دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن تيپكە ءبولۋ جانە توپتاستىرۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن تيپكە ءبولۋ جانە توپتاستىرۋ
ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن تيپكە ءبولىنۋى جانە توپتاسۋى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ جانە دەڭگەيلىك تاپسىرمالار بويىنشا بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ.
ب) تاربيەلىك: العان ءبىلىمىن ءىس جۇزىندە قولدانا بىلۋگە، ۇجىمداسىپ جۇمىس ىستەۋگە، سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە تاربيەلەۋ.
ۆ) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى كارتا بويىنشا مەملەكەتتەردى كورسەتىپ ۇيرەتۋ جانە ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
قۇرال-جابدىقتار، كورنەكتى قۇرالدار:
دۇنيە ءجۇزى ساياسي كارتاسى، گلوبۋس، اتلاس.
ساباقتىڭ ءتۇرى:
ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
3. جاڭا تاقىرىپتى تانىستىرۋ.
4. تاقىرىپتى بەكىتۋ.
5. باعالاۋ. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
قازىرگى دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ كوپتۇرلىگى جانە تيپولوگياسى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ قازىرگى ساياسي كارتاسىندا 240-قا جۋىق مەملەكەت پەن جەر اۋماقتارى بار (1 كەستە). الەمنىڭ سان الۋان ەلدەرى ءبىر – بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى جانە ءارقايسىنىڭ وزىنە ءتان قايتالانباس قاسيەتتەرى بار. ماسەلەن، جەر اۋماعى مەن گەوگرافيالىق ورنالاسۋى، حالقىنىڭ سانى مەن قۇرامى، تابيعات رەسۋرستارى مەن شارۋاشىلىق سالالارى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى مەن ونىڭ سيپاتى، ت. ب. بەلگىلەرىنە قاراي ەرەكشەلەنەدى.
بارلىق توپتاعى ەلدەردى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىندا تيپولوگياعا ءبولىپ جىكتەۋ قازان ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن، اسىرەسە جۇيەلى تۇردە ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى ءار ءتۇرلى ساياسي-قوعامدىق قۇرىلىستار نەگىزىندە پايدا بولدى. ەلدەردى وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىنا دەيىن ءۇش تيپكە ءبولىپ كەلدى: سوسياليستىك، دامىعان كاپيتاليستىك، دامۋشى ەلدەر.
تمد جانە شىعىس ەۋروپاداعى، سونداي-اق ازيا مەن دۇنيەنىڭ باسقا بولىكتەرىنىڭ كەيبىر ەلدەرىن بەرتىندەگى ءبىراز جىلدار ىشىندە بولعان تۇبەگەيلى ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى «سوسياليزم جۇيەسى» تيپولوگياسى ءوزىنىڭ كوپ بولىگىن جوعالتتى. ءبىراق قازىرگى كەزدە سوسياليزم قۇرىلىسىن ۇستانىپ وتىرعان مەملەكەتتەر دۇنيە جۇزىندە بار، ولار: جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى، ۆەتنام سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى، كورەي حالىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى، لاوس جانە كۋبا رەسپۋبليكالارى.
جالپى ەكونوميكالىق-گەوگرافيالىق تيپولوگياعا ستاتيستيكالىق ساندىق كورسەتكىشتەر نەگىز ەتىپ العانىمەن دە، بۇل كەشەندى تۇردەگى گەوگرافيالىق تيپولوگيا. ادەتتە، دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىندا شارۋاشىلىقتىڭ بەلگىلى ءبىر سفەراسى باسىمدىق كورسەتەدى. ماسەلەن، دامىعان ەلدەردە باستى ورىندى وڭدەۋشى، اسىرەسە باسقارۋ جانە قىزمەت كورسەتۋ سەكتورلارى الادى. ال دامۋشى ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىك تاريحي جاعىنان بۇرىنعى وتار نەمەسە جارتىلاي وتار ەلدەر بولعاندىقتان، شارۋاشىلىعى كوپ ۋكلادتى ءارى وندا اۋىل شارۋاشىلىعى (ورمان، بالىق، ت. ب) جانە ءوندىرۋشى (وتىن، شيكىزات، ت. ب.) ونەركاسىپ سالالارى باسىم بولادى. ماسەلەن، كومىرسۋتەك ەكپورتتاۋشى ەلدەر (بىرىككەن اراب امىرلىگى، كۋۆەيت، باحرەين، ت. ب.) وسى سەبەپتى ولاردا اگرارلىق، بولماسا، مينەرال-شيكىزاتتىق ماماندانۋ مەن الەمدىك ەكونوميكالىق جۇيەگە باعىنىشتىلىعى ورىن الادى.
ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان وسىپ-ورلەۋى تاۋارلار ءوندىرۋ مەن قىزمەت كورسەتۋدىڭ تەك ساندىق قانا ەمەس، ساپالىق جاعىن دا قاراستىرادى. نەگىزىنەن، دامۋشى ەلدەرگە ءتان ەستەنسيۆتى جولمەنەن دامۋدان، ينتەنسيۆتى تيپتىگى دامىعان ەلدەردە ەڭبەك ونىمدىلىگى جوعارى.
وسىلايشا دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن جالپى شارۋاشىلىعىنىڭ سيپاتى مەن ونىڭ ءتۇرلى باعىتتا دامۋ ەرەكشەلىكتەرىنە وراي توپتاستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىن جۇيەلەۋ ارقىلى 3 توپقا بولەمىز: 1) ونەركاسىبى دامىعان ەلدەر؛ 2) وتپەلى ەكونوميكالى كەزەڭدەگى ەلدەر؛ 3) دامۋشى ەلدەر. بۇۇ دامۋ دەڭگەيىنىڭ قارقىنىنىڭ جوعارىلىلىعىنان ەمەس، حالىق سانىنىڭ كوپتىگى مەن جەر اۋماعىنىڭ كەڭدىگى، ونداعى تابيعات رەسۋرستارىنىڭ مولدىعى مەن وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ كولەمى جاعىنان ەكونوميكالىق الەۋەتىنىڭ اۋقىمى اسا ۇلكەن جۇڭگو مەن ءۇندىستان دا دامۋشى ەلدەرگە جاتقىزادى. سول سياقتى قىتايمەن بىرگە الىدە سوسياليستىك ەلدەر بولىپ تابىلاتىن سولتۇستىك كورەيا، ۆەتنام، لاوس، كۋبانى جانە شارۋاشىلىعىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى مەن دامۋ دەڭگەيلەرى جاعىنان جوعارى دامىعان ەلدەرمەن شامالاس كەلەتىن «نەگىزگى دامۋشى» نەمەسە « جاڭا يندۋستريالى ەلدەر»-برازيليا، مەكسيكا، تايۆان، ارگەنتينا، سينگاپۋر، وڭتۇستىك كورەيانى دا وسى سوڭعى تيپكە جاتقىزادى.
ەكونوميكاسى دامىعان جانە وتپەلى ەكونوميكالى ەلدەر. ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەرگە بۇۇ ساراپتاماسى بويىنشا: باتىس ەۋروپا ەلدەرى تۇگەل، اقش، كانادا، جاپونيا، اۆستراليا، جاڭا زەلانديا، يزرايل، وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى، سول سياقتى وتپەلى ەكونوميكالى ەلدەرگە شىعىس ەۋروپا مەن تمد-نىڭ كەيبىر ەلدەرى جاتادى. دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ولاردىڭ جالپى سانى 50-دەن استام، ال قالعاندارى دامۋشى ەلدەر بولىپ تابىلادى.
دامۋشى ەلدەر ءتيپى جانە ولاردىڭ الا-قۇلالىعى. بىرىككەن ۇلتار ۇيىمى دۇنيە ءجۇزىنىڭ قالعان بارلىق ەلدەرى مەن جەر اۋماقتارىن دامۋشى ەلدەر تيپولوگياسىنا جاتقىزادى. بۇل تيپولوگيا ەلدەرىنىڭ جەر كولەمى بۇكىل قۇرلىقتىڭ جارتىسىنان استامىن، ال قىتايدى قوسا ەسەپتەگەندە، جەر شارى حالقىنىڭ 70%-دان استامىن قۇرايدى. ولاردىڭ كەيبىرى (جۇڭگو، يران، تايلاند) بۇرىن جارتىلاي وتار كۇيىن كەشكەن، ال ءبىرازى ءحىح عاسىردىڭ باسى (لاتىن امەريكاسى ەلدەرى) مەن حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا (شەتەلدىك ازيا ەلدەرى) ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن العان وتار ەلدەر. وسى تيپتەگى باسىم كوپشىلىگى ەلدەر وتارشىلدىقتان وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا (افريكا، مۇحيتتىق ارالدار، كاريب الابى، ازيانىڭ كەيبىر ەلدەرى ازاتتىق العان دۇنيە ءجۇزىنىڭ 100-دەن استام جاس مەملەكەتتەرى. وسىنداي قۇرامى ءار ءتۇرلى ەلدەردى بىرنەشە توپشاعا بىرىكتىرەمىز:
1. 1. دامۋشى ەلدەردىڭ ىشىنەن تابيعي-ەكونوميكالىق جانە ەڭبەك رەسۋرسى قۋاتى جاعىنان اسا كوزگە تۇسەتىن – ءۇندىستان، برازيليا، ارگەنتينا جانە مەكسيكا سياقتى ەلدەر ونىڭ «نەگىزى ەلدەرى» اتالىناتىن ءبىرىنشى توپتاماسىن قۇرايدى.
2. 2. كەلەسى ازيانىڭ جاڭا يندۋستريالى ەلدەرى، كەيدە «ازيالىق ايداھارلار» دەپ اتالاتىن بىرنەشە مەملەكەتتەر مەن جەر اۋماقتارىن كەيىننەن تۇزىلگەن جەكە توپشاعا جاتقىزامىز. ولار وزدەرىنىڭ قولايلى ەكونوميكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايىن ءتيىمدى پايدالانىپ، دەلدالدىق قىزمەت پەن ەكونوميكانىڭ ەڭبەكتى كوپ تىلەيتىن جاڭا سالالارىن دامىتۋ بارىسىندا باتىس ەۋروپانىڭ كەيبىر دامىعان ەلدەرىن باسىپ وزعان – كورەي رەسپۋبليكاسى، تايۆان، سينگاپۋر، مالايزيا جانە تايلاند وسى توپشانىڭ وكىلدەرى.
3. 3. سىرتقا كومىرسۋتەك، نەگىزىنەن، مۇناي مەن گاز جانە ونىڭ ونىمدەرىن شىعاراتىن ەلدەر دامۋشى ەلدەر تيپولوگياسىندا ءوز كەزەگىندە شاعىن توپشانى قۇرايدى. ولاردىڭ كوبى پارسى شىعاناعى الابىندا ورنالاسقان، ليۆيا، ۆەنەسۋەلا، برۋنەي سەكىلدى ەلدەر.
4. 4. ەڭ ۇلكەن توپشانى دامۋشى ەلدەر تيپولوگياسىندا، دامۋشى جاعىنان كەنجەلەپ قالعان ەلدەر الادى. مۇنداعى ەلدەردىڭ ءجىو وندىرۋدەگى ادام باسىنا شاققانداعى كولەمى 2000-5000 دوللار ارالىعىندا. ناشار دامىعان وسى ەلدەرگە ءتان قاسيەت، كوپ ۋكلادتى ارتتا قالعان ەكونوميكاسىندا فەوداليزم سارقىنشاقتارى كۇشتى ساقتالىنۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
5. 5. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كەلەسى بەسىنشى توپشا ەلدەرىنە دۇنيە ءجۇزىنىڭ دامىماي قالعان 40-تان استام مەشەۋ ەلدەرىن جاتقىزادى. بۇل ەلدەردە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ تۇتىنۋشىلىق ءتۇرى باسىم، وندەۋشى ونەركاسىبى بولىمسىز نەمەسە جوققا ءتان، حالىقتىڭ كوپشىلىك بولىگى ساۋاتسىز جانە جان باسىنا شاققاندا وندىرىلەتىن جىلدىق جالپى ىشكى ءونىم ورتاشا ەسەپپەن نە بارى 500-2000 دوللار مولشەرىندە.
دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ جىكتەلىپ توپتاستىرىلۋى. دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن ساندىق جانە باسقا دا ەرەكشەلىك بەلگىلەرىنە قاراي جىكتەپ توپتاستىرامىز. ەڭ الدىمەن، ساندىق بەلگىلەرى بويىنشا كوپ تارالعانى-ەلدەردى جەر اۋماعى كولەمى مەن حالقىنىڭ سانىنا بايلانىستى توپتاستىرۋ. ماسەلەن، الەمدە جەر كولەمى 3 ملن كم2 – دەن اساتىن ەڭ ءىرى 7 ەل كوزگە تۇسەدى. سول سياقتى حالقىنىڭ سانى 100 ملن ادامنان اساتىن الەمدە 11 ەل بار.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ:
1. قازىرگى دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ سان الۋاندىعىن ناقتى مىسالدار ارقىلى تۇسىندىرىڭدەر؟
2. دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن سارالاپ تيپكە بولۋدەگى باستى بەلگىلەر قانداي؟
3. قانداي ەلدەر تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر؟ ولارعا مىسالدار كەلتىرىڭدەر.
ۇيگە تاپسىرما: دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن تيپكە ءبولۋ جانە توپتاستىرۋ.
ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن تيپكە ءبولىنۋى جانە توپتاسۋى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ جانە دەڭگەيلىك تاپسىرمالار بويىنشا بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ.
ب) تاربيەلىك: العان ءبىلىمىن ءىس جۇزىندە قولدانا بىلۋگە، ۇجىمداسىپ جۇمىس ىستەۋگە، سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە تاربيەلەۋ.
ۆ) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى كارتا بويىنشا مەملەكەتتەردى كورسەتىپ ۇيرەتۋ جانە ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
قۇرال-جابدىقتار، كورنەكتى قۇرالدار:
دۇنيە ءجۇزى ساياسي كارتاسى، گلوبۋس، اتلاس.
ساباقتىڭ ءتۇرى:
ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
3. جاڭا تاقىرىپتى تانىستىرۋ.
4. تاقىرىپتى بەكىتۋ.
5. باعالاۋ. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
قازىرگى دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ كوپتۇرلىگى جانە تيپولوگياسى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ قازىرگى ساياسي كارتاسىندا 240-قا جۋىق مەملەكەت پەن جەر اۋماقتارى بار (1 كەستە). الەمنىڭ سان الۋان ەلدەرى ءبىر – بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى جانە ءارقايسىنىڭ وزىنە ءتان قايتالانباس قاسيەتتەرى بار. ماسەلەن، جەر اۋماعى مەن گەوگرافيالىق ورنالاسۋى، حالقىنىڭ سانى مەن قۇرامى، تابيعات رەسۋرستارى مەن شارۋاشىلىق سالالارى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى مەن ونىڭ سيپاتى، ت. ب. بەلگىلەرىنە قاراي ەرەكشەلەنەدى.
بارلىق توپتاعى ەلدەردى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىندا تيپولوگياعا ءبولىپ جىكتەۋ قازان ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن، اسىرەسە جۇيەلى تۇردە ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى ءار ءتۇرلى ساياسي-قوعامدىق قۇرىلىستار نەگىزىندە پايدا بولدى. ەلدەردى وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىنا دەيىن ءۇش تيپكە ءبولىپ كەلدى: سوسياليستىك، دامىعان كاپيتاليستىك، دامۋشى ەلدەر.
تمد جانە شىعىس ەۋروپاداعى، سونداي-اق ازيا مەن دۇنيەنىڭ باسقا بولىكتەرىنىڭ كەيبىر ەلدەرىن بەرتىندەگى ءبىراز جىلدار ىشىندە بولعان تۇبەگەيلى ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى «سوسياليزم جۇيەسى» تيپولوگياسى ءوزىنىڭ كوپ بولىگىن جوعالتتى. ءبىراق قازىرگى كەزدە سوسياليزم قۇرىلىسىن ۇستانىپ وتىرعان مەملەكەتتەر دۇنيە جۇزىندە بار، ولار: جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى، ۆەتنام سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى، كورەي حالىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى، لاوس جانە كۋبا رەسپۋبليكالارى.
جالپى ەكونوميكالىق-گەوگرافيالىق تيپولوگياعا ستاتيستيكالىق ساندىق كورسەتكىشتەر نەگىز ەتىپ العانىمەن دە، بۇل كەشەندى تۇردەگى گەوگرافيالىق تيپولوگيا. ادەتتە، دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىندا شارۋاشىلىقتىڭ بەلگىلى ءبىر سفەراسى باسىمدىق كورسەتەدى. ماسەلەن، دامىعان ەلدەردە باستى ورىندى وڭدەۋشى، اسىرەسە باسقارۋ جانە قىزمەت كورسەتۋ سەكتورلارى الادى. ال دامۋشى ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىك تاريحي جاعىنان بۇرىنعى وتار نەمەسە جارتىلاي وتار ەلدەر بولعاندىقتان، شارۋاشىلىعى كوپ ۋكلادتى ءارى وندا اۋىل شارۋاشىلىعى (ورمان، بالىق، ت. ب) جانە ءوندىرۋشى (وتىن، شيكىزات، ت. ب.) ونەركاسىپ سالالارى باسىم بولادى. ماسەلەن، كومىرسۋتەك ەكپورتتاۋشى ەلدەر (بىرىككەن اراب امىرلىگى، كۋۆەيت، باحرەين، ت. ب.) وسى سەبەپتى ولاردا اگرارلىق، بولماسا، مينەرال-شيكىزاتتىق ماماندانۋ مەن الەمدىك ەكونوميكالىق جۇيەگە باعىنىشتىلىعى ورىن الادى.
ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان وسىپ-ورلەۋى تاۋارلار ءوندىرۋ مەن قىزمەت كورسەتۋدىڭ تەك ساندىق قانا ەمەس، ساپالىق جاعىن دا قاراستىرادى. نەگىزىنەن، دامۋشى ەلدەرگە ءتان ەستەنسيۆتى جولمەنەن دامۋدان، ينتەنسيۆتى تيپتىگى دامىعان ەلدەردە ەڭبەك ونىمدىلىگى جوعارى.
وسىلايشا دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن جالپى شارۋاشىلىعىنىڭ سيپاتى مەن ونىڭ ءتۇرلى باعىتتا دامۋ ەرەكشەلىكتەرىنە وراي توپتاستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىن جۇيەلەۋ ارقىلى 3 توپقا بولەمىز: 1) ونەركاسىبى دامىعان ەلدەر؛ 2) وتپەلى ەكونوميكالى كەزەڭدەگى ەلدەر؛ 3) دامۋشى ەلدەر. بۇۇ دامۋ دەڭگەيىنىڭ قارقىنىنىڭ جوعارىلىلىعىنان ەمەس، حالىق سانىنىڭ كوپتىگى مەن جەر اۋماعىنىڭ كەڭدىگى، ونداعى تابيعات رەسۋرستارىنىڭ مولدىعى مەن وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ كولەمى جاعىنان ەكونوميكالىق الەۋەتىنىڭ اۋقىمى اسا ۇلكەن جۇڭگو مەن ءۇندىستان دا دامۋشى ەلدەرگە جاتقىزادى. سول سياقتى قىتايمەن بىرگە الىدە سوسياليستىك ەلدەر بولىپ تابىلاتىن سولتۇستىك كورەيا، ۆەتنام، لاوس، كۋبانى جانە شارۋاشىلىعىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى مەن دامۋ دەڭگەيلەرى جاعىنان جوعارى دامىعان ەلدەرمەن شامالاس كەلەتىن «نەگىزگى دامۋشى» نەمەسە « جاڭا يندۋستريالى ەلدەر»-برازيليا، مەكسيكا، تايۆان، ارگەنتينا، سينگاپۋر، وڭتۇستىك كورەيانى دا وسى سوڭعى تيپكە جاتقىزادى.
ەكونوميكاسى دامىعان جانە وتپەلى ەكونوميكالى ەلدەر. ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەرگە بۇۇ ساراپتاماسى بويىنشا: باتىس ەۋروپا ەلدەرى تۇگەل، اقش، كانادا، جاپونيا، اۆستراليا، جاڭا زەلانديا، يزرايل، وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى، سول سياقتى وتپەلى ەكونوميكالى ەلدەرگە شىعىس ەۋروپا مەن تمد-نىڭ كەيبىر ەلدەرى جاتادى. دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ولاردىڭ جالپى سانى 50-دەن استام، ال قالعاندارى دامۋشى ەلدەر بولىپ تابىلادى.
دامۋشى ەلدەر ءتيپى جانە ولاردىڭ الا-قۇلالىعى. بىرىككەن ۇلتار ۇيىمى دۇنيە ءجۇزىنىڭ قالعان بارلىق ەلدەرى مەن جەر اۋماقتارىن دامۋشى ەلدەر تيپولوگياسىنا جاتقىزادى. بۇل تيپولوگيا ەلدەرىنىڭ جەر كولەمى بۇكىل قۇرلىقتىڭ جارتىسىنان استامىن، ال قىتايدى قوسا ەسەپتەگەندە، جەر شارى حالقىنىڭ 70%-دان استامىن قۇرايدى. ولاردىڭ كەيبىرى (جۇڭگو، يران، تايلاند) بۇرىن جارتىلاي وتار كۇيىن كەشكەن، ال ءبىرازى ءحىح عاسىردىڭ باسى (لاتىن امەريكاسى ەلدەرى) مەن حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا (شەتەلدىك ازيا ەلدەرى) ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن العان وتار ەلدەر. وسى تيپتەگى باسىم كوپشىلىگى ەلدەر وتارشىلدىقتان وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا (افريكا، مۇحيتتىق ارالدار، كاريب الابى، ازيانىڭ كەيبىر ەلدەرى ازاتتىق العان دۇنيە ءجۇزىنىڭ 100-دەن استام جاس مەملەكەتتەرى. وسىنداي قۇرامى ءار ءتۇرلى ەلدەردى بىرنەشە توپشاعا بىرىكتىرەمىز:
1. 1. دامۋشى ەلدەردىڭ ىشىنەن تابيعي-ەكونوميكالىق جانە ەڭبەك رەسۋرسى قۋاتى جاعىنان اسا كوزگە تۇسەتىن – ءۇندىستان، برازيليا، ارگەنتينا جانە مەكسيكا سياقتى ەلدەر ونىڭ «نەگىزى ەلدەرى» اتالىناتىن ءبىرىنشى توپتاماسىن قۇرايدى.
2. 2. كەلەسى ازيانىڭ جاڭا يندۋستريالى ەلدەرى، كەيدە «ازيالىق ايداھارلار» دەپ اتالاتىن بىرنەشە مەملەكەتتەر مەن جەر اۋماقتارىن كەيىننەن تۇزىلگەن جەكە توپشاعا جاتقىزامىز. ولار وزدەرىنىڭ قولايلى ەكونوميكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايىن ءتيىمدى پايدالانىپ، دەلدالدىق قىزمەت پەن ەكونوميكانىڭ ەڭبەكتى كوپ تىلەيتىن جاڭا سالالارىن دامىتۋ بارىسىندا باتىس ەۋروپانىڭ كەيبىر دامىعان ەلدەرىن باسىپ وزعان – كورەي رەسپۋبليكاسى، تايۆان، سينگاپۋر، مالايزيا جانە تايلاند وسى توپشانىڭ وكىلدەرى.
3. 3. سىرتقا كومىرسۋتەك، نەگىزىنەن، مۇناي مەن گاز جانە ونىڭ ونىمدەرىن شىعاراتىن ەلدەر دامۋشى ەلدەر تيپولوگياسىندا ءوز كەزەگىندە شاعىن توپشانى قۇرايدى. ولاردىڭ كوبى پارسى شىعاناعى الابىندا ورنالاسقان، ليۆيا، ۆەنەسۋەلا، برۋنەي سەكىلدى ەلدەر.
4. 4. ەڭ ۇلكەن توپشانى دامۋشى ەلدەر تيپولوگياسىندا، دامۋشى جاعىنان كەنجەلەپ قالعان ەلدەر الادى. مۇنداعى ەلدەردىڭ ءجىو وندىرۋدەگى ادام باسىنا شاققانداعى كولەمى 2000-5000 دوللار ارالىعىندا. ناشار دامىعان وسى ەلدەرگە ءتان قاسيەت، كوپ ۋكلادتى ارتتا قالعان ەكونوميكاسىندا فەوداليزم سارقىنشاقتارى كۇشتى ساقتالىنۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
5. 5. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كەلەسى بەسىنشى توپشا ەلدەرىنە دۇنيە ءجۇزىنىڭ دامىماي قالعان 40-تان استام مەشەۋ ەلدەرىن جاتقىزادى. بۇل ەلدەردە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ تۇتىنۋشىلىق ءتۇرى باسىم، وندەۋشى ونەركاسىبى بولىمسىز نەمەسە جوققا ءتان، حالىقتىڭ كوپشىلىك بولىگى ساۋاتسىز جانە جان باسىنا شاققاندا وندىرىلەتىن جىلدىق جالپى ىشكى ءونىم ورتاشا ەسەپپەن نە بارى 500-2000 دوللار مولشەرىندە.
دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ جىكتەلىپ توپتاستىرىلۋى. دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن ساندىق جانە باسقا دا ەرەكشەلىك بەلگىلەرىنە قاراي جىكتەپ توپتاستىرامىز. ەڭ الدىمەن، ساندىق بەلگىلەرى بويىنشا كوپ تارالعانى-ەلدەردى جەر اۋماعى كولەمى مەن حالقىنىڭ سانىنا بايلانىستى توپتاستىرۋ. ماسەلەن، الەمدە جەر كولەمى 3 ملن كم2 – دەن اساتىن ەڭ ءىرى 7 ەل كوزگە تۇسەدى. سول سياقتى حالقىنىڭ سانى 100 ملن ادامنان اساتىن الەمدە 11 ەل بار.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ:
1. قازىرگى دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ سان الۋاندىعىن ناقتى مىسالدار ارقىلى تۇسىندىرىڭدەر؟
2. دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن سارالاپ تيپكە بولۋدەگى باستى بەلگىلەر قانداي؟
3. قانداي ەلدەر تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر؟ ولارعا مىسالدار كەلتىرىڭدەر.
ۇيگە تاپسىرما: دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن تيپكە ءبولۋ جانە توپتاستىرۋ.
You Might Also Like
