ەگەر مەن ەسىرتكى جايلى ايتار بولسام...
ءومىر - ادامعا تابيعاتپەن بەرىلگەن ەڭ قىمبات دۇنيە. ادامنىڭ ۇزاق، ءماندى دە ءساندى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نەگىزى - ونىڭ دەنساۋلىعى. دەنساۋلىق ادامنىڭ ەڭ قاسيەتتى دە قۇندى، قايتالانباس، جوعالسا قايتا ورنىنا قيىندىقپەن كەلەتىن، ورنى تولماس اسىل قازىناسى. قازىرگى تاڭدا بۇكىل الەمدى تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - ادامنىڭ دەنساۋلىعى. ادام ومىرىنە ءقاۋىپ توندىرەتىن جاعدايلارعا سوعىس، اشارشىلىق، ەكولوگيالىق جاعداي جانە ادام اعزاسىن ۋلايتىن زياندى ارەكەتتەر جاتادى. وسى جاعدايلار ىشىندەگى ادام اعزاسىن ۋلايتىن زياندى ارەكەتتەر دەپ وتىرعانىمىز: شىلىمقورلىق، ىشىمدىك، ناشاقورلىق، ەسىرتكى جانە تاعى باسقا.
جاس جەتكىنشەك تالشىبىق سەكىلدى يىلگىش، جەل قايدا سوقسا سول جاققا قاراي بەيىمدەلەدى.
«دەنساۋلىق - زور بايلىق»، «دەنى ساۋدىڭ جانى ساۋ» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتپاسا كەرەك. وكىنىشكە قاراي ادامزاتپەن ءححى عاسىرعا اۋزىن ارانداي اشقان اجداھاداي «ناشاقورلىق»، «ىشىمدىك»، «تەمەكى»، «ەسىرتكى» بىرگە اياق باستى. قانشاما بەيكۇنا ادامدار وسىلاردىڭ قۇرىعىنا ءتۇسىپ، دۇنيە سالىپ، تالاي اۋرۋلارعا ۇشىرادى. سوندىقتان دا ەلىمىزدە سالاۋاتتى دابىل قاعىپ، ءارتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىلىپ جاتىر.
ءار ادام ءوز دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا جانە عۇمىرىن ۇزارتۋعا جاۋاپتى. دەنساۋلىقتىڭ جاقسى دەڭگەيىنە جەتۋ جانە جايلى بولۋىنا جەتۋ - بۇل ناقتى ومىرلىك ۇستانىم مەن تارتىپتەن تۇراتىن ءۇزىلىسسىز ۇدەرىس. دەنساۋلىق - باقىتتى بولۋدىڭ العى شارتى. ادامدار كەزدەسكەن شاقتا اۋەلى ءبىر - بىرىنەن دەنساۋلىعى تۋرالى سۇرايدى جانە دەنىنىڭ ساۋلىعىنا تىلەك بىلدىرەدى. بۇل - شىن مانىندە ادام باقىتىنىڭ باستاۋى. ىشىمدىك ءىشۋ، ەسىرتكى زاتتاردى قولدانۋ، تەمەكى شەگۋ بوس ۋاقىتىن ءتيىمدى وتكىزۋگە، بەلسەندىلىك تانىتۋىنا، دۇرىستاپ تاماقتانۋىنا جانە سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ باسقا دا جاقتارىنا اسەرىن تيگىزەدى. زياندى ادەتتەر كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا، ادام دەنساۋلىعىنا وراسان زور زيانكەستىك اكەلەتىن فاكتورلار بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بالالار مەن جاستار اراسىندا ىشىمدىك ءىشۋ، تەمەكى شەگۋ، ەسىرتكى زاتتاردى قولدانۋدىڭ ءورشۋى كوكەيكەستى ماسەلە بولىپ تۇر.
العاش بولىپ «ناركوتيك» دەگەن انىقتامانى سەزگiشتiكتi جوعالتۋعا الىپ كەلەتىن زاتتاردى سيپاتتاۋ ءۇشىن گرەك ەمشىسى گيپپوكرات قولدانعان. بۇل انىقتامانى دارىگەر بولعان كلاۆديي گالەن دا قولدانعان. ناركوتيكتى سيپاتتاۋ ءۇشىن كلاۆديي گالەن كوبىنەسە ماندراگور، سەمەنا ەكلاتى ي ماكا تامىرىن نەمەسە ەكلات تۇقىمدارىن جانە كوكناردى تەرەڭ زەرتتەگەن.
گرەك تىلىندە «ۇيقى» ماعىناسىن بىلدىرەتىن «narke» ءسوزى اعىلشىن تىلىندە «narkotik» دەگەن سوزگە اينالىپ، ۇيىقتاتۋ، جانسىزداندىرۋ، سەزىمسىزدەندىرۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. جالپى ايتقاندا ەسىرتكى زاتتارى دەپ جانسىزداندىرۋ ەرەكشەلىگىنە يە بولاتىن زاتتاردى ايتامىز. ءبىراق دۇنيە جۇزىندە كۇندەلىكتى قولدانىستا ستيمۋلياتورلار دا ەسىرتكى رەتىندە قابىلدانۋدا. ويتكەنى ولاردىڭ دا قۇرامىندا ماستاندىراتىن، اشۋلاندىراتىن، تىنىشتاندىراتىن، سەرگىتەتىن زاتتار بار.
ەسىرتكى - بۇل ادامنىڭ كوڭىل - كۇيىن، سانا - سەزىمىن، مىنەز - قۇلقىن بۇزاتىن ءقاۋىپتى، تىيىم سالىنعان حيميالىق زات. ول ادامنىڭ ەسىن الىپ، قۇمارلىق جەلىگىنە ۇشىراتادى، ناشاقور ەسىرتكىسىز ءومىر سۇرە المايتىن بەيشارا حالگە جەتەدى. ەسىرتكىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە اپيىن، كوكاين، كوكنار، ماريحۋانا، عاشيش جانە تاعى باسقالار جاتادى. بارلىعى دا ادام اعزاسى مەن پسيحيكاسىنا اسەر ەتىپ زاقىمدايدى.
سانا – سەزىمى ۋلانعان ادامنىڭ مىنەز - قۇلقى كۇرت وزگەرەدى. بۇرىن مومىن، تۇيىق، وتىرىك ايتپايتىن ادام وزگەرىپ، وتىرىك ايتادى، توبەلەسۋگە دايىن تۇرادى. ناشاقوردىڭ بەلگىسى - قاجەتتى دوزاسىن قابىلداعان كۇنى مۇرنىنان سۋ اعا باستايدى. ەسىرتكىنىڭ ءقازىر كوپ تاراعان ءتۇرى - گەروين، اق ۇنتاق زات. ودان ادام ساناسى تەز ۋلانادى. ءبىرىنشى رەت كورگەندە ءلاززات الادى، سوسىن اعزاسى تەز تاۋەلدى بولىپ ىزدەۋمەن وتەدى. قولدانباسا ۇيقىسى بۇزىلادى، بۋىن - بۋىنى سىرقىرايدى. ءسويتىپ بارا - بارا تەك اۋىرماۋ ءۇشىن ىزدەيدى.
قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانىنىڭ
ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى №26 ورتا مەكتەبىنىڭ
8 كلاسس وقۋشىسى شالتىكوۆا ارۋجان
جەتەكشىسى: دەگەنبايەۆا جاڭاگۇل
جاس جەتكىنشەك تالشىبىق سەكىلدى يىلگىش، جەل قايدا سوقسا سول جاققا قاراي بەيىمدەلەدى.
«دەنساۋلىق - زور بايلىق»، «دەنى ساۋدىڭ جانى ساۋ» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتپاسا كەرەك. وكىنىشكە قاراي ادامزاتپەن ءححى عاسىرعا اۋزىن ارانداي اشقان اجداھاداي «ناشاقورلىق»، «ىشىمدىك»، «تەمەكى»، «ەسىرتكى» بىرگە اياق باستى. قانشاما بەيكۇنا ادامدار وسىلاردىڭ قۇرىعىنا ءتۇسىپ، دۇنيە سالىپ، تالاي اۋرۋلارعا ۇشىرادى. سوندىقتان دا ەلىمىزدە سالاۋاتتى دابىل قاعىپ، ءارتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىلىپ جاتىر.
ءار ادام ءوز دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا جانە عۇمىرىن ۇزارتۋعا جاۋاپتى. دەنساۋلىقتىڭ جاقسى دەڭگەيىنە جەتۋ جانە جايلى بولۋىنا جەتۋ - بۇل ناقتى ومىرلىك ۇستانىم مەن تارتىپتەن تۇراتىن ءۇزىلىسسىز ۇدەرىس. دەنساۋلىق - باقىتتى بولۋدىڭ العى شارتى. ادامدار كەزدەسكەن شاقتا اۋەلى ءبىر - بىرىنەن دەنساۋلىعى تۋرالى سۇرايدى جانە دەنىنىڭ ساۋلىعىنا تىلەك بىلدىرەدى. بۇل - شىن مانىندە ادام باقىتىنىڭ باستاۋى. ىشىمدىك ءىشۋ، ەسىرتكى زاتتاردى قولدانۋ، تەمەكى شەگۋ بوس ۋاقىتىن ءتيىمدى وتكىزۋگە، بەلسەندىلىك تانىتۋىنا، دۇرىستاپ تاماقتانۋىنا جانە سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ باسقا دا جاقتارىنا اسەرىن تيگىزەدى. زياندى ادەتتەر كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا، ادام دەنساۋلىعىنا وراسان زور زيانكەستىك اكەلەتىن فاكتورلار بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بالالار مەن جاستار اراسىندا ىشىمدىك ءىشۋ، تەمەكى شەگۋ، ەسىرتكى زاتتاردى قولدانۋدىڭ ءورشۋى كوكەيكەستى ماسەلە بولىپ تۇر.
العاش بولىپ «ناركوتيك» دەگەن انىقتامانى سەزگiشتiكتi جوعالتۋعا الىپ كەلەتىن زاتتاردى سيپاتتاۋ ءۇشىن گرەك ەمشىسى گيپپوكرات قولدانعان. بۇل انىقتامانى دارىگەر بولعان كلاۆديي گالەن دا قولدانعان. ناركوتيكتى سيپاتتاۋ ءۇشىن كلاۆديي گالەن كوبىنەسە ماندراگور، سەمەنا ەكلاتى ي ماكا تامىرىن نەمەسە ەكلات تۇقىمدارىن جانە كوكناردى تەرەڭ زەرتتەگەن.
گرەك تىلىندە «ۇيقى» ماعىناسىن بىلدىرەتىن «narke» ءسوزى اعىلشىن تىلىندە «narkotik» دەگەن سوزگە اينالىپ، ۇيىقتاتۋ، جانسىزداندىرۋ، سەزىمسىزدەندىرۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. جالپى ايتقاندا ەسىرتكى زاتتارى دەپ جانسىزداندىرۋ ەرەكشەلىگىنە يە بولاتىن زاتتاردى ايتامىز. ءبىراق دۇنيە جۇزىندە كۇندەلىكتى قولدانىستا ستيمۋلياتورلار دا ەسىرتكى رەتىندە قابىلدانۋدا. ويتكەنى ولاردىڭ دا قۇرامىندا ماستاندىراتىن، اشۋلاندىراتىن، تىنىشتاندىراتىن، سەرگىتەتىن زاتتار بار.
ەسىرتكى - بۇل ادامنىڭ كوڭىل - كۇيىن، سانا - سەزىمىن، مىنەز - قۇلقىن بۇزاتىن ءقاۋىپتى، تىيىم سالىنعان حيميالىق زات. ول ادامنىڭ ەسىن الىپ، قۇمارلىق جەلىگىنە ۇشىراتادى، ناشاقور ەسىرتكىسىز ءومىر سۇرە المايتىن بەيشارا حالگە جەتەدى. ەسىرتكىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە اپيىن، كوكاين، كوكنار، ماريحۋانا، عاشيش جانە تاعى باسقالار جاتادى. بارلىعى دا ادام اعزاسى مەن پسيحيكاسىنا اسەر ەتىپ زاقىمدايدى.
سانا – سەزىمى ۋلانعان ادامنىڭ مىنەز - قۇلقى كۇرت وزگەرەدى. بۇرىن مومىن، تۇيىق، وتىرىك ايتپايتىن ادام وزگەرىپ، وتىرىك ايتادى، توبەلەسۋگە دايىن تۇرادى. ناشاقوردىڭ بەلگىسى - قاجەتتى دوزاسىن قابىلداعان كۇنى مۇرنىنان سۋ اعا باستايدى. ەسىرتكىنىڭ ءقازىر كوپ تاراعان ءتۇرى - گەروين، اق ۇنتاق زات. ودان ادام ساناسى تەز ۋلانادى. ءبىرىنشى رەت كورگەندە ءلاززات الادى، سوسىن اعزاسى تەز تاۋەلدى بولىپ ىزدەۋمەن وتەدى. قولدانباسا ۇيقىسى بۇزىلادى، بۋىن - بۋىنى سىرقىرايدى. ءسويتىپ بارا - بارا تەك اۋىرماۋ ءۇشىن ىزدەيدى.
قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانىنىڭ
ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى №26 ورتا مەكتەبىنىڭ
8 كلاسس وقۋشىسى شالتىكوۆا ارۋجان
جەتەكشىسى: دەگەنبايەۆا جاڭاگۇل
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
«قازاق ءتىلىم - ءوز ءتىلىم، انا ءتىلىم، اباي، مۇحتار سويلەگەن دانا ءتىلىم» اتتى تانىمدىق سايىس (ءتىل مەرەكەسىنە ارنالعان)
