى وقۋشىلاردى اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە وزدەرىنىڭ جانە وزگە بىرەۋدىڭ ويىن گرامماتيكالىق جانە ستيليستيكالىق دۇرىس، مازمۇندى دا ءماندى بىلدىرۋگە قارۋلاندىرۋ بولىپ تابىلادى.
وقۋشىلاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ جۇمىستارى ولاردىڭ بولاشاعى ءۇشىن ۇلكەن ماعىنالىق ماڭىزعا يە.
سونىمەن، ايتارىم، ءار وقۋشىنىڭ بايلانىستىرىپ سويلەۋ، ونى قاعاز بەتىندە جازباشا بەينەلەۋدە ويىن جۇيەلى جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەتۋ كەز كەلگەن باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمنىڭ مىندەتى.