بۋدديزمدەگى قاسيەتتى ماتىندەر
بۋدديزم - ءۇندىستاندا ب.ز.د. VII – Vع.ع. شاماسىندا پايدا بولعان ءىلىم. بۋدديزم – ۇندىدە (ب.د.د. V ع. كەيىن)، قىتايدا، وڭتۇستىك شىعىس ازيادا(ب.د.د. III ع.كەيىن)، ت.ب ايماقتارعا كەڭ تاراعان. نەگىزىن قالاۋشىسى سولتۇستىك ۇندىدە اقسۇيەك وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن گاۋتاما بۋددا (سيددحاردحا شاكيامۋني)(ب.د.د563-483 ج.ج).
بۋدديزم يسلام، حريستيان، يندۋيزم دىندەرىمەن بىرگە الەمدىك دىندەر قاتارىنا جاتادى. 2010 جىلى Encyclopedia Britannica اقپاراتى بويىنشا بۋدديزم ءدىنىنىڭ ۇستانۋشىلارىنىڭ سانى 463ملن ادامدى قۇراعان.
تارالۋ ايماعى بويىنشا ءىرى بولىپ تابىلاتىن دىندەرگە ساي بۇل دىندە دە ءوزىنىڭ قاسيەتتى ماتىندەرى بار. ولاردىڭ جالپى اتاۋى – تريپيتاكا.
تريپي́تاكا (سانسكر. त्रिपिटक، «ءۇش سەبەت»؛ پالي، تيپي́تاكا ؛ قىت. 三藏، سان سزان؛ جاپون. 三藏، ساندزō؛ كور.삼장؛ ۆەت.Tam tạng) ب.ز.د. VII-Vع. جاسالعان بۋدديستەردىڭ قاسيەتتى ماتىندەرىنىڭ جيىنتىعى.
بۋدديستتەر الەمىندە تريپيتاكانىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار، ولاردىڭ قۇرامىنا ءارتۇرلى ماتىندەر ەنەدى. ەڭ تانىمالى – تەريەۆادا ءداستۇرىنىڭ پالي كانونى. تريپيتاكا ءسوزى ءۇش سەبەت دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى، بۇل ونىڭ ءۇش بولىمگە بولىنگەنىمەن سايكەس كەلەدى: ۆيناييا-پيتاكا (پالي: ۆينايا-پيتاكا)، سۋترا-پيتاكا (پالي: سۋتتا-پيتاكا) جانە ابحيدحارما-پيتاكا (پالي: ابحيدحامما-پيتاكا). پيتاكا («سەبەت») اتاۋى ماتىندەر جازىلعان پالما جاپىراقتارىنىڭ شيىرشىقتارى ءۇش توقىلعان سەبەتتە ساقتالۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. الايدا تريپيتاكانىڭ جازبا تۇرىنە تۇسىرىلگەنگە دەيىن پالي تىلىندە «تريپيتاكا» ءسوزى «جيناق» دەگەن ماعىنانى ءبىلدىرۋى مۇمكىن.
ماحايانالىق تريپيتاكا جيناعىنا بۋددانىڭ وسيەتتەرى مەن فيلوسوفياسىمەن قوسا كوپتەگەن ءۇندى فيلوسوفتارىنىڭ شىعارمالارى قوسىلعان(م: ناگاردجۋنا، ۆاسۋباندحۋ، دحارماكيرتي جانە ت.ب.)
ءبىرىنشى ءبولىم، ۆينايا پيتاكا («ۆينايا» - بۋدديستتىك موناستىرلىق ەرەجە دەگەندى بىلدىرەدى) بولىمىندە سانگحانىڭ، ياعني بۋدديستتىك قاۋىمنىڭ ءومىرىن رەتتەۋگە ارنالعان ماتىندەر جازىلعان. مۇندا موناحتاردىڭ 227-دەن استام مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرى مەن ايەل موناحتاردىڭ 250 مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرى، سونداي-اق تۇتاستاي موناستىرلار قاۋىمداستىعىندا كەلىسىمدى ساقتاۋعا كومەكتەسەتىن ەرەجەلەر مەن راسىمدەر تۋرالى جازىلعان. ءبىرىنشى پيتاكا تارتىپتىك ەرەجەلەر جيىنتىعىمەن شەكتەلمەيدى، سونىمەن بىرگە ءار ەرەجەنىڭ پايدا بولۋ تاريحىن زەرتتەيدى، بۋددا گاۋتامانىڭ ءوزى ۇلكەن جانە الۋان ءتۇرلى رۋحاني قاۋىمداستىقتا ۇيلەسىمدىلىكتى ساقتاۋ ماسەلەلەرىن قالاي شەشكەندىگى تۋرالى مىسالدار كەلتىرىلگەن.
سۋتتا پيتاكا (پالي باسىلىمى) جەكە بۋددا نەمەسە كەيدە ەڭ جاقىن شاكىرتتەرىمەن ايتىلعان 10 000-نان استام سۋترادان تۇرادى. وسى بولىمگە ونىمەن قوسا «دجاتاكي» كىرەدى، ياعني بۋددانىڭ ءومىربايانىن پايىمدايتىن جازبالار.
ءۇشىنشى ءبولىم - ابحيدحامما پيتاكا - بۋددا ىلىمدەرىن جۇيەلەندىرەتىن جانە دحاممانىڭ نەگىزگى دوكترينالىق ۇستانىمدارىنا تەرەڭ، دەرلىك عىلىمي، تالداۋ ۇسىناتىن فيلوسوفيالىق تراكتاتتار جيناعى. ەگەر تريپيتاكيدىڭ العاشقى ەكى ءبولىمى ءدىني ءومىردىڭ شىڭىنا قول جەتكىزۋ تۋرالى پراكتيكالىق دوكترينانى ۇسىنسا، وندا ءۇشىنشى سەبەت ءىلىم نەگىزدەرىن تەوريالىق دامىتۋعا ارنالعان. ابحيدحامما-پيتاكا قۇرامىنا كىرەتىن كوپتەگەن ماتىندەردىڭ اۆتورلىعى تىكەلەي بۋددا شاكيامۋنيعا تيەسىلى، ءبىراق كوپتەگەن بۋددا ءىلىمىن زەرتتەۋشىلەر بۇل ماتىندەردىڭ كەيىنىرەك، اشوكي پاتشانىڭ(ب.ز.د. 273-232) كەزىندە جازىلعان دەپ ەسەپتەيدى.
ۇزاق ۋاقىت بويى تريپيتاكا ۇندىلىك قاسيەتتى ماتىندەردى جاتتاۋ داستۇرىنە سايكەس اۋىزشا تۇردە جەتكىزىلدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 80-جىلداردا، ماتىندەردىڭ جوعالۋ قاۋپىنە بايلانىستى تريپيتاكا العاش رەت پالما جاپىراقتارىندا شري-لانكاداعى تەراۆادا موناحتارىمەن جازىلدى.
پالي تريپيتاكيدىڭ (تيپيتاكي) باستاپقى ماتىندەرى عاسىرلار بويى وزگەرتىلگەنىنە قاراماستان، بۇل جيناق ەرتە ءبۋدديزمدى زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى جازبا كوزى بولىپ قالا بەرەدى. ءبۋدديزمنىڭ باسقا باعىتتارى ايتارلىقتاي جازبا ەسكەرتكىشتەردى قالدىرعان جوق. تريپيتاكي ماتىندەرىندە ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءبىرىنشى عاسىرلارىنداعى ءۇندىستاننىڭ مادەني، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ومىرىنە قاتىستى كوپتەگەن مالىمەتتەر بار.
مىنا فوتودا پالي تىلىندە جازىلعان تريپيتاكا ءماتىنىنىڭ ءۇزىندىسى كورسەتىلگەن:
ءارتۇرلى حالىقتار تريپيتاكانى اۋدارىپ، ءوز ەلدەرىندە ءبىزدىڭ كەزگە دەيىن ساقتاپ، جەتكىزگەن. سولاردىڭ ءبىرشاماسىن كەلتىرسەم.
قىتايلىق تريپيتاكا اۋدارىلىپ، ءىشىنارا جاڭا ءداۋىردىڭ العاشقى عاسىرلارىندا قۇراستىرىلعان جانە پالي تريپيتاكاسى سياقتى ماحايانالىق ءۇندى جازبالارىنان باستاۋ الادى، ءبىراقتا پالي تريپياكاسىنا قاراعاندا كەيىنگى زامانعى ءۇندى قوعامى مەن فيلوسوفياسى تۋرالى مول اقپارات بەرەدى.
كورەان تريپيتاكاسى. 80 مىڭ تاقتاعا 50 ميلليون تاڭبا! بارلىق ءماتىندى باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ شىعۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 30 جىل قاجەت بولادى. اعاش تاقتاعا ويىلعان ءار بەلگى سونشالىقتى ايقىن، ولاردىڭ ءبارى ءبىر قولمەن جانە ءبىر دەممەن جازىلعان سياقتى. بۇل كورەيا تريپيتاكاسى، حاين-سا عيباداتحاناسىندا ساقتالعان، الەمدەگى ءبۋدديزمنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ەڭ جاقسى جيناعى. تريپيتاكانى كارىس تىلىنە تولىقتاي اۋدارۋ ءۇشىن 37 جىل قاجەت بولدى. يۋنەسكو-نىڭ حالىقارالىق ۇيىمى تاقتاعا سالىنعان بۋدديستەر ماتىندەرىن الەمدىك مادەني مۇرانىڭ بولىگى رەتىندە تانىدى. قۇرامىندا 52 382 960 يەروگليف جانە 65568 توم بار. ءار اعاش تاقتايشانىڭ ەنى 70 سانتيمەتر، ۇزىندىعى 24 سانتيمەتر، قالىڭدىعى 2،6-دان 4 سانتيمەترگە دەيىن. ءبىر تاقتايشانىڭ سالماعى ءۇش كيلوگرامنان ءتورت كيلوگرامعا دەيىن بولعان. قويما وڭتۇستىك كورەيانىڭ كونسان-نامدوداعى حەينسا حرامىندا ساقتالعان.
تريپيتاكا باسىلىمدارى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ا. ا. ماسلوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، تريپيتاكيدىڭ ەڭ تولىق جاريالانىمى 1922-1933 جىلدارى باسىلىپ شىققان جانە 1968 جىلى توكيودا باسىلىپ شىققان تايشو شينشۋ دايجوكيونىڭ (تايشو جىلدارىنداعى تريپيتاكا) 55 تومدىق جاپوندىق جيىنتىعى بولىپ سانالادى.
باسىلىم كەلەسى بولىمدەردەن تۇرادى:
ۇندىلىك تومدار:
1-21 تومدار، بۋددانىڭ وسيەتتەرى مەن سۋترالار.
22-24 تومدار، بۋدديستىك قاۋىم مەن موناحتار ءومىرىن رەتتەيتىن ەرەجەلەر.
25-29 تومدار، ابحيدحارما (الەم قۇرىلىسىن ابستراكتىلى تۇردە تۇسىندىرەتىن بۋدديستىك ءىلىم) اۋدارمالارى.
30-31 تومدار، يوگاچارلار(يوگانى ۇستانۋشىلار) مەن مادحياميكي(ب.ز.د. IIع ناگاردجۋنا نەگىزىن سالعان ماحايانالىق ءىلىم) جازبالارىنىڭ اۋدارمالارى.
32 توم، شاتر(سۋترالارعا پىكىرلەر) اۋدارمالارى.
قىتايلىق تومدار:
33-34 تومدار، قىتايلىق عالىمداردىڭ سۋترالارعا پىكىرلەرى.
35-48 تومدار، قىتايلىق بۋدديزم تراكتاتتارى.
49-52 تومدار، ءارتۇرلى تاريحي جازبالار، ءارتۇرلى مەكتەپتەردىڭ تانىمال مۇعالىمدەرىنىڭ ءومىربايانى، قاجىلىقتار مەن مەكتەپتەردىڭ پولەميكاسى تۋرالى ماتىندەر.
53-54 تومدار، ءبۋدديزمنىڭ نەگىزگى انىقتامالارى.
55 توم، سۋترالار جيناعى.
باسقا دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1924-1934 جىلدار ارالىعىندا شىققان «تايشو جىلدارىندا جارىق كورگەن تريپيتاكا» (Dacheng xinshu dazanjing، 大 新 修 大 藏经) باسىلىمىنا 2920 ءماتىن مەن 8 توم ەنگەن. بۇل تريپيتاكا ەلەكتروندى تۇردە جۇڭگو تىلىندە www.fodian.net سايتىندا بار. ورىس تىلىندە تريپيتاكانىڭ تولىق نۇسقاسىن www.theravada.ru سايتىنان وقۋعا بولادى.
قورىتىندىلاي كەلە، بۋددا ءدىنى كوپتەگەن كەرەمەت، ءۇندى تاريحى، مادەنيەتى مەن ءدىنى تۋرالى اقپارات بەرەتىن جادىگەرلەرگە تولى. وسىلاردىڭ اراسىندا پالي تىلىندە ساقتالعان «تريپيتاكا» جازبالارى عىلىمي جاعىنان ەڭ ماڭىزدى جانە قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن جازبالاردىڭ ءبىرى. وسى اسا قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرشاما ۇزىندىلەرىن شىعىستانۋشى عالىمدارىمىز قازاق تىلىنە اۋدارادى دەپ ۇمىتتەنەمىن!
قولدانىلعان ماتەريالدار مەن ينتەرنەت-رەسۋرستار:
1. تيپيتاكا / اندروسوۆ ۆ. پ. // تەليەۆيزيوننايا باشنيا — ۋلان-باتور. — م. : بولشايا روسسييسكايا ەنسيكلوپەديا، 2016. — س. 152. — (بولشايا روسسييسكايا ەنسيكلوپەديا : [ۆ 35 ت.] / گل. رەد. يۋ. س. وسيپوۆ ؛ 2004—2017، ت. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.
2. ۆينايا-پيتاكا: ماحاۆاگگا. ديگحا-نيكايا: تيەۆيددجا-سۋتتا، پەر. س پالي ي كومم. ۆ.ۆ.ۆەرتوگرادوۆوي. – ۆ كن.: حرەستوماتيا پو يستوريي دريەۆنەگو ۆوستوكا، چ. 2. م.، 1980؛
3. ru.wikipedia.org/wiki/تريپيتاكا
4. www.britannica.com/topic/Buddhism
نۋربەكوۆ مۋحتارحان
«ءدىنتانۋ» ماماندىعىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
عىلىمي جەتەكشى: مۇقان ن.
PhD دوكتور، اعا وقىتۋشى
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
You Might Also Like
-
ەكسترەميزم – ءار ۋاقىتتا ءار قالاي كورىنىس بەرەتىن وتە كۇردەلى قۇبىلىس.
-
مەنىڭ كىشى اپامنىڭ ۇلكەن قىز بالاسى بەگىمشە. بالا كەزىندە بەگىمشە مەنىڭ اكە-شەشەمنىڭ قولىندا وسكەن بولاتىن.
