د.ي.مەندەلەيەۆتىڭ عىلىمي شىعارماشىلىق جەتىستىكتەرى

سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 3 اپتا بۇرىن)

04 ناۋ. 2024 23:49
291

د.ي.مەندەلەيەۆتىڭ عىلىمي شىعارماشىلىق جەتىستىكتەرى

استانا قالاسى، №53 مەكتەپ – ليسەيىنىڭ
حيميا-بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى:
كنيازوۆا اقمارال قامباربەك قىزى

كونفەرەنسيا ساباق
تاقىرىبى: «د.ي.مەندەلەيەۆتىڭ عىلىمي شىعارماشىلىق جەتىستىكتەرى»
سىنىبى: 8-9-10 سىنىپتار

تاقىرىبى: «د.ي.مەندەلەيەۆتىڭ عىلىمي شىعارماشىلىق جەتىستىكتەرى»
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ حيميا پانىنە دەگەن ىنتاسى مەن قىزىعۋشىلىعىن، بەلسەندىلىگىن پەريودتىق جۇيەنىڭ دامۋى جۇيەسىندە ارتتىرا وتىرىپ، ەلەمەنتتەردىڭ ماڭىزى مەن قاسيەتتەرىن تالداۋعا جانە تەرەڭ ءبىلىم مەن پاراساتتى تاربيە بەرۋگە باۋلۋ.

جۇرگىزۋشى:
ەلەمەنتتەردى جۇيەلەۋگە اركىمدەر اق ەڭبەك ەتكەن
ويلاعانى ورىندالماي، ەڭبەكتەرى بوسقا كەتكەن
زامانىندا بار ەلەمەنتتى توپقا ءبولىپ،
زاڭدىلىقتى اشۋعا مەندەلەيەۆتىڭ قولى جەتكەن
ول زاڭمەن جەتى پەريود ورنالاسقان
تىگىنەن سەگىز توپقا ارنا اشقان
تولتىرىپ سول ارنانىڭ بوس ورنىن
بۇل كۇندە بار ەلەمەنت 100 دەن اسقان
جۇرمەيسىڭ مۇنى ءبىلىپ قاتە باسىپ،

اتومدار جۇمباقتارىن تۇرادى اشىپ
بار ەلەمەنت تاڭباسى وسىندا تۇر
ساپ قۇراپ ماسساعا ساي قاتارلاسىپ
ءاربىر توپ ءوز الدىنا ءبىر ءبىر داستان
عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان
الپىس ءۇش ەلەمەنتتىڭ سىرىن ءبىلىپ
كەيبىرىن مەندەلەيەۆ بولجاپ اشقان
پەريود باستالادى مەتالداردان
ينەرتتى التى گازبەن اياقتالعان
جەتىنشى پەريود تا بىتپەي كەلگەن
بۇل كۇندە اقتاۋعا تاياپ قالعان
پەريود زاڭىمەن قۇرعان قاتار

بىرىنشىدەن بەيمەتالدىق توپقا جاتار
كىشىگە، ۇلكەنگە دە، بىتپەگەنگە
پەريود وسى زاڭىن قايتالاتار
ءاربىر توپ باسى جەڭىل ەلەمەنتتەن
ماسساسى ارتقان سايىن تومەن كەتكەن
تومەندەپ تۇرعاندارى جوعارىدان
مەتالدىق قاسيەتىن باسىپ وتكەن
كەستەدەن ءتۇرلى تۇستەر كورىنەدى
بارىدە دەڭگەيگە ساي ورىلەدى
زاڭ ورتاق، پەريود ورتاق، توپتا ۇقساس
زاڭدىلىق زاريادتارمەن بولىنەدى
دانىشپان جولمەن ءجۇرىپ الدىنداعى
بەلگىلى سان عىلىمنىڭ اشىلعانى
ءىلىمنىڭ ءبىلۋ ءۇشىن سىرىن جەتىك
ۇيرەن سەن ۆالەنتتىلىك فورمۋلانى

جۇرگىزۋشى: د.ي. مەندەلەيەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى وقۋشىلار بايانداما وقيدى.
حيميكتەردىڭ اۋىلىندا
ارناۋلى سول ءبىر كەشتە
حيميانىڭ تويى بولدى
التىن تويىن باسقارىپتى
ەلەمەنتتەر قاۋىمىندا
مەندەلەيەۆ كەستەسىندە
ءان، كۇي، ايتىس، ويىن بولدى
قىزىق ايتىس باستالىپتى

پلاتينا
وزگەلەردىڭ بارىنەن
ايتىسقا شىق، قورعاسىن اۋ
ناعىز جىلتىر قاتتى زاتپىن
ارتىق سوزبەن قىزبا ءبىراق
ورنىم ءبىراق كەش قويىلىپ
الدىمەن سەن ورنىپسىڭ اۋ
سول كوڭىلىمە قاتتى باتتى

قورعاسىن
قورعاسىنعا قول تيگىزگەن
جاۋىنا باس يگىزگەن
ءىشى تارلار قايدان شىقتى
بولا قويماس مەندەي مىقتى
وجەتتەنگەن قاھارمانمىن
ايتىسۋعا قۇقىلىمىن
توعىزىنشى قاتاردانمىن
ابىروي جوق ەگەسۋدەن
العا قوي دەپ قاسارمايمىن
ءجونى ەمەس بۇل قۇتىلۋدىڭ
پلاتينا، مۇنىڭ بولماس
ارتىق اتاق سۇراعانىڭ

پلاتينا
سۇيرىك ءتىلدى ەلەمەنت كوپ
سۇيىنەتىن كىل وتىنا
جەڭىل ويلىق مەن ەمەس، تەك
جەڭىلمەيدى پلاتينا

تەمىر
ءاي، پلاتينا، قورعاسىندار
بوسقا ايتىسىپ اۋرەلەنبە
ورىنتىڭدار، نىق
وكىنىش بار، ءبىراق مەندە
تيتان قالاي بۇرىن شىقتى
سىرىڭدى ايت ەندى سەن ەندى
ايتىسايىق بولساڭ مىقتى

تيتان
تەمىر نەگە جارقىلدادىڭ
تيتتەي ارتىق جەرىڭ بار ما؟
كەشىرمەيدى پارقىم ءالى
كەم بولمايمىن ەلىم باردا

كۇمىس
قايدا كۇمىس سىڭعىرلارىم
قالاي مۇنشا ارتتا تۇرمىن
ورنىم نەگە قۇلدىرادى؟
تەك جەتىنشى سورتتا تۇرمىن
ەركىندەتىپ سۋتەكتى ابدەن
ەڭ الدىعا قويىپتى عوي
قوسپايمىز ونى سۋدان
ءسارى عالىم ايىپتى عوي

سۋتەگى
سۋتەگىمىن سۋدىڭ ارعى تەگىمىن
سۋدا ناشار مەتالدى ەريمىن
ءتۇسسىز ءيىسسىز ءدامسىز گازبەن جەلدەن
سەرىگىمىن وتتەگى اتتى سەرىنىڭ
جالىنىمەن مەتالداردى كەسەدى
كاۆەنديشتىڭ كورگەنىمەن اشىلدىم

ادام سۋدى ءومىر ءنارى دەسەدى
جۇيەدە دە ءبىرىنشى مەن تۇرامىن
سىڭارىممەن بىرگە اركەز تۇرامىن
ماسسام دا ءبىر تەك ءبىرىنشى كەلەمىن
مەن بولامىن سىلدىراعان بۇلاعىڭ
ون ءتورت ەسە جەڭىلمىن مەن اۋادان
ون التى پايىز جەر بەتىنە تاراعام
تىرشىلىكتىڭ تىنىسى سۋدا بولامىن

ماگنيي
مەن ماگنيي كۇمىس ءتۇستى مەتالمىن
كوپ جاعدايدا ماگنەزيا اتالدىم
جاپىراقتا ءحلوروفيلدى ءتۇزۋشى
تىرشىلىكتىڭ كوزى بولىپ كەتە الدىم
جانۋاردا ادامدا بارمىن مەن
تالاي سنارياد بومبالاردى جاردىم مەن
قايتكەندە دە، بولاشاعىم زور مەنىڭ
پوليگرافيادا دا ارتتى ماعان زور سەنىم
تىرشىلىكتىڭ تىرەگىمىن كوزىمىن
دۇرىس بولار ەستە ساقتاپ سەنگەنىڭ

كۇمىس
ماقتاناسىڭ سەن عانا جەر بەتىندە
عاجايىپ بور مەتالدى كەلبەتىندە
ءتۇسىن، ءتۇرىن ، ءقادىرىن، قاسيەتىن
كەلەر مەكەن مەنىمەن تەڭدەسۋگە؟!
سابىرلىسىڭ كۇمىستەي
سالماقتى دەپ ماقتايدى
مەن تۇرعاندا اپپاق بوپ
قاراپ ساعان جاتپايدى
جارىستا توپتا وزعاندا
تاعادى مەنى توسىنە
التىننىڭ باسقا الدىما
تۇسەتىنىن جوق شىعار
ماقتانبايىن نەسىنە

التىن
ماقتانا بەر، ماقتانا بەر كۇمىسىم
التىن اعاڭ قوشتاعان دا ءىنىسىن
كەتپە ءبىراق ۇمىتىپ سەن جارقىنىم
ارداقتىمىن جاسىنا دا كارىنە
دۇنيەنىڭ مەنمىن كوركى ءارى دە
تولىقسىعان تولعان ايداي جارىقپىن
ولشەمىمىن بارلىق باعا نارىقتىڭ
بار بازاردىڭ الەمگە ورتاق ءتىلى مەن
داڭق بولىپ ومىراۋعا دا ىلىنەم

اليۋمينيي
بولماسا دا ايتارلىقتاي سالماعىم
مەن كوبىنەن ارداقتىمىن الدامىن
ۇشاق بولىپ اسپانعا ۇشىپ قالىقتاپ،
جەردىڭ ءجۇزىن كوك اسپاندا شارلادىم
ديۋراليۋمينيي دەيتىن مەنىڭ قوسپامدى
اسپەتتەيدى حيميانىڭ دوستارى
وسىلارعا توسەك، ۇستەل، ىدىسپەن
باعانداردىڭ بۇيدالارىن قوس تاعى
قاعازدا مەن قانت ءشايدى ساندەگەن
توققا بالقىپ كەلىپ تۇرعان ءان دە مەن

كالسيي
كالسيي دەگەن كۇمىس ءتۇستى مەتالمىن
ءومىر بويى كەرەگىنە جەتە الدىم
مەنمىن اق بور، اكتاس، ءمارمار عانامىن
تىرشىلىككە قاجەت مەتالل اتالدىم
قىرتىسىندا جەردىڭ مەندە كەزدەسەم
ارتىق بولماس «جەر مەتاللى مەن دەسەم»
عارىشتاعى راكەتادا ۇشاقتا
قولتاڭبامدى سەن تاباسىڭ ىزدەسەڭ
جانۋاردىڭ باقالشاعى قاڭقاسى
جەر بەتىنىڭ مينەرالدى ءار تاسى
سان قۇرىلىستىڭ ساۋلەتى نەگىزى
قالانادى مەنەن عانا ويلانشى

تەمىر
ماقتانبايمىن، قاراڭدارشى حالايىق
اينالاعا كوز جۇگىرتىپ قارايىق
بولات جولدى بوگەي الماس ەشبىر كۇش
كانە مەنىڭ قاسيەتىمدى سانايىق
جاراتسام تىڭنان توپىراق كوتەرىپ
تىرمالايمىن تۇقىم شاشىپ نەشە پۇت
عارىشقا دا الىپ ۇشىپ ادامدى،
جەردى اينالدىم ارتىما وت ءىز قالدىرىپ

II. ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى. ۆيكتورينالىق سۇراقتار:

د. ي. مەندەلەيەۆ نەشە جاسىندا وقۋعا باردى؟ (5 جاسىندا گيمنازياعا وقۋعا تۇسكەن)
1. د.ي. مەندەلەيەۆتى العاش عىلىمعا قىزىقتىرعان ۇستازى كىم؟ (ورىس حيمياسىنىڭ اتاسى ا. ا. ۆوزنەسەنسكيي)
2. د. ي. مەندەلەيەۆ ءوزىنىڭ ماگيسترلىك ديسسەرتاسياسىن قاشان جانە قانشا جاسىندا قورعادى؟ (1856 جىلى 22 جاس)
3. د. ي. مەندەلەيەۆ ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قاشان جانە قانشا جاستا، قانداي تاقىرىپتا قورعادى؟ (32 جاسىندا 1865 جىلى ءسپيرتتىڭ سۋمەن قوسىلىسى)
4. نەشىنشى ەلەمەنت د . ي. مەندەلەيەۆ اتىمەن اتالادى، كىم اشتى؟ (№101 مەندەلەيەۆيي، 1956 جىلى امەريكان عالىمدارى)
5. د.ي. مەندەلەيەۆ اتىمەن اتالاتىن قانداي جەر، سۋ، مەكەمەلەرى بىلەسىزدەر؟ (حيميالىق ەلەمەنت، كۋريل ارالىندا جانارتاۋ، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتا مەندەلەيەۆ جوتالارى، مەتەورولوگيالىق عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى جانە بۇكىل الەم وقۋشىلارى وقىپ جاتقان پەريودتىق زاڭ)

6. قورىتىندى
ءبىر كۇنى ءتىسى اۋىرعان ادام دەل-سال بولىپ كەلە جاتتى. اينالاداعى كىسىلەردەن جاردەم سۇراعىسى كەلىپ، اينالاعا جالتاق جالتاق قارادى.سودان مەندەلەيەۆ كەستەسىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، كەستەگە تەلمىرە قارادى.كەستەدەگى ەلەمەنتتەر مۇنىڭ جايىن ءتۇسىنىپ، ولارعا ءتىل بىتەدى.اركىم ءوز كومەگىن ۇسىنعىسى كەلەدى.ەڭ اۋەلى ءسوزدى يود باستايدى.
يود مەن ەمشى ەلەمەنتپىن.ءبىراق ءتىس اۋىرۋىنا كومەكتەسە المايمىن
سودان كومەككە تەمىر ۇمتىلدى.

تەمىر: مەن گەموگلوبين كوتەرۋگە بىردەن ءبىر سەبەپشىمىن. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، مەن دە سەنىڭ ءتىس اۋرۋىڭا كومەكتەسە المايمىن. ءبىراق مەنىڭ جاقسى ۇسىنىسىم بار. كومەككە مىشياكتى شاقىرايىق.ءبارى مىشياكتى كومەككە شاقىرادى. بارلىعى بىرىگىپ ارسەنيكۋم (مىشياكتىڭ لاتىنشا اتاۋى) دەپ شاقىرادى.
مىشياك: ءيا مەنى دە مەديسينادا قولدانادى. اسىرەسە تىستەگى قۇرتتى ولتىرۋگە بىردەن بىردەن سەبەپشىمىن. ءقازىر مەن سەنىڭ اۋرۋىڭدى جەڭىلدەتەمىن (اۋرۋ ادامنىڭ ءتىسىن سيپايدى)
بارلىق ەلەمەنتتەر جينالىپ ادامعا كومەككە ۇمتىلدى.ال، مىشياكتىڭ كومەگىمەن ادامنىڭ ءتىسى قۇلان تازا جازىلىپ كەتتى.