ديداكتيكالىق ويىندار
اقتوبە قالاسىنىڭ №14 "قونجىق" بالا - باقشاسى
تاربيەشىسى ايتجانوۆا جايلى قۇلباي قىزى
ديداكتيكالىق ويىندار
الەم بالا ومىرىنە بىرتىندەپ كىرەدى. بالا ەڭ الدىمەن ونى ۇيدە، بالاباقشادا نە قورشاپ تۇرعانىن ۇعىنادى. بىرتىندەپ ومىردەن العان تاجىريبەسى كوبەيەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى قورشاعان ورتامەن تانىسۋعا وتە قۇشتار. بۇل بالانىڭ بىرنەشە سۇراقتار قويۋىنا اكەلىپ سوعادى. ياعني، بالاعا الەم ازداپ عانا سىرىن اشسا، وندا بالانىڭ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى ارتا تۇسەدى. ويىن – بالانىڭ ءبىرىنشى ارەكەتى، سوندىقتان دا ونىڭ ءمان – ماعىناسى ەرەكشە. قازاق حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى اباي قۇنانبايەۆ: «ويىن ويناپ، ءان سالماي، وسەر بالا بولا ما؟»، - دەپ ايتقانداي، بالانىڭ ومىرىندە ويىن ەرەكشە ورىن الادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ زەيىنى تۇراقسىز بولادى. ولاردى بىركەلكى جۇمىس تەز جالىقتىرادى. سوندىقتان ولاردىڭ زەيىنىن ۇنەمى قاجەتتى باعىتقا اۋدارۋ ءۇشىن ويىن تۇرىندە جۇرگىزۋ قاجەت. ويتكەنى ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس - ارەكەتىندە العان ءبىلىمدى ويىنمەن تياناقتاۋ ءبىلىمنىڭ بەرىكتىگىنە نەگىز قالايدى.
ويىن بارىسىندا بالانىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرى قالىپتاسادى. بالانىڭ قۋانىشى مەن رەنىشى ويىندا ايقىن كورىنەدى. ويىن كەزىندەگى بالانىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگى مىنادا: ولار ويلانادى، ەموسيالىق اسەرى ۇشقىندالادى، بەلسەندىلىگى ارتادى، ەرىك قاسيەتى، قيال ەلەستەرى داميدى، مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى مەن دارىنىن ۇشتايدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار كورگەندەرىن، بايقاعاندارىن، اينالاسىنان ەستىگەندەرىن ويىن كەزىندە قولداناتىن بايقاۋعا بولادى. ويىن اينالاداعى بولمىستى بەينەلەيدى. ويىن بارىسىندا بالالار دۇنيەنى تاني باستايدى، ءوزىنىڭ كۇش جىگەرىن جۇمساپ، سەزىمىن بىلدىرۋگە مۇمكىندىك الادى، ادامدارمەن ارالاسۋعا ۇيرەنەدى.
سوندىقتان دا ويشىل ۇلى ادامدار بالالاردى ويىن ارقىلى وقىتۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ، بۇل وي كوپتەگەن وقىتۋشىلار مەن تاربيەشىلەردى قىزىقتىردى. گرۋزين پەداگوگى ش. ا. اموناشۆيلي ويىن ارقىلى بالالارعا وتە قيىن الەمدىك تانىمدى تۇسىندىرە ءبىلدى. ش. ا. اموناشۆيلي ءوز وقۋشىلارىمەن ويىن ويناعاندا ءوزىن بالالارمەن بىردەي قويا وتىرىپ، ولاردىڭ كوڭىلىنە، ويىنا، ساناسىنا پايدالى ۇعىمدى بەرىپ، ءوز ىسىنە سەنىمدى بولىپ، قيىندىقتاردى جەڭە بىلۋگە ۇيرەتتى – بالانىڭ كوزدەرىندە بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتى بايقادى. ويىن ارقىلى وقىتۋدىڭ ارقاسىندا ديداكتيكالىق ويىن پايدا بولدى. بەرىلگەن ويىنداردى قولدانۋ ءىس - ارەكەتتىڭ اسەرلىگىن ارتتىرىپ، بالالاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋىن، ماتەماتيكالىق قابىلەتتەرىن دامىتادى. بۇل ويىنداردى تاربيەشىنىڭ شىعارماشىلىقپەن تۇرلەندىرە وتىرىپ، بالالاردىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، جاڭا تاقىرىپتى وتكەندە، وتىلگەن ماتەريالدى قايتالاعاندا، ءبىلىمدى تياناقتاۋ كەزىندە ءىس - ارەكەتتىڭ مازمۇنىنا ساي پايدالانۋعا بولادى. سوندىقتان، بۇنداي ويىندار ويناۋ بالالاردىڭ ويلاۋ، قابىلداۋ، ەلىكتەۋ قابىلەتى جانە زاتتاردىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، كولەمىن اجىراتا ءبىلۋىن دامىتا ءتۇسۋ ءۇشىن وتە قاجەت.
ديداكتيكالىق ويىنداردا مىندەتتى تۇردە ەكى بالا قاتىساتىن ويىندار ءتۇرىن پايدالانعان ءتيىمدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىندار قۇرىلعان. بالالارعا تاپسىرمالار ويىن تۇرىندە بەرىلەدى، بۇل ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى. بالالار ويناۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر ءبىلىم، بىلىك، داعدىلاردى جانە ويىن ارەكەتتەرىن مەڭگەرەدى. ءار ديداكتيكالىق ويىننىڭ تانىمدىلىق جانە تاربيەلىك مازمۇنى بولادى.
ۇسىنىلىپ وتىرعان قۇرالدا بالالاردىڭ ماتەماتيكا پانىنە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ديداكتيكالىق ويىندار؛ قازاق اقىن – جازۋشىلارىنىڭ سانعا بايلانىستى ساناماقتار، جاڭىلتپاشتار؛ سەرگىتۋ ساتتەرى؛ ءىس - ارەكەتتىڭ كونسپەكتىسى بەرىلگەن، نە ءۇشىن ويىندى ۇيىمداستىرۋ كەرەك جانە تاربيەشىنىڭ العا قويعان ماقساتىنا قالاي جەتۋ دەگەن سۇراقتاردىڭ نەگىزىندە قۇراستىرىلعان. ويىنداردىڭ تيىمدىلىگى كوپ جاعدايدا تاربيەشىنىڭ كوڭىل – كۇيىنە دە بايلانىستى بولادى. ءار ويىندى وتكىزگەن كەزدە تاربيەشىگە شىعارماشىلىق قاجەت.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار مەكەمەلەرىندە بالالارمەن وتكىزىلەتىن ماتەماتيكانىڭ العاشقى ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋ ءىس - ارەكەتتە ويىننىڭ مىناداي تۇرلەرىن پايدالانۋعا بولادى:
1) ديداكتيكالىق ويىندار – لوگيكالىق ويلاۋىن، ماتەماتيكالىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
2) سانعا بايلانىستى ساناماق، جاڭىلتپاشتار، جۇمباقتار – بالالاردىڭ سانداردى تانىپ ءبىلۋىن، تىلدەرىن جاتتىقتىرۋ، ەستە ساقتاۋىن، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3) ماتەماتيكالىق سەرگىتۋ ساتتەرى – كەڭىستىكتى باعدارلاۋ، قيمىل قوزعالىستى دامىتۋ. قۇرالدا ديداكتيكالىق ويىندار مازمۇنى، ويىندى ۇيىمداستىرۋدىڭ ءادىس – تاسىلدەرى كورسەتىلگەن. ولار بالالاردىڭ زەيىنىن، ەستە ساقتاۋىن، بايقاعىشتىعىن، كوزبەن مولشەرلەۋىن، تاپقىرلىعىن دامىتۋعا، ماتەماتيكالىق بىلىمدەرىن، يكەمدىلىكتەرى مەن داعدىلارىن، زاتتاردى ءتۇسى، ولشەمى، ءپىشىنى بويىنشا توپتاستىرۋعا، سالىستىرۋعا، اجىراتۋعا، كەڭىستىك پەن ۋاقىتتى باعدارلاۋعا ۇيرەتۋ. بالالاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ، قابىلداۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن، زەيىنىن، قولدىڭ ۇساق موتوريكاسىن دامىتۋعا ارنالعان. جوعارىدا ايتىلعان ماقساتتاردى شەشۋدە ناتيجەسى ۇتىمدى بولۋ ءۇشىن بالالاردىڭ قاراپايىم ماتەماتيكالىق تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرۋدا ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ جيناعىن ۇسىنامىن.
ءى. ديداكتيكالىق ويىندار
گەومەتريالىق پىشىندەرگە ارنالعان ديداكتيكالىق ويىندار
ماقساتى: بالالارعا بىرەۋى ارتىق نەمەسە كەم ساندى تاۋىپ، اتاۋدى ۇيرەتۋ.
كورنەكىلىك: ويۋ - ورنەكتەر، گەومەتريالىق پىشىندەر سالىنعان كارتوچكالار جيىنتىعى، گەومەتريالىق پىشىندەر.
بارىسى: بالالار گەومەتريالىق /ۇشبۇرىش، شارشى، دوڭگەلەك جانە س. س./ پايدالانىپ، ءمۇعالىمنىڭ تاپسىرماسىنا ۇندەمەستەن جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.
تاربيەشى تاپسىرما بەرەدى، بالالار ونى ورىندايدى.:
ا/دوڭگەلەكتەردەن بىرەۋىن ارتىق ەتىپ، ۇشبۇرىشتاردى قويىڭدار /ءۇش دوڭگەلەك سالىنعان ساندىق كارتوچكانى كورسەتەدى/؛
ب/مۇنداعى دوڭگەلەكتەردەن بىرەۋىن كەم ەتىپ، شارشىلاردى قويىڭدار /بەس دوڭگەلەك سالىنعان ساندىق كارتوچكانى كورسەتەدى/؛
ۆ/ءدال وسىنداي ءپىشىندى كورسەتىڭدەر /دوڭگەلەكتى كورسەتەدى/جانە وسىلارعا سايكەس تاپسىرمالاردى كورسەتىڭدەر.
ويىن سوڭىندا قورىتىندى شىعارىلادى. قاتەنى از جىبەرگەن قاتار ۇتىپ شىعادى. ويىننىڭ بارىسىندا بالالاردىڭ زەيىنى، قول قيمىلىنىڭ جىلدامدىعى، دالدىگى قالىپتاسا باستايدى جانە ساناۋدى، بىرەۋى ارتىق نەمەسە كەم ساندى تاۋىپ، ونى اتاۋدى ۇيرەنەدى.
تاربيەشىسى ايتجانوۆا جايلى قۇلباي قىزى
ديداكتيكالىق ويىندار
الەم بالا ومىرىنە بىرتىندەپ كىرەدى. بالا ەڭ الدىمەن ونى ۇيدە، بالاباقشادا نە قورشاپ تۇرعانىن ۇعىنادى. بىرتىندەپ ومىردەن العان تاجىريبەسى كوبەيەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى قورشاعان ورتامەن تانىسۋعا وتە قۇشتار. بۇل بالانىڭ بىرنەشە سۇراقتار قويۋىنا اكەلىپ سوعادى. ياعني، بالاعا الەم ازداپ عانا سىرىن اشسا، وندا بالانىڭ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى ارتا تۇسەدى. ويىن – بالانىڭ ءبىرىنشى ارەكەتى، سوندىقتان دا ونىڭ ءمان – ماعىناسى ەرەكشە. قازاق حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى اباي قۇنانبايەۆ: «ويىن ويناپ، ءان سالماي، وسەر بالا بولا ما؟»، - دەپ ايتقانداي، بالانىڭ ومىرىندە ويىن ەرەكشە ورىن الادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ زەيىنى تۇراقسىز بولادى. ولاردى بىركەلكى جۇمىس تەز جالىقتىرادى. سوندىقتان ولاردىڭ زەيىنىن ۇنەمى قاجەتتى باعىتقا اۋدارۋ ءۇشىن ويىن تۇرىندە جۇرگىزۋ قاجەت. ويتكەنى ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس - ارەكەتىندە العان ءبىلىمدى ويىنمەن تياناقتاۋ ءبىلىمنىڭ بەرىكتىگىنە نەگىز قالايدى.
ويىن بارىسىندا بالانىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرى قالىپتاسادى. بالانىڭ قۋانىشى مەن رەنىشى ويىندا ايقىن كورىنەدى. ويىن كەزىندەگى بالانىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگى مىنادا: ولار ويلانادى، ەموسيالىق اسەرى ۇشقىندالادى، بەلسەندىلىگى ارتادى، ەرىك قاسيەتى، قيال ەلەستەرى داميدى، مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى مەن دارىنىن ۇشتايدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار كورگەندەرىن، بايقاعاندارىن، اينالاسىنان ەستىگەندەرىن ويىن كەزىندە قولداناتىن بايقاۋعا بولادى. ويىن اينالاداعى بولمىستى بەينەلەيدى. ويىن بارىسىندا بالالار دۇنيەنى تاني باستايدى، ءوزىنىڭ كۇش جىگەرىن جۇمساپ، سەزىمىن بىلدىرۋگە مۇمكىندىك الادى، ادامدارمەن ارالاسۋعا ۇيرەنەدى.
سوندىقتان دا ويشىل ۇلى ادامدار بالالاردى ويىن ارقىلى وقىتۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ، بۇل وي كوپتەگەن وقىتۋشىلار مەن تاربيەشىلەردى قىزىقتىردى. گرۋزين پەداگوگى ش. ا. اموناشۆيلي ويىن ارقىلى بالالارعا وتە قيىن الەمدىك تانىمدى تۇسىندىرە ءبىلدى. ش. ا. اموناشۆيلي ءوز وقۋشىلارىمەن ويىن ويناعاندا ءوزىن بالالارمەن بىردەي قويا وتىرىپ، ولاردىڭ كوڭىلىنە، ويىنا، ساناسىنا پايدالى ۇعىمدى بەرىپ، ءوز ىسىنە سەنىمدى بولىپ، قيىندىقتاردى جەڭە بىلۋگە ۇيرەتتى – بالانىڭ كوزدەرىندە بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتى بايقادى. ويىن ارقىلى وقىتۋدىڭ ارقاسىندا ديداكتيكالىق ويىن پايدا بولدى. بەرىلگەن ويىنداردى قولدانۋ ءىس - ارەكەتتىڭ اسەرلىگىن ارتتىرىپ، بالالاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋىن، ماتەماتيكالىق قابىلەتتەرىن دامىتادى. بۇل ويىنداردى تاربيەشىنىڭ شىعارماشىلىقپەن تۇرلەندىرە وتىرىپ، بالالاردىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، جاڭا تاقىرىپتى وتكەندە، وتىلگەن ماتەريالدى قايتالاعاندا، ءبىلىمدى تياناقتاۋ كەزىندە ءىس - ارەكەتتىڭ مازمۇنىنا ساي پايدالانۋعا بولادى. سوندىقتان، بۇنداي ويىندار ويناۋ بالالاردىڭ ويلاۋ، قابىلداۋ، ەلىكتەۋ قابىلەتى جانە زاتتاردىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، كولەمىن اجىراتا ءبىلۋىن دامىتا ءتۇسۋ ءۇشىن وتە قاجەت.
ديداكتيكالىق ويىنداردا مىندەتتى تۇردە ەكى بالا قاتىساتىن ويىندار ءتۇرىن پايدالانعان ءتيىمدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىندار قۇرىلعان. بالالارعا تاپسىرمالار ويىن تۇرىندە بەرىلەدى، بۇل ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى. بالالار ويناۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر ءبىلىم، بىلىك، داعدىلاردى جانە ويىن ارەكەتتەرىن مەڭگەرەدى. ءار ديداكتيكالىق ويىننىڭ تانىمدىلىق جانە تاربيەلىك مازمۇنى بولادى.
ۇسىنىلىپ وتىرعان قۇرالدا بالالاردىڭ ماتەماتيكا پانىنە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ديداكتيكالىق ويىندار؛ قازاق اقىن – جازۋشىلارىنىڭ سانعا بايلانىستى ساناماقتار، جاڭىلتپاشتار؛ سەرگىتۋ ساتتەرى؛ ءىس - ارەكەتتىڭ كونسپەكتىسى بەرىلگەن، نە ءۇشىن ويىندى ۇيىمداستىرۋ كەرەك جانە تاربيەشىنىڭ العا قويعان ماقساتىنا قالاي جەتۋ دەگەن سۇراقتاردىڭ نەگىزىندە قۇراستىرىلعان. ويىنداردىڭ تيىمدىلىگى كوپ جاعدايدا تاربيەشىنىڭ كوڭىل – كۇيىنە دە بايلانىستى بولادى. ءار ويىندى وتكىزگەن كەزدە تاربيەشىگە شىعارماشىلىق قاجەت.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار مەكەمەلەرىندە بالالارمەن وتكىزىلەتىن ماتەماتيكانىڭ العاشقى ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋ ءىس - ارەكەتتە ويىننىڭ مىناداي تۇرلەرىن پايدالانۋعا بولادى:
1) ديداكتيكالىق ويىندار – لوگيكالىق ويلاۋىن، ماتەماتيكالىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
2) سانعا بايلانىستى ساناماق، جاڭىلتپاشتار، جۇمباقتار – بالالاردىڭ سانداردى تانىپ ءبىلۋىن، تىلدەرىن جاتتىقتىرۋ، ەستە ساقتاۋىن، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3) ماتەماتيكالىق سەرگىتۋ ساتتەرى – كەڭىستىكتى باعدارلاۋ، قيمىل قوزعالىستى دامىتۋ. قۇرالدا ديداكتيكالىق ويىندار مازمۇنى، ويىندى ۇيىمداستىرۋدىڭ ءادىس – تاسىلدەرى كورسەتىلگەن. ولار بالالاردىڭ زەيىنىن، ەستە ساقتاۋىن، بايقاعىشتىعىن، كوزبەن مولشەرلەۋىن، تاپقىرلىعىن دامىتۋعا، ماتەماتيكالىق بىلىمدەرىن، يكەمدىلىكتەرى مەن داعدىلارىن، زاتتاردى ءتۇسى، ولشەمى، ءپىشىنى بويىنشا توپتاستىرۋعا، سالىستىرۋعا، اجىراتۋعا، كەڭىستىك پەن ۋاقىتتى باعدارلاۋعا ۇيرەتۋ. بالالاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ، قابىلداۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن، زەيىنىن، قولدىڭ ۇساق موتوريكاسىن دامىتۋعا ارنالعان. جوعارىدا ايتىلعان ماقساتتاردى شەشۋدە ناتيجەسى ۇتىمدى بولۋ ءۇشىن بالالاردىڭ قاراپايىم ماتەماتيكالىق تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرۋدا ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ جيناعىن ۇسىنامىن.
ءى. ديداكتيكالىق ويىندار
گەومەتريالىق پىشىندەرگە ارنالعان ديداكتيكالىق ويىندار
ماقساتى: بالالارعا بىرەۋى ارتىق نەمەسە كەم ساندى تاۋىپ، اتاۋدى ۇيرەتۋ.
كورنەكىلىك: ويۋ - ورنەكتەر، گەومەتريالىق پىشىندەر سالىنعان كارتوچكالار جيىنتىعى، گەومەتريالىق پىشىندەر.
بارىسى: بالالار گەومەتريالىق /ۇشبۇرىش، شارشى، دوڭگەلەك جانە س. س./ پايدالانىپ، ءمۇعالىمنىڭ تاپسىرماسىنا ۇندەمەستەن جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.
تاربيەشى تاپسىرما بەرەدى، بالالار ونى ورىندايدى.:
ا/دوڭگەلەكتەردەن بىرەۋىن ارتىق ەتىپ، ۇشبۇرىشتاردى قويىڭدار /ءۇش دوڭگەلەك سالىنعان ساندىق كارتوچكانى كورسەتەدى/؛
ب/مۇنداعى دوڭگەلەكتەردەن بىرەۋىن كەم ەتىپ، شارشىلاردى قويىڭدار /بەس دوڭگەلەك سالىنعان ساندىق كارتوچكانى كورسەتەدى/؛
ۆ/ءدال وسىنداي ءپىشىندى كورسەتىڭدەر /دوڭگەلەكتى كورسەتەدى/جانە وسىلارعا سايكەس تاپسىرمالاردى كورسەتىڭدەر.
ويىن سوڭىندا قورىتىندى شىعارىلادى. قاتەنى از جىبەرگەن قاتار ۇتىپ شىعادى. ويىننىڭ بارىسىندا بالالاردىڭ زەيىنى، قول قيمىلىنىڭ جىلدامدىعى، دالدىگى قالىپتاسا باستايدى جانە ساناۋدى، بىرەۋى ارتىق نەمەسە كەم ساندى تاۋىپ، ونى اتاۋدى ۇيرەنەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
