ءدىن جانە مادەنيەت. يسلامنىڭ تارالۋى. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋى
سىنىپ 7
ءپان قازاقستان تاريحى
تاقىرىپ 19، 20. ءدىن جانە مادەنيەت. يسلامنىڭ تارالۋى. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋى. (پرەزەنتاسياسىمەن)
ماقسات 9 – 13 عاسىرلارداعى قازاقستانداعى ءارتۇرلى ءدىني نانىمدار تۋرالى، عىلىمنىڭ دامۋ سەبەپتەرى، كورنەكتى عالىمدار جايلى كەڭىنەن ماعلۇمات بەرە كەلىپ، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ تاريحي ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ.
كورنەكىلىك ۇلى جىبەك جولىنىڭ كارتالارى، ايشا – ءبيبى مازارلارىنىڭ سۋرەتى، كورنەكتى عالىمداردىڭ پورترەتتەرى.
ءادىس - ءتاسىل:
اۋىزشا بايانداۋ، اڭگىمەلەۋ، سۇراق – جاۋاپ.
وتكەن ساباقتى قايتالاۋ:
ساباقتىڭ بارىسى: جوسپارى:
1. يسلام دىنىنە دەيىنگى ءدىني نانىمدار.
2. مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ەنۋى جانە تارالۋى.
3. مۇسىلمان ءدىنىنىڭ مادەنيەت دامۋىنا تيگىزگەن اسەرى. جوسپارى:
1. عىلىمنىڭ دامۋى.
2. ءتىل ءبىلىمىنىڭ دامۋى.
3. ادەبيەت.
العاشقى سۇراقتار: «العاش ادامدار اراسىندا ءدىني نانىم – سەنىمدەر قالاي پايدا بولدى؟، كوپ قۇدايعا تابىنۋشىلىق دەگەنىمىز نە؟ يسلام ءدىنى قاي جەردە، قاشان پايدا بولدى؟».
يسلام دىنىنە دەيىنگى ءدىني نانىمداردى تۇسىندىرگەندە ارحەولوگيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنەمىز. قازاقستاننىڭ وڭت.، وڭت – شىعىسىنداعى قالالارعا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە قالا تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا ءتۇرلى ءدىني – نانىمداردىڭ بولعانى بايقالادى. سىر بويىنداعى قالالاردى قازعاندا قوشقار مۇيىزىنە، قۇس ايدارىنا ۇقساس قىش قۇمىرالار تابىلعان. زورواسترالىق فارن، توتەمگە تابىنۋ بەلگىلەرى جايلى ايتا كەلىپ، وتقا تابىنۋ ادەتىنە كەڭىرەك توقتالۋ كەرەك. وتقا تابىنۋدى جانە «قاسيەتتى ۇماي انامەن» دە بايلانىستىرادى. وسىنداي سەنىمدەرگە بايلانىستى «وتقا تۇكىرمەۋ»، «وت جانعان جەردى باسپاۋ»، «تۇندە وت جارقىلداتپاۋ» سياقتى ءارتۇرلى ىرىمدار، جاس كەلىن تۇسكەندە وتقا ماي تامىزۋ عۇرپى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
جەتىسۋ ايماعىندا كەڭ تاراعان ءدىني نانىم داستۇرلەرى – زورواستريزم، نەستورياندىق تۇسىنىكتەگى حريستيان ءدىنى، بۋدديزم دىندەرىنىڭ سالت – داستۇرلەرى دە نازاردان تىس قالماۋى ءتيىس. ەكىنشى ماسەلە بويىنشا 10 – 11 عع قالا مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا جاڭا ءدىن – يسلامنىڭ اسەرىنە توقتالامىز. 10 عاسىردىڭ باسىندا قاراحان اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ساتۇق بوگرا حاننىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ونىڭ بالاسى بوعرا حاننىڭ 960 جىلى يسلامدى قاراحان مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى رەتىندە جاريالاعانى بەلگىلى. جانە ءال – ماكديسيدىڭ دەرەكتەرىمەن قاتار، يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋى جەرلەۋ داستۇرلەرىنە دە ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلگەن.
10 – 12 عاسىرلاردا قالا مادەنيەتىنىڭ دامۋى، يسلام ءدىنىنىڭ قانات جايۋى قازاقستان جەرىندە عىلىم مەن ءبىلىم سالالارىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتىپ، سايرام، وتىرار، تۇركىستان قالالارىنىڭ ءبىرشاما گۇلدەنگەنىن ايتامىز. شىعىستىڭ دۇنيە جۇزىنە ايگىلى، كورنەكتى عالىمى - ءال – فارابي تۋرالى بايانداۋ.
ءابۋ ناسىر ءال – فارابي 870 - 950 جج
ءبىلىم جولى: وتىرار، بۇحارا، سامارقان، يسفاحان، باعدات، شام.
پلاتون، اريستوتەل، پتولومەي.
ارحيمەد ەڭبەكتەرى
عىلىم سالاسى: فيلوسوفيا، ماتەماتيكا، مۋزىكا، ادەبيەت، مەديسينا، عارىشناما، لوگيكا، اناتوميا
«عىلىمدار ەنسيكلوپەدياسى»
عىلىمداردىڭ شىعۋى، ماسەلەلەردىڭ تۇپكى مازمۇنى، جۇلدىز بويىنشا بولجاۋلار، ۆاكۋۋم تۋرالى تراكتات
10 – 11 عاسىرلارداعى ءتىل ءبىلىمىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان عالىمدار:
اتى – ءجونى: ماحمۋد قاشقاري 1030 - 1090
ەڭبەكتەرى: «ديۋاني لۇعات ات - تۇرىك» (تۇرىك تىلدەرىنىڭ سوزدىگى)
نە ايتىلدى
تۇرىك داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن تۇرىك تايپالارىنىڭ سوزدىگى، ءتىل تاريحى، تۇرىك مەكەندەرىنىڭ اتالۋى، تاريحى، اۋىز ادەبيەتى تۋرالى ماعلۇماتتار.
ءجۇسىپ بالاساعۇن 1021 - 1075
«قۇتادعۋ بىلىك»
(قۇت نەگىزى – بىلىك )
تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحى، قوع – ساياسي ءومىرى، ادەت – عۇرىپ، نانىم – سەنىمدەرىنەن ماعلۇمات بەرەدى. فيلوسوفيا، استرونوميا، الگەبرا سياقتى عىلىم سالالارى دا قامتىلعان
ادەبيەت: احمەت يۇگنەكي + اقيقات سىيى، قوجا احمەت ياسساۋي +ديۋاني حيكمەت – دانالىق كىتابى، سۇلەيمەن باقىرعاني+ ءبيبى ماريا، ءالي اقىن + ءجۇسىپ – زىليقا پوەماسى.
ساباقتى بەكىتۋ:
10 – 12 عاسىرلاردا عىلىمنىڭ دامۋىنا سەبەپ بولعان نە؟ ءال – فارابي ءومىر سۇرگەن جىلدار؟ يسلام دىنىنە دەيىن قازاق جەرىندە بولعان ءدىني سەنىمدەر قانداي؟ يسلام ءدىنى قاي عاسىردا كەلدى؟ تۇرىك ءتىلىن العاش زەرتتەگەن عالىمدى اتا؟ ت. ب. سۇراقتار.
ءۇي جۇمىسى: 19 – 20 تاقىرىپتار.
ساباقتى باعالاۋ: تاقىرىپ بويىنشا باعالايمىن.
ءپان قازاقستان تاريحى
تاقىرىپ 19، 20. ءدىن جانە مادەنيەت. يسلامنىڭ تارالۋى. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋى. (پرەزەنتاسياسىمەن)
ماقسات 9 – 13 عاسىرلارداعى قازاقستانداعى ءارتۇرلى ءدىني نانىمدار تۋرالى، عىلىمنىڭ دامۋ سەبەپتەرى، كورنەكتى عالىمدار جايلى كەڭىنەن ماعلۇمات بەرە كەلىپ، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ تاريحي ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ.
كورنەكىلىك ۇلى جىبەك جولىنىڭ كارتالارى، ايشا – ءبيبى مازارلارىنىڭ سۋرەتى، كورنەكتى عالىمداردىڭ پورترەتتەرى.
ءادىس - ءتاسىل:
اۋىزشا بايانداۋ، اڭگىمەلەۋ، سۇراق – جاۋاپ.
وتكەن ساباقتى قايتالاۋ:
ساباقتىڭ بارىسى: جوسپارى:
1. يسلام دىنىنە دەيىنگى ءدىني نانىمدار.
2. مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ەنۋى جانە تارالۋى.
3. مۇسىلمان ءدىنىنىڭ مادەنيەت دامۋىنا تيگىزگەن اسەرى. جوسپارى:
1. عىلىمنىڭ دامۋى.
2. ءتىل ءبىلىمىنىڭ دامۋى.
3. ادەبيەت.
العاشقى سۇراقتار: «العاش ادامدار اراسىندا ءدىني نانىم – سەنىمدەر قالاي پايدا بولدى؟، كوپ قۇدايعا تابىنۋشىلىق دەگەنىمىز نە؟ يسلام ءدىنى قاي جەردە، قاشان پايدا بولدى؟».
يسلام دىنىنە دەيىنگى ءدىني نانىمداردى تۇسىندىرگەندە ارحەولوگيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنەمىز. قازاقستاننىڭ وڭت.، وڭت – شىعىسىنداعى قالالارعا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە قالا تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا ءتۇرلى ءدىني – نانىمداردىڭ بولعانى بايقالادى. سىر بويىنداعى قالالاردى قازعاندا قوشقار مۇيىزىنە، قۇس ايدارىنا ۇقساس قىش قۇمىرالار تابىلعان. زورواسترالىق فارن، توتەمگە تابىنۋ بەلگىلەرى جايلى ايتا كەلىپ، وتقا تابىنۋ ادەتىنە كەڭىرەك توقتالۋ كەرەك. وتقا تابىنۋدى جانە «قاسيەتتى ۇماي انامەن» دە بايلانىستىرادى. وسىنداي سەنىمدەرگە بايلانىستى «وتقا تۇكىرمەۋ»، «وت جانعان جەردى باسپاۋ»، «تۇندە وت جارقىلداتپاۋ» سياقتى ءارتۇرلى ىرىمدار، جاس كەلىن تۇسكەندە وتقا ماي تامىزۋ عۇرپى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
جەتىسۋ ايماعىندا كەڭ تاراعان ءدىني نانىم داستۇرلەرى – زورواستريزم، نەستورياندىق تۇسىنىكتەگى حريستيان ءدىنى، بۋدديزم دىندەرىنىڭ سالت – داستۇرلەرى دە نازاردان تىس قالماۋى ءتيىس. ەكىنشى ماسەلە بويىنشا 10 – 11 عع قالا مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا جاڭا ءدىن – يسلامنىڭ اسەرىنە توقتالامىز. 10 عاسىردىڭ باسىندا قاراحان اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ساتۇق بوگرا حاننىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ونىڭ بالاسى بوعرا حاننىڭ 960 جىلى يسلامدى قاراحان مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى رەتىندە جاريالاعانى بەلگىلى. جانە ءال – ماكديسيدىڭ دەرەكتەرىمەن قاتار، يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋى جەرلەۋ داستۇرلەرىنە دە ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلگەن.
10 – 12 عاسىرلاردا قالا مادەنيەتىنىڭ دامۋى، يسلام ءدىنىنىڭ قانات جايۋى قازاقستان جەرىندە عىلىم مەن ءبىلىم سالالارىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتىپ، سايرام، وتىرار، تۇركىستان قالالارىنىڭ ءبىرشاما گۇلدەنگەنىن ايتامىز. شىعىستىڭ دۇنيە جۇزىنە ايگىلى، كورنەكتى عالىمى - ءال – فارابي تۋرالى بايانداۋ.
ءابۋ ناسىر ءال – فارابي 870 - 950 جج
ءبىلىم جولى: وتىرار، بۇحارا، سامارقان، يسفاحان، باعدات، شام.
پلاتون، اريستوتەل، پتولومەي.
ارحيمەد ەڭبەكتەرى
عىلىم سالاسى: فيلوسوفيا، ماتەماتيكا، مۋزىكا، ادەبيەت، مەديسينا، عارىشناما، لوگيكا، اناتوميا
«عىلىمدار ەنسيكلوپەدياسى»
عىلىمداردىڭ شىعۋى، ماسەلەلەردىڭ تۇپكى مازمۇنى، جۇلدىز بويىنشا بولجاۋلار، ۆاكۋۋم تۋرالى تراكتات
10 – 11 عاسىرلارداعى ءتىل ءبىلىمىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان عالىمدار:
اتى – ءجونى: ماحمۋد قاشقاري 1030 - 1090
ەڭبەكتەرى: «ديۋاني لۇعات ات - تۇرىك» (تۇرىك تىلدەرىنىڭ سوزدىگى)
نە ايتىلدى
تۇرىك داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن تۇرىك تايپالارىنىڭ سوزدىگى، ءتىل تاريحى، تۇرىك مەكەندەرىنىڭ اتالۋى، تاريحى، اۋىز ادەبيەتى تۋرالى ماعلۇماتتار.
ءجۇسىپ بالاساعۇن 1021 - 1075
«قۇتادعۋ بىلىك»
(قۇت نەگىزى – بىلىك )
تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحى، قوع – ساياسي ءومىرى، ادەت – عۇرىپ، نانىم – سەنىمدەرىنەن ماعلۇمات بەرەدى. فيلوسوفيا، استرونوميا، الگەبرا سياقتى عىلىم سالالارى دا قامتىلعان
ادەبيەت: احمەت يۇگنەكي + اقيقات سىيى، قوجا احمەت ياسساۋي +ديۋاني حيكمەت – دانالىق كىتابى، سۇلەيمەن باقىرعاني+ ءبيبى ماريا، ءالي اقىن + ءجۇسىپ – زىليقا پوەماسى.
ساباقتى بەكىتۋ:
10 – 12 عاسىرلاردا عىلىمنىڭ دامۋىنا سەبەپ بولعان نە؟ ءال – فارابي ءومىر سۇرگەن جىلدار؟ يسلام دىنىنە دەيىن قازاق جەرىندە بولعان ءدىني سەنىمدەر قانداي؟ يسلام ءدىنى قاي عاسىردا كەلدى؟ تۇرىك ءتىلىن العاش زەرتتەگەن عالىمدى اتا؟ ت. ب. سۇراقتار.
ءۇي جۇمىسى: 19 – 20 تاقىرىپتار.
ساباقتى باعالاۋ: تاقىرىپ بويىنشا باعالايمىن.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: 35. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى. (پرەزەنتاسياسىمەن)
