باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ
بالانىڭ قابىلەتتەرىن دامىتۋ ماسەلەسى ءوزىنىڭ تامىرىن ادامزات تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن الادى. ەجەلگى گرەك عالىمى جانە فيلوسوفى سوكرات ءوز وقۋشىلارىنىڭ دامۋىنا ۇنەمى قامقورلىق جاساپ وتىرعان. ادامنىڭ اقىل - ويىن، قابىلەتتەرىن دامىتۋ ارقىلى ونى باقىت جولىنا جەتكىزۋ ماسەلەسىنە بىرنەشە كۇردەلى ەڭبەكتەرىن تىكەلەي ارناعان شىعىستىڭ ايگىلى ويشىلى ءال - فارابي بولدى.
بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ ۇستازى ۇلى اباي ءوزىنىڭ قارا سوزدەرىندە /43 ءسوزى / بالا ومىرگە كەلگەندەگى قابىلەتتەرى ءارى قاراي دامىتۋدى، شىڭداۋدى قاجەت ەتەتىن، سوندا عانا ولار پايداعا اساتىنىن جازعان. ال نازاردان تىس قالعان قابىلەتتىلەر بارا - بارا جويىلىپ، جوق بولاتىنىن ايتقان.
م. جۇمابايەۆ ءوزىنىڭ پەداگوگيكا وقۋلىعىندا بالانىڭ دامۋىنىڭ ماسەلەلەرىن كوتەرەدى. ول ءۇشىن ونىڭ تانىمىن، اقىلىن، ەركىن، زەيىنىن قالىپتاستىرۋ كەرەك ەكەنىن جازادى.
بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ماسەلەسىن تاڭداۋ ەڭ الدىمەن «قابىلەت» ۇعىمىنىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ الۋدى تالاپ ەتەدى.
فيلوسوفيادا «قابىلەتتەردى» تۇلعانىڭ بەلگىلى ءبىر ارەكەتتى ورىنداۋعا جاعداي جاسايتىن جەكە ەرەكشەلىكتەرى، دەي كەلە ولار قوعامدىق تاريحي ءىس - ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسىپ، ءارى قاراي دامىپ وتىراتىنىن اتاپ كورسەتەدى.
«قابىلەتتەر» - ءبىلىم الۋعا قاجەتتى ادامنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى - دەيدى ا. ۆ. پەتروۆسكيي. «قابىلەت ءىس - ارەكەتتىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن ويداعىداي، ناتيجەلى ورىنداۋعا تىرىساتىن ادامنىڭ جەكە قاسيەتى»،- دەپ جازادى ت. تاجىبايەۆ.
«قابىلەتتەر» - ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىنىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن ورىنداي الۋ مۇمكىندىكتەرى» - دەگەن دە انىقتاما بار. مۇمكىندىك ءبىلىم دە، داعدى دا ەمەس. ول ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر ءىستى ورىنداۋعا دايارلىعى»،- دەپ قاراستىرادى ءا. الدامۇراتوۆ.
پسيحولوگتار قابىلەتتەردىڭ 2 ءتۇرلى دەڭگەيى بولاتىندىعىن دالەلدەگەن.
رەپرودۋكتيۆتى /ءونىمسىز/ - ءىس - ارەكەتتى، نە ءبىلىمدى بەرىلگەن ۇلگى بويىنشا قابىلداي، مەڭگەرە الۋ دەڭگەيى.
ال «شىعارماشىلىق» ءسوزىنىڭ ءمانى نەدە؟
«شىعارماشىلىق» ءسوزىنىڭ توركىنى /ەتيمولوگياسى/ «شىعارۋ»، «ىزدەنۋ»، «ويلاپ تابۋ» دەگەنگە كەلىپ سايادى. دەمەك بۇرىن تاجىريبەدە بولماعان جاڭا نارسە ويلاپ، جەتىستىككە قول جەتكىزۋ دەگەن ءسوز. ال «شىعارماشىلىق» ماسەلەسىن تەرەڭ زەرتتەگەن يا. ن. پونوماريەۆ ونى «دامۋ» ۇعىمىمەن قاتار قويادى. ويتكەنى ءاربىر جاڭالىق، اسىرەسە ينتەلەكتۋالدىق تۇرعىداعى بالانى جاڭا پسيحيكالىق ساپاعا كوتەرەدى.
بۇدان ءبىز «شىعارماشىلىق» ۇعىمىنىڭ نەگىزگى بەلگىسى «جاڭالىق» بولعانىمەن، ونداعى تۇلعانىڭ، ادامزاتتىڭ، قوعامنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن ەرەكشە كۇشتىڭ بار ەكەنىن بايقايمىز.
شىعارماشىلىق قابىلەت دەگەن نە؟ قابىلەتتەردىڭ شىعارماشىلىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋى نەگە بايلانىستى دەگەن سۇراقتار ءاربىر ۇستازدى مازالايدى دەپ ويلايمىز. شىعارماشىلىق ارەكەت وتە كۇردەلى پروسەسس جانە ول ادامعا عانا ءتان.
شىعارماشىلىق قابىلەت ءار بالانىڭ تابيعاتىندا اۋەل باستا سالىنعان. ءمۇعالىمنىڭ مىندەتى - وقۋشىعا ونىڭ بويىندا جاسىرىنىپ جاتقان مۇمكىندىكتى اشىپ كورسەتۋ.
شىعارماشىلىق - بۇكىل تىرشىلىكتىڭ كوزى. ادام بالاسىنىڭ سويلەي باستاعان كەزىنەن باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن جەتىستىكتەرى شىعارماشىلىقتىڭ ناتيجەسى. بۇعان بۇكىل حالىق جانە جەكە ادامنىڭ شىعارماشىلىعى ارقىلى كەلدىك. ءار جاڭا ۇرپاق وزىنە دەيىنگى ۇرپاقتىڭ قول جەتكەن جەتىستىكتەرىن مەڭگەرىپ قانا قويماي، ءوز ءىس - ارەكەتىنە سول جەتىستىكتەردى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەي، جەتىلدىرە وتىرىپ، بارلىق سالادا تاڭعاجايىپ تابىستارعا قول جەتكىزەدى.
ال بۇگىنگى كۇردەلى الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاڭارۋلار تۇسىندا شىعارماشىلىق قابىلەتتەر باستى نىسانا بولىپ، كەرىسىنشە وقۋشىدا شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ بولماۋى ۇلكەن پروبلەما سانالىپ، ويلاندىرۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. سەبەبى ومىردەگى سان الۋان قيىنشىلىقتاردى شەشۋ تەك شىعارماشىل ادامداردىڭ قولىنان كەلەدى. تەك شىعارماشىلىق قانا قانداي تۇردە، قانداي دەڭگەيدە بولماسىن ادامعا ءومىردىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە، باقىتىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
وقۋشىنىڭ قابىلەتتەرى ەكى ءتۇرلى ارەكەتتە داميدى. بىرىنشىدەن، كەز - كەلگەن بالا وقۋ ارەكەتىندە ادامزات بالاسىنىڭ وسى كەزگە دەيىنگى جيناقتالعان تاجىريبەسىن مەڭگەرسە، ەكىنشىدەن، كەز - كەلگەن وقۋشى شىعارماشىلىق ارەكەتتەر ورىنداۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرىن دامىتادى. وقۋ ارەكەتىنەن شىعارماشىلىق ارەكەتتىڭ ايىرماشىلىعى - ول بالانىڭ ءوزىن - ءوزى قالىپتاستىرۋىنا، ءوز يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋىنا باعىتتالعان جاڭا ءادىس - تاسىلدەردى ىزدەيدى. پروبلەمانى وزىنشە، جاڭاشا شەشۋگە تالپىنىس جاسايدى.
ەكى ارەكەتتە وقۋشىلار ەكى ءتۇرلى مۇددەلەر كوزدەلگەن ءارتۇرلى ماقساتتار شەشەدى. مىسالى، وقۋ ارەكەتىندە بەلگىلى ءبىر ەرەجەنى مەڭگەرتەتىن، داعدىنى قالىپتاستىراتىن جاتتىعۋلار ورىندالسا، شىعارماشىلىق ارەكەتتە بالانىڭ ىزدەنۋ جۇمىسى باستى نىسانادا بولادى. سوندىقتان وقۋ ارەكەتى بالانىڭ جالپى قابىلەتىن دامىتسا، شىعارما - شىلىق ارەكەت ناقتى جاعداي شەشۋ بارىسىندا ناتيجەگە جەتكىزەتىن قابىلەتتەرىن دامىتادى.
بالالاردىڭ بويىنداعى شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن اشۋدىڭ جانە دامىتۋدىڭ كوپ ءتاسىلى بار:
اڭگىمە بويىنشا سۋرەت سالۋ
وقۋشىلاردىڭ جاڭا عانا ايتىلعان ەرتەگى نەمەسە ناقىلعا وراي قانداي دا بولماسىن سۋرەت سالۋدى سۇراڭىز. بالا ءوزىن بەينەلەۋ ونەرىنىڭ شەبەرى رەتىندە سەزىنەدى، سونىمەن بىرگە اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن ەسىندە جاقسى ساقتاپ قالادى. ويتكەنى ول اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن ىشكى سەزىمىمەن جەتكىزۋدى كوزدەيدى.
بەلگىلى ءبىر سۋرەتكە قاراپ، سونىڭ سۋرەتىن سالعىزۋعا بولادى. ول ءۇشىن:
1. سۋرەتتى مۇقيات قاراۋعا ۋاقىت بەرۋ.
2. وقۋشىلارعا بەرىلەتىن تىرەك - سحەمالار:
- سەنىڭ ويىڭشا مىنا سۋرەت قاشان سالىنعان؟
- سۋرەتشى قانداي كوڭىل كۇيدە بولعان؟
وسى سياقتى تاعى باسقا دا سۋرەتتەر بويىنشا اڭگىمە قۇراستىرۋعا بولادى.
جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتى بەينەلەۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى بويىنشا بالالاردان ادامنىڭ الدەبىر ساپاسى تۋرالى ايتا - تىن ءبىر نارسەنى بەينەلەۋدى سۇراڭىز. مۇمكىن بۇل ولارعا العاشقىدا قيىن تاپسىرما بولىپ كورىنەر. الايدا، بالالار ۋاقىتى كەلگەندە كەز - كەلگەن شىعارماشىلىق ويدى قاعاز بەتىندە تۇسىرۋگە بولاتىنىن تۇسىنەدى جانە ونى وزىندىك پىكىرمەن قوسا، اسەرلى جەتكىزۋدى ماقسات ەتەدى.
پروزا جانە ولەڭ شىعارۋ.
بالالاردىڭ ىشىندە الدەكىمگە ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن سۋرەتتەر ارقىلى ەمەس، سوزبەن جەتكىزۋ جەڭىل بولادى. بۇل قابىلەت ەگەر وقۋشىلار ءان ايتۋ نەمەسە مۋزىكا تىڭداۋ كەزىندە وزدەرىنىڭ اسەرلەنۋشىلىگى تۋرالى جازۋعا تالاپتانۋ كەزىندە بايقالادى. كەيبىر بالالار سەزىمدەرىن ءوزى شىعارعان ولەڭدەرىندە ايقىن كورسەتۋگە قابىلەتتى كەلەدى. سونى - مەن قاتار ءوزىنىڭ ىشكى ويىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن پايدالانادى.
ىشكى دۇنيەنىڭ بەينەلەرى.
بۇعان دەيىن ايتىلعانداي، تىنىشتىقتا وتىرۋ شىعارماشىلىققا كەڭىستىك بەرەدى. ەگەر بالالاردان ءوز بويىنا شولۋ كەزىندە ولاردىڭ نەنى كورگەنىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋدى سۇراسا، بالانىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ قانشالىقتى باي ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولار ەدى. بالالار ويى عاجايىپ بەينەلەردى قامتۋعا قابىلەتى جەتەتىنىن تاجىريبە كورسەتتى. سولاردىڭ ءبىرى جارىققا مالىنعان بۇكىل ءالامدى بەينەلەيدى، باسقالارى ءوز جۇرەگىندەگى ادەمى گۇل تۇرىندە ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن جەتكىزۋگە تىرىسادى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇگىنگى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ كەز كەلگەنى شىعارماشىلىق تاپسىرمالار شەشۋدى تابىسپەن مەڭگەرە الادى.
ول ءۇشىن مىنا تومەندەگى شارتتار ورىندالۋى ءتيىس:
بىرىنشىدەن، بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ءىسىن ەرتە باستان قولعا الۋ. مىسالى، ءبىز ءتىل ۇيرەتۋ ءۇشىن بالانىڭ تۋعان ساتىنەن باستاپ سويلەسە باستايمىز عوي. نەمەسە مۋزىكانتتار جان ۇياسىندا ۇنەمى مۋزىكا ەستىپ وسكەن بالانىڭ سول ونەرگە قابىلەتى ەرتە اشىلادى. وسىنى باسقا قابىلەتتەر دامىتۋعا نەگە پايدالانباسقا!
ەكىنشىدەن، بالانىڭ جۇيەلى، تۇراقتى ۇيىمداستىرىلعان شىعارماشىلىق ارەكەتتەر جاعدايىندا بولۋى. ەرەكشە ويدى تالاپ ەتەتىن الەۋمەتتىك قارىم - قاتىناستار شىعارماشىلىق قابىلەتتەر دامىتۋعا ءتيىمدى اسەر ەتەدى دەپ ويلايمىز.
ۇشىنشىدەن، شىعارماشىلىق جۇمىستار بالانىڭ ويلاۋ مۇمكىندىگىنىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيىنە جەتۋى كەرەك. كۇن اسقسن سايىن ول دەڭگەي بيىكتەي بەرەتىندەي بولۋى قاجەت. وسىنداي تىنىمسىز وي قىزمەتى عانا بالا دامۋىنا ۇلكەن ناتيجە بەرەدى.
تورتىنشىدەن، ەڭ نەگىزگى شارت - بالا ارەكەتتىڭ ءار تۇرىمەن اينالىسۋعا، تىڭداۋىنا دەگەن ەركىندىگىنىڭ بولۋى. بالانىڭ جۇمىسپەن اينالىسۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى، قانشا ۋاقىت اينالىسامىن دەسە دە ءوز ەركى بولۋى كەرەك. مۇنداي قىزىعۋشىلىق، قاجەتتىلىك، تابىسقا جەتۋدىڭ بىردەن - ءبىر كەپىلى بولىپ تابىلادى. ءبىراق بالاعا بەرىلەتىن ەركىندىك ۇلكەننىڭ قامقورلىعىن، كومەگىن تالاپ ەتەدى. مىنە، بۇدان شىعارماشىلىق قابىلەتتەر دامىتۋدىڭ بەسىنشى شارتى شىعادى. ەركىندىك - ويعا نە كەلسە سونى ىستەۋگە، ال قامقورلىق، كومەك بالا ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە اينالماۋى كەرەك. بالاعا ەلەۋسىز بولسا دا ءوز كۇشىمەن، ءوز ويىمەن، قيىندىقتى جەڭە وتىرىپ «جاڭالىق» اشۋعا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.
وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، ءوز سىنىبىمنىڭ وقۋشىلارىن 1 - سىنىپتان باستاپ باقىلاۋ جاساي وتىرىپ، دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسىمەن جۇمىس جاساپ كەلەمىن.
مىسالى: انا تىلىنەن باسپا تۇرىندە بەرىلگەن سوزدەردى جازبا تۇرىمەن جازۋ.
مۇنداعى ماقساتىم: وقۋشىلاردىڭ ارىپتەردىڭ جازبا ءتۇرىن ەستە ساقتاۋىن، ادەمى، كوركەم جازۋىن مەڭگەرتۋ، بەكىتۋ، تەكسەرۋ. جانە ءارتۇرلى سۇراقتارعا تەست تاپسىرمالارى بەرىلىپ وتىردى.
2 - سىنىپتان باستاپ شىعارماشىلىق تاپسىرمالار كۇردەلەنە تۇسەدى. مىسالى، ءارتۇرلى سىزبا بويىنشا سوزدەر ويلاۋ، جانە وسى جىلى وقۋشىلاردىڭ وي شاپشاڭدىعىن دامىتىپ، شىعارماشىلىعىن ارتتىراتىن جۇمىستاردىڭ ءبىرى ولەڭ قۇراستىرۋ. ەڭ العاش «ۇيقاس» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ، وقىعان ولەڭدەگى ۇيقاستاردى تاۋىپ، قالاي جازىلىپ تۇرعانىن تالداۋدىڭ ءمانى زور. وسىدان كەلە شىعارماشىلىق تۇلعا نەگىزى باستاۋىش سىنىپتا قالاناتىنى انىق. وسى جاستاعى بالالار بويىندا شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ باستاۋلارى جاتىر. «بۇلاق كورسەڭ، كوزىن اش» دەگەن حالقىمىز. جالپى شىعارماشىلىق بۋىندى ومىرگە كەلگەنگە دەيىن ۇستاز شاكىرتتىڭ ونەگە تۇتار اقىلشىسى، پىكىرلەس دوسى، باپكەرى بولۋعا ءتيىس. وقۋشى شىعارماشىلىعى ۇنەمى ۇستاز، سىنىپ ۇجىمى، اتا - انالار تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ وتىرۋى كەرەك. مىسالى: ءبىزدىڭ سىنىپ - كابينەتتە وقۋشىلار شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «بوزتورعاي» اتتى ادەبي بۇرىش جانە وسى اتتاس قولجازبا جۋرنال بار. مۇندا وقۋشىلاردىڭ ادەبي شىعارمالار بويىنشا سالعان سۋرەتتەرى، جازعان ۇزدىك شىعارمالارى، ەرتەگىلەرى، ولەڭدەرى، جيناعان ادەبي ماتەريالدارى ت. ب. جازىلىپ، اپتا سايىن اۋىستىرىلىپ وتىرادى.
مەن ءوز تاجىريبەمدە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىمەن شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ تومەندەگىدەي تۇرلەرىن جۇرگىزۋگە بولاتىنىن بايقادىم.
1. بالالارعا بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتا (باسپا ءسوز بەتىنە) اڭگىمە وقىپ، وقۋشىلارعا باسقاشا اياقتاۋعا كىلت بولارلىق سيۋجەت ۇسىنۋ.
2. اڭگىمەنىڭ، ەرتەگىنىڭ سيۋجەتىن باستاپ بەرۋ، اياقتاۋدى وقۋشىعا تاپسىرۋ.
3. ۇيقاس ۇسىنۋ ارقىلى ولەڭ شىعارۋ.
4. بەلگىلى ماقال نەگىزىندە اڭگىمە جازۋ.
5. ءماتىن بويىنشا ماقال قۇراستىرۋ.
6. تابيعات قۇبىلىسىنا بايلانىستى جۇمباقتار شىعارۋ.
7. بەرىلگەن تىرەك سوزدەر ارقىلى قىزىقتى ءماتىن قۇراستىرۋ ت. س. س.
شىعارماشىلىق تاپسىرما تۇرلەرىن سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە، شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ دارالىعىنا قاراپ ءارى قاراي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى.
سونىمەن، مەنىڭ بايقاۋىمشا باستاۋىش سىنىپتاردا شىعارماشىلىق جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەنگەن وقۋشى جوعارى سىنىپتاردا شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ قاي تۇرىنە بولسىن بەيىم بولادى. ولار جاڭا يدەياعا پروبلەمالاردى وزدىگىنەن شەشۋگە تىرىسادى
دەپ بىلەمىن.
بالانىڭ قابىلەتتەرىن دامىتۋ ماسەلەسى ءوزىنىڭ تامىرىن ادامزات تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن الادى. ەجەلگى گرەك عالىمى جانە فيلوسوفى سوكرات ءوز وقۋشىلارىنىڭ دامۋىنا ۇنەمى قامقورلىق جاساپ وتىرعان. ادامنىڭ اقىل - ويىن، قابىلەتتەرىن دامىتۋ ارقىلى ونى باقىت جولىنا جەتكىزۋ ماسەلەسىنە بىرنەشە كۇردەلى ەڭبەكتەرىن تىكەلەي ارناعان شىعىستىڭ ايگىلى ويشىلى ءال - فارابي بولدى.
بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ ۇستازى ۇلى اباي ءوزىنىڭ قارا سوزدەرىندە /43 ءسوزى / بالا ومىرگە كەلگەندەگى قابىلەتتەرى ءارى قاراي دامىتۋدى، شىڭداۋدى قاجەت ەتەتىن، سوندا عانا ولار پايداعا اساتىنىن جازعان. ال نازاردان تىس قالعان قابىلەتتىلەر بارا - بارا جويىلىپ، جوق بولاتىنىن ايتقان.
م. جۇمابايەۆ ءوزىنىڭ پەداگوگيكا وقۋلىعىندا بالانىڭ دامۋىنىڭ ماسەلەلەرىن كوتەرەدى. ول ءۇشىن ونىڭ تانىمىن، اقىلىن، ەركىن، زەيىنىن قالىپتاستىرۋ كەرەك ەكەنىن جازادى.
بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ماسەلەسىن تاڭداۋ ەڭ الدىمەن «قابىلەت» ۇعىمىنىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ الۋدى تالاپ ەتەدى.
فيلوسوفيادا «قابىلەتتەردى» تۇلعانىڭ بەلگىلى ءبىر ارەكەتتى ورىنداۋعا جاعداي جاسايتىن جەكە ەرەكشەلىكتەرى، دەي كەلە ولار قوعامدىق تاريحي ءىس - ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسىپ، ءارى قاراي دامىپ وتىراتىنىن اتاپ كورسەتەدى.
«قابىلەتتەر» - ءبىلىم الۋعا قاجەتتى ادامنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى - دەيدى ا. ۆ. پەتروۆسكيي. «قابىلەت ءىس - ارەكەتتىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن ويداعىداي، ناتيجەلى ورىنداۋعا تىرىساتىن ادامنىڭ جەكە قاسيەتى»،- دەپ جازادى ت. تاجىبايەۆ.
«قابىلەتتەر» - ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىنىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن ورىنداي الۋ مۇمكىندىكتەرى» - دەگەن دە انىقتاما بار. مۇمكىندىك ءبىلىم دە، داعدى دا ەمەس. ول ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر ءىستى ورىنداۋعا دايارلىعى»،- دەپ قاراستىرادى ءا. الدامۇراتوۆ.
پسيحولوگتار قابىلەتتەردىڭ 2 ءتۇرلى دەڭگەيى بولاتىندىعىن دالەلدەگەن.
رەپرودۋكتيۆتى /ءونىمسىز/ - ءىس - ارەكەتتى، نە ءبىلىمدى بەرىلگەن ۇلگى بويىنشا قابىلداي، مەڭگەرە الۋ دەڭگەيى.
ال «شىعارماشىلىق» ءسوزىنىڭ ءمانى نەدە؟
«شىعارماشىلىق» ءسوزىنىڭ توركىنى /ەتيمولوگياسى/ «شىعارۋ»، «ىزدەنۋ»، «ويلاپ تابۋ» دەگەنگە كەلىپ سايادى. دەمەك بۇرىن تاجىريبەدە بولماعان جاڭا نارسە ويلاپ، جەتىستىككە قول جەتكىزۋ دەگەن ءسوز. ال «شىعارماشىلىق» ماسەلەسىن تەرەڭ زەرتتەگەن يا. ن. پونوماريەۆ ونى «دامۋ» ۇعىمىمەن قاتار قويادى. ويتكەنى ءاربىر جاڭالىق، اسىرەسە ينتەلەكتۋالدىق تۇرعىداعى بالانى جاڭا پسيحيكالىق ساپاعا كوتەرەدى.
بۇدان ءبىز «شىعارماشىلىق» ۇعىمىنىڭ نەگىزگى بەلگىسى «جاڭالىق» بولعانىمەن، ونداعى تۇلعانىڭ، ادامزاتتىڭ، قوعامنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن ەرەكشە كۇشتىڭ بار ەكەنىن بايقايمىز.
شىعارماشىلىق قابىلەت دەگەن نە؟ قابىلەتتەردىڭ شىعارماشىلىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋى نەگە بايلانىستى دەگەن سۇراقتار ءاربىر ۇستازدى مازالايدى دەپ ويلايمىز. شىعارماشىلىق ارەكەت وتە كۇردەلى پروسەسس جانە ول ادامعا عانا ءتان.
شىعارماشىلىق قابىلەت ءار بالانىڭ تابيعاتىندا اۋەل باستا سالىنعان. ءمۇعالىمنىڭ مىندەتى - وقۋشىعا ونىڭ بويىندا جاسىرىنىپ جاتقان مۇمكىندىكتى اشىپ كورسەتۋ.
شىعارماشىلىق - بۇكىل تىرشىلىكتىڭ كوزى. ادام بالاسىنىڭ سويلەي باستاعان كەزىنەن باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن جەتىستىكتەرى شىعارماشىلىقتىڭ ناتيجەسى. بۇعان بۇكىل حالىق جانە جەكە ادامنىڭ شىعارماشىلىعى ارقىلى كەلدىك. ءار جاڭا ۇرپاق وزىنە دەيىنگى ۇرپاقتىڭ قول جەتكەن جەتىستىكتەرىن مەڭگەرىپ قانا قويماي، ءوز ءىس - ارەكەتىنە سول جەتىستىكتەردى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەي، جەتىلدىرە وتىرىپ، بارلىق سالادا تاڭعاجايىپ تابىستارعا قول جەتكىزەدى.
ال بۇگىنگى كۇردەلى الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاڭارۋلار تۇسىندا شىعارماشىلىق قابىلەتتەر باستى نىسانا بولىپ، كەرىسىنشە وقۋشىدا شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ بولماۋى ۇلكەن پروبلەما سانالىپ، ويلاندىرۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. سەبەبى ومىردەگى سان الۋان قيىنشىلىقتاردى شەشۋ تەك شىعارماشىل ادامداردىڭ قولىنان كەلەدى. تەك شىعارماشىلىق قانا قانداي تۇردە، قانداي دەڭگەيدە بولماسىن ادامعا ءومىردىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە، باقىتىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
وقۋشىنىڭ قابىلەتتەرى ەكى ءتۇرلى ارەكەتتە داميدى. بىرىنشىدەن، كەز - كەلگەن بالا وقۋ ارەكەتىندە ادامزات بالاسىنىڭ وسى كەزگە دەيىنگى جيناقتالعان تاجىريبەسىن مەڭگەرسە، ەكىنشىدەن، كەز - كەلگەن وقۋشى شىعارماشىلىق ارەكەتتەر ورىنداۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرىن دامىتادى. وقۋ ارەكەتىنەن شىعارماشىلىق ارەكەتتىڭ ايىرماشىلىعى - ول بالانىڭ ءوزىن - ءوزى قالىپتاستىرۋىنا، ءوز يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋىنا باعىتتالعان جاڭا ءادىس - تاسىلدەردى ىزدەيدى. پروبلەمانى وزىنشە، جاڭاشا شەشۋگە تالپىنىس جاسايدى.
ەكى ارەكەتتە وقۋشىلار ەكى ءتۇرلى مۇددەلەر كوزدەلگەن ءارتۇرلى ماقساتتار شەشەدى. مىسالى، وقۋ ارەكەتىندە بەلگىلى ءبىر ەرەجەنى مەڭگەرتەتىن، داعدىنى قالىپتاستىراتىن جاتتىعۋلار ورىندالسا، شىعارماشىلىق ارەكەتتە بالانىڭ ىزدەنۋ جۇمىسى باستى نىسانادا بولادى. سوندىقتان وقۋ ارەكەتى بالانىڭ جالپى قابىلەتىن دامىتسا، شىعارما - شىلىق ارەكەت ناقتى جاعداي شەشۋ بارىسىندا ناتيجەگە جەتكىزەتىن قابىلەتتەرىن دامىتادى.
بالالاردىڭ بويىنداعى شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن اشۋدىڭ جانە دامىتۋدىڭ كوپ ءتاسىلى بار:
اڭگىمە بويىنشا سۋرەت سالۋ
وقۋشىلاردىڭ جاڭا عانا ايتىلعان ەرتەگى نەمەسە ناقىلعا وراي قانداي دا بولماسىن سۋرەت سالۋدى سۇراڭىز. بالا ءوزىن بەينەلەۋ ونەرىنىڭ شەبەرى رەتىندە سەزىنەدى، سونىمەن بىرگە اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن ەسىندە جاقسى ساقتاپ قالادى. ويتكەنى ول اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن ىشكى سەزىمىمەن جەتكىزۋدى كوزدەيدى.
بەلگىلى ءبىر سۋرەتكە قاراپ، سونىڭ سۋرەتىن سالعىزۋعا بولادى. ول ءۇشىن:
1. سۋرەتتى مۇقيات قاراۋعا ۋاقىت بەرۋ.
2. وقۋشىلارعا بەرىلەتىن تىرەك - سحەمالار:
- سەنىڭ ويىڭشا مىنا سۋرەت قاشان سالىنعان؟
- سۋرەتشى قانداي كوڭىل كۇيدە بولعان؟
وسى سياقتى تاعى باسقا دا سۋرەتتەر بويىنشا اڭگىمە قۇراستىرۋعا بولادى.
جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتى بەينەلەۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى بويىنشا بالالاردان ادامنىڭ الدەبىر ساپاسى تۋرالى ايتا - تىن ءبىر نارسەنى بەينەلەۋدى سۇراڭىز. مۇمكىن بۇل ولارعا العاشقىدا قيىن تاپسىرما بولىپ كورىنەر. الايدا، بالالار ۋاقىتى كەلگەندە كەز - كەلگەن شىعارماشىلىق ويدى قاعاز بەتىندە تۇسىرۋگە بولاتىنىن تۇسىنەدى جانە ونى وزىندىك پىكىرمەن قوسا، اسەرلى جەتكىزۋدى ماقسات ەتەدى.
پروزا جانە ولەڭ شىعارۋ.
بالالاردىڭ ىشىندە الدەكىمگە ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن سۋرەتتەر ارقىلى ەمەس، سوزبەن جەتكىزۋ جەڭىل بولادى. بۇل قابىلەت ەگەر وقۋشىلار ءان ايتۋ نەمەسە مۋزىكا تىڭداۋ كەزىندە وزدەرىنىڭ اسەرلەنۋشىلىگى تۋرالى جازۋعا تالاپتانۋ كەزىندە بايقالادى. كەيبىر بالالار سەزىمدەرىن ءوزى شىعارعان ولەڭدەرىندە ايقىن كورسەتۋگە قابىلەتتى كەلەدى. سونى - مەن قاتار ءوزىنىڭ ىشكى ويىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن پايدالانادى.
ىشكى دۇنيەنىڭ بەينەلەرى.
بۇعان دەيىن ايتىلعانداي، تىنىشتىقتا وتىرۋ شىعارماشىلىققا كەڭىستىك بەرەدى. ەگەر بالالاردان ءوز بويىنا شولۋ كەزىندە ولاردىڭ نەنى كورگەنىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋدى سۇراسا، بالانىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ قانشالىقتى باي ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولار ەدى. بالالار ويى عاجايىپ بەينەلەردى قامتۋعا قابىلەتى جەتەتىنىن تاجىريبە كورسەتتى. سولاردىڭ ءبىرى جارىققا مالىنعان بۇكىل ءالامدى بەينەلەيدى، باسقالارى ءوز جۇرەگىندەگى ادەمى گۇل تۇرىندە ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن جەتكىزۋگە تىرىسادى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇگىنگى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ كەز كەلگەنى شىعارماشىلىق تاپسىرمالار شەشۋدى تابىسپەن مەڭگەرە الادى.
ول ءۇشىن مىنا تومەندەگى شارتتار ورىندالۋى ءتيىس:
بىرىنشىدەن، بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ءىسىن ەرتە باستان قولعا الۋ. مىسالى، ءبىز ءتىل ۇيرەتۋ ءۇشىن بالانىڭ تۋعان ساتىنەن باستاپ سويلەسە باستايمىز عوي. نەمەسە مۋزىكانتتار جان ۇياسىندا ۇنەمى مۋزىكا ەستىپ وسكەن بالانىڭ سول ونەرگە قابىلەتى ەرتە اشىلادى. وسىنى باسقا قابىلەتتەر دامىتۋعا نەگە پايدالانباسقا!
ەكىنشىدەن، بالانىڭ جۇيەلى، تۇراقتى ۇيىمداستىرىلعان شىعارماشىلىق ارەكەتتەر جاعدايىندا بولۋى. ەرەكشە ويدى تالاپ ەتەتىن الەۋمەتتىك قارىم - قاتىناستار شىعارماشىلىق قابىلەتتەر دامىتۋعا ءتيىمدى اسەر ەتەدى دەپ ويلايمىز.
ۇشىنشىدەن، شىعارماشىلىق جۇمىستار بالانىڭ ويلاۋ مۇمكىندىگىنىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيىنە جەتۋى كەرەك. كۇن اسقسن سايىن ول دەڭگەي بيىكتەي بەرەتىندەي بولۋى قاجەت. وسىنداي تىنىمسىز وي قىزمەتى عانا بالا دامۋىنا ۇلكەن ناتيجە بەرەدى.
تورتىنشىدەن، ەڭ نەگىزگى شارت - بالا ارەكەتتىڭ ءار تۇرىمەن اينالىسۋعا، تىڭداۋىنا دەگەن ەركىندىگىنىڭ بولۋى. بالانىڭ جۇمىسپەن اينالىسۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى، قانشا ۋاقىت اينالىسامىن دەسە دە ءوز ەركى بولۋى كەرەك. مۇنداي قىزىعۋشىلىق، قاجەتتىلىك، تابىسقا جەتۋدىڭ بىردەن - ءبىر كەپىلى بولىپ تابىلادى. ءبىراق بالاعا بەرىلەتىن ەركىندىك ۇلكەننىڭ قامقورلىعىن، كومەگىن تالاپ ەتەدى. مىنە، بۇدان شىعارماشىلىق قابىلەتتەر دامىتۋدىڭ بەسىنشى شارتى شىعادى. ەركىندىك - ويعا نە كەلسە سونى ىستەۋگە، ال قامقورلىق، كومەك بالا ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە اينالماۋى كەرەك. بالاعا ەلەۋسىز بولسا دا ءوز كۇشىمەن، ءوز ويىمەن، قيىندىقتى جەڭە وتىرىپ «جاڭالىق» اشۋعا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.
وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، ءوز سىنىبىمنىڭ وقۋشىلارىن 1 - سىنىپتان باستاپ باقىلاۋ جاساي وتىرىپ، دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسىمەن جۇمىس جاساپ كەلەمىن.
مىسالى: انا تىلىنەن باسپا تۇرىندە بەرىلگەن سوزدەردى جازبا تۇرىمەن جازۋ.
مۇنداعى ماقساتىم: وقۋشىلاردىڭ ارىپتەردىڭ جازبا ءتۇرىن ەستە ساقتاۋىن، ادەمى، كوركەم جازۋىن مەڭگەرتۋ، بەكىتۋ، تەكسەرۋ. جانە ءارتۇرلى سۇراقتارعا تەست تاپسىرمالارى بەرىلىپ وتىردى.
2 - سىنىپتان باستاپ شىعارماشىلىق تاپسىرمالار كۇردەلەنە تۇسەدى. مىسالى، ءارتۇرلى سىزبا بويىنشا سوزدەر ويلاۋ، جانە وسى جىلى وقۋشىلاردىڭ وي شاپشاڭدىعىن دامىتىپ، شىعارماشىلىعىن ارتتىراتىن جۇمىستاردىڭ ءبىرى ولەڭ قۇراستىرۋ. ەڭ العاش «ۇيقاس» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ، وقىعان ولەڭدەگى ۇيقاستاردى تاۋىپ، قالاي جازىلىپ تۇرعانىن تالداۋدىڭ ءمانى زور. وسىدان كەلە شىعارماشىلىق تۇلعا نەگىزى باستاۋىش سىنىپتا قالاناتىنى انىق. وسى جاستاعى بالالار بويىندا شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ باستاۋلارى جاتىر. «بۇلاق كورسەڭ، كوزىن اش» دەگەن حالقىمىز. جالپى شىعارماشىلىق بۋىندى ومىرگە كەلگەنگە دەيىن ۇستاز شاكىرتتىڭ ونەگە تۇتار اقىلشىسى، پىكىرلەس دوسى، باپكەرى بولۋعا ءتيىس. وقۋشى شىعارماشىلىعى ۇنەمى ۇستاز، سىنىپ ۇجىمى، اتا - انالار تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ وتىرۋى كەرەك. مىسالى: ءبىزدىڭ سىنىپ - كابينەتتە وقۋشىلار شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «بوزتورعاي» اتتى ادەبي بۇرىش جانە وسى اتتاس قولجازبا جۋرنال بار. مۇندا وقۋشىلاردىڭ ادەبي شىعارمالار بويىنشا سالعان سۋرەتتەرى، جازعان ۇزدىك شىعارمالارى، ەرتەگىلەرى، ولەڭدەرى، جيناعان ادەبي ماتەريالدارى ت. ب. جازىلىپ، اپتا سايىن اۋىستىرىلىپ وتىرادى.
مەن ءوز تاجىريبەمدە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىمەن شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ تومەندەگىدەي تۇرلەرىن جۇرگىزۋگە بولاتىنىن بايقادىم.
1. بالالارعا بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتا (باسپا ءسوز بەتىنە) اڭگىمە وقىپ، وقۋشىلارعا باسقاشا اياقتاۋعا كىلت بولارلىق سيۋجەت ۇسىنۋ.
2. اڭگىمەنىڭ، ەرتەگىنىڭ سيۋجەتىن باستاپ بەرۋ، اياقتاۋدى وقۋشىعا تاپسىرۋ.
3. ۇيقاس ۇسىنۋ ارقىلى ولەڭ شىعارۋ.
4. بەلگىلى ماقال نەگىزىندە اڭگىمە جازۋ.
5. ءماتىن بويىنشا ماقال قۇراستىرۋ.
6. تابيعات قۇبىلىسىنا بايلانىستى جۇمباقتار شىعارۋ.
7. بەرىلگەن تىرەك سوزدەر ارقىلى قىزىقتى ءماتىن قۇراستىرۋ ت. س. س.
شىعارماشىلىق تاپسىرما تۇرلەرىن سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە، شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ دارالىعىنا قاراپ ءارى قاراي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى.
سونىمەن، مەنىڭ بايقاۋىمشا باستاۋىش سىنىپتاردا شىعارماشىلىق جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەنگەن وقۋشى جوعارى سىنىپتاردا شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ قاي تۇرىنە بولسىن بەيىم بولادى. ولار جاڭا يدەياعا پروبلەمالاردى وزدىگىنەن شەشۋگە تىرىسادى
دەپ بىلەمىن.
You Might Also Like
