دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى
دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى
ماقساتى: وقۋشىلاردا دۇنيە ءجۇزىنىڭ قازىرگى ساياسي كارتاسى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ، ونىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتۋشى فاكتوردى انىقتاۋ؛ ەلدەردىڭ تيپولوگياسىن بەلگىلەۋ؛ ەلدەردىڭ باسقارۋ فورمالارى مەن اكىمشىلىك - اۋماقتىق قۇرىلىمىن تۇسىندىرە جانە باعالاي الۋى؛ كارتامەن جانە وقۋلىقپەن جۇمىس جاساۋ داعدىلارىن دامىتۋ.
ا) ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ: وقۋشىلارعا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرە وتىرىپ، ولاردىڭ دۇنيە ءجۇزى ساياسي كارتادان مەملەكەتتەردىڭ ورنالاسۋىمەن استانالارىن جاتتاتۋ.
ب) تاربيەلىك: وقۋشىلارعا ادامگەرشىلىك تاربيە بەرە وتىرىپ، ادەپتىلىك ەرەجەلەرىن بويىنا سىڭىرگەن، مۇمكىندىگىنشە دامىعان ازامات تاربيەلەۋ.
ۆ) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ دۇنيە ءجۇزى ساياسي كارتا بويىنشا مەملەكەتتەردى ەستە ساقتاۋ قابىلەتتىلىگىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى تانىستىرۋ ساباعى.
كورنەكى قۇرالدار: وقۋلىق، اتلاس، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى، جالپى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماتەريالدارى، گلوبۋس.
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ب) جاڭا تاقىرىپتى تانىستىرۋ.
ۆ) بەكىتۋ.
گ) ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
د) باعالاۋ.
دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ قازىرگى ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ادامزاتتىڭ تاريحي - الەۋمەتتىك دامۋ كەزەڭدەرىنىڭ ىقپالى زور. بۇل - وتە ۇزاققا سوزىلعان، مىڭداعان جىل تاريحى بار پروسەسس. ادامزات قوعامىنىڭ دامۋى بىرنەشە تاريحي كەزەڭدەردى باسىنان وتكىزدى. وسىعان سايكەس دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ دا ءار ءتۇرلى كەزەڭدەرى بار. قوعام دامۋىنىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، دۇنيە ءجۇزى ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋىن تومەندەگىدەي كەزەڭدەرگە بولەمىز: ەجەلگى، ورتاعاسىرلىق، جاڭا جانە قازىرگى زامانعى. وسى سەبەپتى ساياسي كارتانى «ءداۋىر ايناسى» دەپ بەكەر ايتپايمىز.
ەجەلگى كەزەڭ (ب. ز. ءۇع. دەيىن) – العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستىڭ سونى مەن قۇل يەلەنۋشىلىك ءداۋىردى تولىق قامتيدى. جەر شارىنداعى ەڭ العاشقى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار - ەگيپەت، ەجەلگى جۇڭگو، پارسى پاتشالىعى، فينيكيا، اسسيريا، ەجەلگى گرەكيا مەن ريم يمپەرياسىنىڭ جانە باسقالارىنىڭ دامۋىمەن نەمەسە كۇيرەۋىمەن سيپاتتالادى. وسى مەملەكەتتەر الەمدىك وركەنيەتكە زور ۇلەس قوستى. سول كەزەڭدە جەر بولىكتەرىندەگى نەگىزگى كەلبەتتى وزگەرىستەر اسكەري كۇش قولدانىسى ارقىلى جەڭىسكە جەتكەندەردىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلدى.
كەلەسى ورتاعاسىرلىق كەزەڭدە (ءۇ - ءحۇعع.) ساياسي كارتانىڭ قالىپتاسۋى فەوداليزم زامانىمەن تۇتاس كەلەدى. فەودالدىق مەملەكتتەردىڭ ساياسي بيلىك قۇرىلىمدارى قۇل يەلەنۋشىلىك قۇرىلىستان گورى كۇردەلى ءارى جان - جاكتى ەدى. ولاردا جەر اۋماقتارىن جاۋلاپ الۋ مۇددەسى ايقىن بايقالىپ وتىردى. وسى سەبەپتى ۇلان - بايتاق جەردى مەملەكەتتەر ۇنەمى بولىسۋمەن كەلدى. ول زاماندا جەر شارىنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىنىڭ ساياسي كارتاسى وتە تۇراقسىز ەدى. ونداي مەملەكەتتەر ساپىندا: ۆيزانتيا، اراب حاليفاتى، كييەۆ ءرۋسى، شىڭعىس حان جانە وسمان يمپەريالارى، فرانسيا مەن انگليا، ت. ب. بولدى.
جاڭا كەزەڭ (ءحۇ ع. سوڭىنان - حح ع. باسىنا دەيىن)- كاپيتاليزم ءداۋىرىنىڭ پايدا بولۋىنا، ورلەۋىنە جانە ورنىعۋىنا سايكەس كەلەدى. كاپيتاليستىك قوعامدىق قاتىناستاردىڭ باس كەزىندە بولعان ۇلى گەوگرافيالىق اشۋلاردىڭ ءوزى جاڭا دۇنيە ماتەريكتەرىنە جول سالىپ، دۇنيە ءجۇزى كارتاسىن ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراتتى. ول ادامزات بالاسىنا جات قۇبىلىس - وتارشىلدىق،
قۇلدار ساۋداسى جانە ەرىكسىز تۇردە ءوز دىندەرىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنە كۇشتەپ تاڭۋعا ۇلاستى. اسىرەسە دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىن ءبولىسۋ جولىنداعى كۇرەس وتارشىل مەملەكەتتەر اراسىندا ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان حح عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن بارىنشا ءورشىدى. مۇنى ءبىز افريكا ماتەريگى مىسالىنان ايقىن كورەمىز. 1876 جىلى وسى ماتەريكتىڭ بار - جوعى 10% - ى ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ وتارى بولسا، ال 1900 جىلى بۇل كورسەتكىش 90% - دان استى. حح عاسىردىڭ باسىندا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى تۇگەلدەي وزگەرىپ، ەندىگى جەردە ونى كۇشتەپ قانا قايتا بولۋگە تۋرا كەلدى. ول ءىرى دەرجاۆالار اراسىندا اسكەري - ساياسي توپتار قۇرۋعا جانە ونى قايتا ءبولىسۋ ءۇشىن بولعان ايماقتىق قاقتىعىستار مەن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا اكەلىپ سوقتى.
قازىرگى ساياسي كارتاعا تاريحي - گەوگرافيالىق شولۋ. قازىرگى زامانعى، ياعني ساياسي كارتانىڭ قالىپتاسۋىنداعى ەڭ جاڭا كەزەڭنىڭ باستالۋى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالۋىمەن تۇسپا - تۇس كەلىپ، ول بۇگىنگە دەيىن سوزىلۋدا.
حح عاسىردىڭ باسىندا جەر شارىندا تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەتتەر سانى 55 بولسا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ولاردىع سانى 81 - گە جەتتى. بۇل ەلدەردىڭ يسلانديادان باسقاسى ءوز ساياسي تاۋەلسىزدىكتەرىنە قول جەتكىزە العان ازيا قۇرلىعىنىڭ جاس مەملەكەتتەرى بولدى. ولاردىڭ قاتارىندا وسىنداعى اسا ءىرى ەلدەر – ءۇندىستان، يندونەزيا، پاكستان، فيليپپين، ت. ب. بار (2 كەستە) ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار ارالىعى مەن ودان كەيىنگى ۋاقىت قازىرگى ساياسي كارتانىڭ ءبىرىنشى نەمەسە العاشقى كەزەڭى دەپ اتالادى. بۇل كەزەڭ رەسەي، اۆستريا - ۆەنگريا، وسمان يمپەريالارىنىڭ ىدىراۋىمەن، كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى (كسرو) ت. ب. مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىمەن جانە سوسياليستىك جۇيە ەلدەرىنىڭ ساياسي كارتادا پايدا بولۋمەن سيپاتتالادى. سونىمەن بىرگە وسى كەزەڭ ايماقتىق قاقتىعىستار مەن دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردى بولدىرماي، اۋىزدىقتاۋ سيپاتىندا قۇرىلعان حالىقارالىق ۇيىم - ۇلتتار ليگاسىنىڭ (ۇل) (1920 ج)، اسىرەسە قازىرگى كەزەڭدەگى اسا بەدەلدى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ (بۇۇ) (1945ج) قۇرىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
1950 جىلداردىڭ سوڭىندا ەگەمەندى مەملەكەتتەردىڭ سانى 92 - گە جەتتى. ەندى ازيا ەلدەرىمەن قاتار افريكا قۇرلىعىنداعى ەلدەر دە ساياسي بوستاندىق الدى. ەڭ الدىمەن، ونىڭ سولتۇستىگىندەگى اراب ەلدەرىنىڭ كوپ بولىگى، ونىڭ ارتىنشا تروپيكتىك افريكادا - گانا (1957ج) ەڭ ءبىرىنشى بولىپ، ال كەلەسى جىلى گۆينەيا ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن الدى. 1960 جىل «افريكا جىلى» بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ويتكەنى وسى جىلى اتالعان ماتەريكتىڭ 17 ەلى ءوز ەگەمەندىكتەرىنە يە بولدى.
1990 جىلى پلانەتامىزدا ەگەمەندى ەل 171 - گە جەتتى. الايدا وسى جىلدىڭ مامىر ايىندا، ۇلتتىق - ەتنيكالىق قۇرامى نەگىزىندە ەكى يەمەن - سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك يەمەن اراب مەملەكەتتەرى قوسىلىپ، ارابيا تۇبەگىندە جاڭا مەملەكەت - يەمەن رەسپۋبليكاسى پايدا بولدى. ال قازان ايىندا ەكى گەرمان - باتىس جانە شىعىس گەرمانيا مەملەكەتتەرى بىرىكتى. كەلەسى جىلى بەرلين قالاسى گەرمانيا فەدەراسيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بولىپ جاريالاندى. وسى سەبەپتى 1991 جىلدىڭ قاڭتارى كارتاسىندا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىندا ەگەمەندى مەملەكەتتەردىڭ سانى 169 - عا دەيىن قىسقاردى.
1991جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا بالتىق ماڭى ەلدەرى - لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونيا تاۋەلسىزدىكتەرىن الدى. 1991 جىلدىڭ سوڭىندا كسرو ىدىراعاننان كەيىن، ونىڭ ورنىنا ەگەمەندى، جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەر پايدا بولدى. ولار: رەسەي فەدەراسياسى، ۋكراينا، بەلارۋس، مولدوۆا، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، ازەربايجان، ارمەنيا جانە گرۋزيا رەسپۋبليكالارى. وسى اتالعان مەملەكەتتەر ەندى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن (تمد) قۇردى.
يۋگوسلاۆيا سوسياليستىك فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىندا باستالعان ساياسي ناۋقان قارۋلى قاقتىعىستار مەن سوعىسقا اينالىپ، اقىرىندا ونىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. يۋگوسلاۆيانىڭ قۇرامىنداعى بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ورنىنا كەلەسى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر پايدا بولدى: سلوۆەنيا، حورۆاتيا، بوسنيا جانە گەرسەگوۆينا، ماكەدونيا. تەك سەربيا مەن چەرنوگوريا رەسپۋبليكالارى عانا العاشقى - يۋگوسلاۆيا وداعىنا بىرىكتى.
1993 جىلدىڭ قاڭتارىندا چەحوسلوۆاكيا فەدەراسيالىق رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ بىرىگىپ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ، ونىڭ ورنىندا تاۋەلسىز ەكى مەملەكەت: چەحيا جانە سلوۆاكيا رەسپۋبليكالارى قۇرىلدى
قازىرگى كەزدە دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىندا 200 - دەن استام ەگەمەندى مەملەكەتتەر بار. بۇگىنگى تاڭدا بىرىككەن ۇلتار ۇيىمىنا 194 مەملەكەت مۇشە (1 كەستە) جوعارىداعى جاڭادان قۇرىلعان مەملەكەتتەر بۇۇ - نىڭ قۇرامىنا، ونىڭ باس اسسامبلەياسى سەسسياسىنىڭ شەشىمى بويىنشا قابىلداندى.
قازىرگى ساياسي كارتاداعى تاۋەلدى ەلدەر مەن جەر اۋماقتارى. ەگەمەندى مەملەكەتتەرمەن قاتار قازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىندە 30 - دان استام وتار نەمەسە تاۋەلدى ەلدەر مەن جەر اۋماقتارى بار دەپ ەسەپتەلىنەدى كوپتەگەن ەلدەر پالەستينا مەملەكەتىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ماقۇلدايدى. ال كەيبىرى ونى قولدامايدى، سەبەبى ول اۆتونوميالىق قۇرىلىمنان (1994ج) ءالى ەگەمەندى ەلگە تولىق اينالا قويعان جوق
تاۋەلدى ەلدەردى شارتتى تۇردە ەكى توپقا بولۋگە بولادى:
1. وتارلار، ياعني بۇۇ – نىڭ تىزىمىنە رەسمي تۇردە تىركەلگەن تاۋەلدى اۋماقتار، بۇلارعا بوستاندىق بەرىلۋى قاتاڭ تۇردە تالاپ ەتىلەدى.
2. نەگىزگى اۋماقتار دەپ ءسوز جۇزىندە اتالاتىن، ال ءىس جۇزىندە وتار جەر، ءبىراق ولار بۇۇ - نىڭ تىزىمىنە كىرمەگەن. سەبەبى ولاردى باسقارۋشى مەملەكەتتەردىڭ مالىمدەۋىنشە، ولار «ەركىن قاۋىمداستىقتاعى مەملەكەتتەر» ت. ب. بولىپ تابىلادى. مۇنداي جەرلەر مۇحيتتىق ارالدار مەن كاريب تەڭىزى الابىندا ءجيى كەزدەسەدى. بۇل ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىك جەر اۋماعى جانە حالقىنىڭ سانى جاعىنان شاعىن مەملەكەتتەر.
جالپى وتارلارعا كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ كوبىسىن مەتروپوليا ءبىرىنشى كەزەكتە اسكەري ستراتەگيالىق ماقساتتا پايدالانىلۋدا، سول سياقتى وتارلار ولاردىڭ باسقا دا ساياسي - الەۋمەتتىك جانە كولىك - ەكونوميكالىق قىزىعۋشىلىقتارىن تۋعىزۋدا. سوندىقتان وتارشىل - مەتروپوليالار ولاردى مۇمكىندىگىنشە ءوز قولىندا ۇستاپ تۇرۋعا تىرىسۋدا. وسى سەبەپتى دە يسپانيا مەن ۇلىبريتانيا اراسىنداعى گيبرالتاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى تارتىستىڭ شەگى جوق سياقتى. اقش - تىڭ كوپتەگەن اسكەري - اۋە جانە اسكەري - تەڭىز بازارلارى ونىڭ وتار ارالدارىندا جانە ونىمەن قوسا ۇلىبريتانياعا قارايتىن ءۇندى مۇحيتىنداعى چاگوس ارحيپەلاگىنىڭ ارالدارىندا (ولاردىڭ ىشىندە ديەگو - گارسيا دا بار) ورنالاسقان. سونىمەن قاتار وسى گيبرالتار بۇعازىنداعى يسپانياعا قاراستى پەرەحيل ارالدارى ءۇشىن يسپانيا مەن ماروككو اراسىنداعى تالاس تا، ماروككوندىق اۋماقتا ورنالاسقان يسپاندىق - سەۋتا جانە مەليليا (بۇلاردى 1640 جىلى يسپانيا جاۋلاپ العان) قالالارى توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي دا ءورشىپ تۇر.
فرانسيا وزىنەن شامامەن 17000 كم اراقاشىقتىقتا ورنالاسقان پولينەزيانى 1958 جىلدان ءوزىنىڭ «تەڭىزدەن ارعى اۋماعى» دەپ جاريالاپ، وندا (مۋرۋروا ارالى) مۇحيت كەڭىستىگىندە ءالى كۇنگە دەيىن راكەتالىق - يادرولىق قارۋىن سىناقتان وتكىزۋىن توقتاتپاي وتىر. ال فرانسيانىڭ وڭتۇستىك امەريكاداعى تاعى ءبىر وتارى - فرانسۋز گۆياناسى «تەڭىزدەن ارعى دەپارتامەنت» بولىپ سانالادى. ونىڭ كۋرۋ قالاسى ماڭىندا 1968 جىلى سالىنعان عارىش ورتالىعى مەن عارىش ايلاعىن فرانسيامەن قوسا بىرنەشە باتىس ەۋروپا كومپانيالارى دا جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرىن ۇشىرۋعا بىرلەسىپ پايدالانۋدا.
جاڭا تاقىرىپتى بەكىتۋ:
1. «ساياسي كارتا - ءداۋىر ايناسى» دەپ نەگە ايتامىز؟
2. قازىرگى ساياسي كارتانىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كەزەڭدەرىنە توقتالىپ، وندا بولعان ناقتىلى وزگەرىستەردى اتاپ كورسەتىڭدەر.
3. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى الەمدەگى ەڭ بەدەلدى ءارى ۇلەستىرۋشى ورگان. وعان نە سەبەپتى كەيبىر ەلدەر مۇشەلىككە ەنبەي وتىرعانىن تۇسىندىرىڭدەر.
ۇيگە تاپسىرما: $ 1 دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋى جانە مازمۇنى.
باعالاۋ.
ماقساتى: وقۋشىلاردا دۇنيە ءجۇزىنىڭ قازىرگى ساياسي كارتاسى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ، ونىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتۋشى فاكتوردى انىقتاۋ؛ ەلدەردىڭ تيپولوگياسىن بەلگىلەۋ؛ ەلدەردىڭ باسقارۋ فورمالارى مەن اكىمشىلىك - اۋماقتىق قۇرىلىمىن تۇسىندىرە جانە باعالاي الۋى؛ كارتامەن جانە وقۋلىقپەن جۇمىس جاساۋ داعدىلارىن دامىتۋ.
ا) ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ: وقۋشىلارعا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرە وتىرىپ، ولاردىڭ دۇنيە ءجۇزى ساياسي كارتادان مەملەكەتتەردىڭ ورنالاسۋىمەن استانالارىن جاتتاتۋ.
ب) تاربيەلىك: وقۋشىلارعا ادامگەرشىلىك تاربيە بەرە وتىرىپ، ادەپتىلىك ەرەجەلەرىن بويىنا سىڭىرگەن، مۇمكىندىگىنشە دامىعان ازامات تاربيەلەۋ.
ۆ) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ دۇنيە ءجۇزى ساياسي كارتا بويىنشا مەملەكەتتەردى ەستە ساقتاۋ قابىلەتتىلىگىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى تانىستىرۋ ساباعى.
كورنەكى قۇرالدار: وقۋلىق، اتلاس، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى، جالپى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماتەريالدارى، گلوبۋس.
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ب) جاڭا تاقىرىپتى تانىستىرۋ.
ۆ) بەكىتۋ.
گ) ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
د) باعالاۋ.
دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ قازىرگى ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ادامزاتتىڭ تاريحي - الەۋمەتتىك دامۋ كەزەڭدەرىنىڭ ىقپالى زور. بۇل - وتە ۇزاققا سوزىلعان، مىڭداعان جىل تاريحى بار پروسەسس. ادامزات قوعامىنىڭ دامۋى بىرنەشە تاريحي كەزەڭدەردى باسىنان وتكىزدى. وسىعان سايكەس دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ دا ءار ءتۇرلى كەزەڭدەرى بار. قوعام دامۋىنىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، دۇنيە ءجۇزى ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋىن تومەندەگىدەي كەزەڭدەرگە بولەمىز: ەجەلگى، ورتاعاسىرلىق، جاڭا جانە قازىرگى زامانعى. وسى سەبەپتى ساياسي كارتانى «ءداۋىر ايناسى» دەپ بەكەر ايتپايمىز.
ەجەلگى كەزەڭ (ب. ز. ءۇع. دەيىن) – العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستىڭ سونى مەن قۇل يەلەنۋشىلىك ءداۋىردى تولىق قامتيدى. جەر شارىنداعى ەڭ العاشقى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار - ەگيپەت، ەجەلگى جۇڭگو، پارسى پاتشالىعى، فينيكيا، اسسيريا، ەجەلگى گرەكيا مەن ريم يمپەرياسىنىڭ جانە باسقالارىنىڭ دامۋىمەن نەمەسە كۇيرەۋىمەن سيپاتتالادى. وسى مەملەكەتتەر الەمدىك وركەنيەتكە زور ۇلەس قوستى. سول كەزەڭدە جەر بولىكتەرىندەگى نەگىزگى كەلبەتتى وزگەرىستەر اسكەري كۇش قولدانىسى ارقىلى جەڭىسكە جەتكەندەردىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلدى.
كەلەسى ورتاعاسىرلىق كەزەڭدە (ءۇ - ءحۇعع.) ساياسي كارتانىڭ قالىپتاسۋى فەوداليزم زامانىمەن تۇتاس كەلەدى. فەودالدىق مەملەكتتەردىڭ ساياسي بيلىك قۇرىلىمدارى قۇل يەلەنۋشىلىك قۇرىلىستان گورى كۇردەلى ءارى جان - جاكتى ەدى. ولاردا جەر اۋماقتارىن جاۋلاپ الۋ مۇددەسى ايقىن بايقالىپ وتىردى. وسى سەبەپتى ۇلان - بايتاق جەردى مەملەكەتتەر ۇنەمى بولىسۋمەن كەلدى. ول زاماندا جەر شارىنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىنىڭ ساياسي كارتاسى وتە تۇراقسىز ەدى. ونداي مەملەكەتتەر ساپىندا: ۆيزانتيا، اراب حاليفاتى، كييەۆ ءرۋسى، شىڭعىس حان جانە وسمان يمپەريالارى، فرانسيا مەن انگليا، ت. ب. بولدى.
جاڭا كەزەڭ (ءحۇ ع. سوڭىنان - حح ع. باسىنا دەيىن)- كاپيتاليزم ءداۋىرىنىڭ پايدا بولۋىنا، ورلەۋىنە جانە ورنىعۋىنا سايكەس كەلەدى. كاپيتاليستىك قوعامدىق قاتىناستاردىڭ باس كەزىندە بولعان ۇلى گەوگرافيالىق اشۋلاردىڭ ءوزى جاڭا دۇنيە ماتەريكتەرىنە جول سالىپ، دۇنيە ءجۇزى كارتاسىن ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراتتى. ول ادامزات بالاسىنا جات قۇبىلىس - وتارشىلدىق،
قۇلدار ساۋداسى جانە ەرىكسىز تۇردە ءوز دىندەرىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنە كۇشتەپ تاڭۋعا ۇلاستى. اسىرەسە دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىن ءبولىسۋ جولىنداعى كۇرەس وتارشىل مەملەكەتتەر اراسىندا ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان حح عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن بارىنشا ءورشىدى. مۇنى ءبىز افريكا ماتەريگى مىسالىنان ايقىن كورەمىز. 1876 جىلى وسى ماتەريكتىڭ بار - جوعى 10% - ى ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ وتارى بولسا، ال 1900 جىلى بۇل كورسەتكىش 90% - دان استى. حح عاسىردىڭ باسىندا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى تۇگەلدەي وزگەرىپ، ەندىگى جەردە ونى كۇشتەپ قانا قايتا بولۋگە تۋرا كەلدى. ول ءىرى دەرجاۆالار اراسىندا اسكەري - ساياسي توپتار قۇرۋعا جانە ونى قايتا ءبولىسۋ ءۇشىن بولعان ايماقتىق قاقتىعىستار مەن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا اكەلىپ سوقتى.
قازىرگى ساياسي كارتاعا تاريحي - گەوگرافيالىق شولۋ. قازىرگى زامانعى، ياعني ساياسي كارتانىڭ قالىپتاسۋىنداعى ەڭ جاڭا كەزەڭنىڭ باستالۋى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالۋىمەن تۇسپا - تۇس كەلىپ، ول بۇگىنگە دەيىن سوزىلۋدا.
حح عاسىردىڭ باسىندا جەر شارىندا تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەتتەر سانى 55 بولسا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ولاردىع سانى 81 - گە جەتتى. بۇل ەلدەردىڭ يسلانديادان باسقاسى ءوز ساياسي تاۋەلسىزدىكتەرىنە قول جەتكىزە العان ازيا قۇرلىعىنىڭ جاس مەملەكەتتەرى بولدى. ولاردىڭ قاتارىندا وسىنداعى اسا ءىرى ەلدەر – ءۇندىستان، يندونەزيا، پاكستان، فيليپپين، ت. ب. بار (2 كەستە) ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار ارالىعى مەن ودان كەيىنگى ۋاقىت قازىرگى ساياسي كارتانىڭ ءبىرىنشى نەمەسە العاشقى كەزەڭى دەپ اتالادى. بۇل كەزەڭ رەسەي، اۆستريا - ۆەنگريا، وسمان يمپەريالارىنىڭ ىدىراۋىمەن، كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى (كسرو) ت. ب. مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىمەن جانە سوسياليستىك جۇيە ەلدەرىنىڭ ساياسي كارتادا پايدا بولۋمەن سيپاتتالادى. سونىمەن بىرگە وسى كەزەڭ ايماقتىق قاقتىعىستار مەن دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردى بولدىرماي، اۋىزدىقتاۋ سيپاتىندا قۇرىلعان حالىقارالىق ۇيىم - ۇلتتار ليگاسىنىڭ (ۇل) (1920 ج)، اسىرەسە قازىرگى كەزەڭدەگى اسا بەدەلدى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ (بۇۇ) (1945ج) قۇرىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
1950 جىلداردىڭ سوڭىندا ەگەمەندى مەملەكەتتەردىڭ سانى 92 - گە جەتتى. ەندى ازيا ەلدەرىمەن قاتار افريكا قۇرلىعىنداعى ەلدەر دە ساياسي بوستاندىق الدى. ەڭ الدىمەن، ونىڭ سولتۇستىگىندەگى اراب ەلدەرىنىڭ كوپ بولىگى، ونىڭ ارتىنشا تروپيكتىك افريكادا - گانا (1957ج) ەڭ ءبىرىنشى بولىپ، ال كەلەسى جىلى گۆينەيا ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن الدى. 1960 جىل «افريكا جىلى» بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ويتكەنى وسى جىلى اتالعان ماتەريكتىڭ 17 ەلى ءوز ەگەمەندىكتەرىنە يە بولدى.
1990 جىلى پلانەتامىزدا ەگەمەندى ەل 171 - گە جەتتى. الايدا وسى جىلدىڭ مامىر ايىندا، ۇلتتىق - ەتنيكالىق قۇرامى نەگىزىندە ەكى يەمەن - سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك يەمەن اراب مەملەكەتتەرى قوسىلىپ، ارابيا تۇبەگىندە جاڭا مەملەكەت - يەمەن رەسپۋبليكاسى پايدا بولدى. ال قازان ايىندا ەكى گەرمان - باتىس جانە شىعىس گەرمانيا مەملەكەتتەرى بىرىكتى. كەلەسى جىلى بەرلين قالاسى گەرمانيا فەدەراسيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بولىپ جاريالاندى. وسى سەبەپتى 1991 جىلدىڭ قاڭتارى كارتاسىندا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىندا ەگەمەندى مەملەكەتتەردىڭ سانى 169 - عا دەيىن قىسقاردى.
1991جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا بالتىق ماڭى ەلدەرى - لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونيا تاۋەلسىزدىكتەرىن الدى. 1991 جىلدىڭ سوڭىندا كسرو ىدىراعاننان كەيىن، ونىڭ ورنىنا ەگەمەندى، جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەر پايدا بولدى. ولار: رەسەي فەدەراسياسى، ۋكراينا، بەلارۋس، مولدوۆا، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، ازەربايجان، ارمەنيا جانە گرۋزيا رەسپۋبليكالارى. وسى اتالعان مەملەكەتتەر ەندى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن (تمد) قۇردى.
يۋگوسلاۆيا سوسياليستىك فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىندا باستالعان ساياسي ناۋقان قارۋلى قاقتىعىستار مەن سوعىسقا اينالىپ، اقىرىندا ونىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. يۋگوسلاۆيانىڭ قۇرامىنداعى بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ورنىنا كەلەسى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر پايدا بولدى: سلوۆەنيا، حورۆاتيا، بوسنيا جانە گەرسەگوۆينا، ماكەدونيا. تەك سەربيا مەن چەرنوگوريا رەسپۋبليكالارى عانا العاشقى - يۋگوسلاۆيا وداعىنا بىرىكتى.
1993 جىلدىڭ قاڭتارىندا چەحوسلوۆاكيا فەدەراسيالىق رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ بىرىگىپ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ، ونىڭ ورنىندا تاۋەلسىز ەكى مەملەكەت: چەحيا جانە سلوۆاكيا رەسپۋبليكالارى قۇرىلدى
قازىرگى كەزدە دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىندا 200 - دەن استام ەگەمەندى مەملەكەتتەر بار. بۇگىنگى تاڭدا بىرىككەن ۇلتار ۇيىمىنا 194 مەملەكەت مۇشە (1 كەستە) جوعارىداعى جاڭادان قۇرىلعان مەملەكەتتەر بۇۇ - نىڭ قۇرامىنا، ونىڭ باس اسسامبلەياسى سەسسياسىنىڭ شەشىمى بويىنشا قابىلداندى.
قازىرگى ساياسي كارتاداعى تاۋەلدى ەلدەر مەن جەر اۋماقتارى. ەگەمەندى مەملەكەتتەرمەن قاتار قازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىندە 30 - دان استام وتار نەمەسە تاۋەلدى ەلدەر مەن جەر اۋماقتارى بار دەپ ەسەپتەلىنەدى كوپتەگەن ەلدەر پالەستينا مەملەكەتىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ماقۇلدايدى. ال كەيبىرى ونى قولدامايدى، سەبەبى ول اۆتونوميالىق قۇرىلىمنان (1994ج) ءالى ەگەمەندى ەلگە تولىق اينالا قويعان جوق
تاۋەلدى ەلدەردى شارتتى تۇردە ەكى توپقا بولۋگە بولادى:
1. وتارلار، ياعني بۇۇ – نىڭ تىزىمىنە رەسمي تۇردە تىركەلگەن تاۋەلدى اۋماقتار، بۇلارعا بوستاندىق بەرىلۋى قاتاڭ تۇردە تالاپ ەتىلەدى.
2. نەگىزگى اۋماقتار دەپ ءسوز جۇزىندە اتالاتىن، ال ءىس جۇزىندە وتار جەر، ءبىراق ولار بۇۇ - نىڭ تىزىمىنە كىرمەگەن. سەبەبى ولاردى باسقارۋشى مەملەكەتتەردىڭ مالىمدەۋىنشە، ولار «ەركىن قاۋىمداستىقتاعى مەملەكەتتەر» ت. ب. بولىپ تابىلادى. مۇنداي جەرلەر مۇحيتتىق ارالدار مەن كاريب تەڭىزى الابىندا ءجيى كەزدەسەدى. بۇل ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىك جەر اۋماعى جانە حالقىنىڭ سانى جاعىنان شاعىن مەملەكەتتەر.
جالپى وتارلارعا كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ كوبىسىن مەتروپوليا ءبىرىنشى كەزەكتە اسكەري ستراتەگيالىق ماقساتتا پايدالانىلۋدا، سول سياقتى وتارلار ولاردىڭ باسقا دا ساياسي - الەۋمەتتىك جانە كولىك - ەكونوميكالىق قىزىعۋشىلىقتارىن تۋعىزۋدا. سوندىقتان وتارشىل - مەتروپوليالار ولاردى مۇمكىندىگىنشە ءوز قولىندا ۇستاپ تۇرۋعا تىرىسۋدا. وسى سەبەپتى دە يسپانيا مەن ۇلىبريتانيا اراسىنداعى گيبرالتاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى تارتىستىڭ شەگى جوق سياقتى. اقش - تىڭ كوپتەگەن اسكەري - اۋە جانە اسكەري - تەڭىز بازارلارى ونىڭ وتار ارالدارىندا جانە ونىمەن قوسا ۇلىبريتانياعا قارايتىن ءۇندى مۇحيتىنداعى چاگوس ارحيپەلاگىنىڭ ارالدارىندا (ولاردىڭ ىشىندە ديەگو - گارسيا دا بار) ورنالاسقان. سونىمەن قاتار وسى گيبرالتار بۇعازىنداعى يسپانياعا قاراستى پەرەحيل ارالدارى ءۇشىن يسپانيا مەن ماروككو اراسىنداعى تالاس تا، ماروككوندىق اۋماقتا ورنالاسقان يسپاندىق - سەۋتا جانە مەليليا (بۇلاردى 1640 جىلى يسپانيا جاۋلاپ العان) قالالارى توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي دا ءورشىپ تۇر.
فرانسيا وزىنەن شامامەن 17000 كم اراقاشىقتىقتا ورنالاسقان پولينەزيانى 1958 جىلدان ءوزىنىڭ «تەڭىزدەن ارعى اۋماعى» دەپ جاريالاپ، وندا (مۋرۋروا ارالى) مۇحيت كەڭىستىگىندە ءالى كۇنگە دەيىن راكەتالىق - يادرولىق قارۋىن سىناقتان وتكىزۋىن توقتاتپاي وتىر. ال فرانسيانىڭ وڭتۇستىك امەريكاداعى تاعى ءبىر وتارى - فرانسۋز گۆياناسى «تەڭىزدەن ارعى دەپارتامەنت» بولىپ سانالادى. ونىڭ كۋرۋ قالاسى ماڭىندا 1968 جىلى سالىنعان عارىش ورتالىعى مەن عارىش ايلاعىن فرانسيامەن قوسا بىرنەشە باتىس ەۋروپا كومپانيالارى دا جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرىن ۇشىرۋعا بىرلەسىپ پايدالانۋدا.
جاڭا تاقىرىپتى بەكىتۋ:
1. «ساياسي كارتا - ءداۋىر ايناسى» دەپ نەگە ايتامىز؟
2. قازىرگى ساياسي كارتانىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كەزەڭدەرىنە توقتالىپ، وندا بولعان ناقتىلى وزگەرىستەردى اتاپ كورسەتىڭدەر.
3. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى الەمدەگى ەڭ بەدەلدى ءارى ۇلەستىرۋشى ورگان. وعان نە سەبەپتى كەيبىر ەلدەر مۇشەلىككە ەنبەي وتىرعانىن تۇسىندىرىڭدەر.
ۇيگە تاپسىرما: $ 1 دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋى جانە مازمۇنى.
باعالاۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن تيپكە ءبولۋ جانە توپتاستىرۋ
