InfoHub Logo

وقو، ورداباسى اۋدانى
«ب.نۇرلىبەكوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى» كمم
7 «ا» سىنىپ وقۋشىسى: ورازالييەۆا مارجان
جەتەكشىسى: اسانبايەۆا بوتاكوز بالگابايەۆنا

حالقىمىز تابيعاتتى اناعا تەڭەگەن. ويتكەنى، تابيعاتتا تىرشىلىك ءوسىپ ونەدى. وزىندەگى باردى ادامعا، جانۋارعا، وسىمدىككە بەرگەن. اتا-بابالارىمىز ميلليونداپ مال وسىرسە دە جەرىنىڭ شاڭىن شىعارماي، قۇنارىن جوعالتپاي، تۇنىعىن لايلاماي، ۇلى دالانى مەكەندەگەن جابايى اڭ-قۇستارعا، جاندىكتەرگە دەيىن قامقور بولا بىلگەن. تابيعاتتا باسى ارتىق ەشتەڭە جوق. تابيعات سىرىن تەرەڭ بىلمەي، وعان نەمقۇرايلى قاراۋ ۇلكەن اپاتقا سوقتىرادى. ءبىر كەزدەرى تابيعاتتى باعىندىرۋدى ماقسات تۇتىپ، ورماندار اياۋسىز بالتالاندى. اڭ-قۇستار شامادان تىس اۋلاندى، جەر ءجون-جوسىقسىز جىرتىلدى. سونىڭ سالدارىنان بۇگىنگى تاڭدا ادام بالاسىنا ەكولوگيالىق اپات ۇلكەن ءقاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر.

ەكولوگيا – «مەكەن ەتەتىن تابيعي ورتا تۋرالى عىلىم» دەگەن ماعىنىنى بىلدىرەدى. شىنىندادا ەكولوگيا ءوزىڭنىڭ تۇرعان ءۇيىڭنىڭ، قورشاعان ورتاڭنىڭ تازالىعىنساقتاۋ، ياعني سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە ەكولوگيا تابيعاتتا بولىپ جاتقان بارلىق وزگەرىستەردىڭ سەبەبىن انىقتاۋ، باعا بەرۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرادى. ەڭ العاش1866 جىلى «ەكولوگيا» تەرمينىن نەمىس بيولوگى ە.گەككەل ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە قولدانعان جانە  «ەكولوگيا – ءتىرى اعزالاردىڭ بىر-بىرىمەن قارىم–قاتىناسىن قورشاعان ورتامەن بايلانىستىرىپ زەرتتەيتىن عىلىم» دەگەن انىقتاما بەرگەن.

اۋىلدىق جەرلەردە ەكولوگيالىق، سانيتارلىق، ەپيدەميالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋى سالدارىنان جۇقپالى اۋرۋلار كوبەيىپ وتىر. ادامدار يادرولىق جارىلىستاردىڭ زاردابىن الىدە تارتۋدا: راك، وكپە، قان ازدىعى، قانت ديابەتى، قان قىسىمىنىڭ جوعارلاۋى، جۇرەك، پسيحيكالىق اۋرۋمەن اۋىراتىندار كوپ. رادياسيالىق زاتتار قورشاعان ورتاعا يادرولىق وتىندار ءوندىرىس، قۇرالدارىن جاساپ، سىناۋ كەزىندە تارالادى. رادياسيانىڭ شامادان ارتىق مولشەرى اعزادا قاتەرلى ىسىكتىڭ، گەنەتيكالىق وزگەرىستەردىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتۋدە. سەمەي اۋماعىندا كازىر 700 مىڭعا رادياسيامەن زاقىمدانعان جەر بار. ونىڭ ادام دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن اسەرى ۇلكەن. سونىمەن تابيعي ورتاعا عارىشتىق ساۋلەلەر، توپراقتان، كۇن ساۋلەسىنە كەلەتىن نەمەسە جاساندى جولمەن، فليۋوروگرافيا، تەلەديدار ارقىلى، ساعاتتاردىڭ شاعىلىس سيفەربلاتتارىنان، ت.س.س. تۋىندايتىن ساۋلەلەر دە ادامعا اسەر ەتەدى. وسىمدىك – تىرشىلىك تىرەگى. عالامشارداعى وسىمدىكتەر جىلىنا اۋا قاباتىنا 400 ملن. توننا وتتەگى قابىلدايتىنى انىقتالعان. جاسىل جەلەكتەر اۋانى ۋلى گاز بەن شاڭنان تازارتادى. وسىمدىكتەر اۋادا اۋرۋ تۋدىراتىن باكتەريالاردىڭ جوياتىن ەرەكشە زات ءبولىپ شىعارادى. ونىڭ مەديسينادا الاتىن ورنى ۇشاڭ – تەڭىز. سوندىقتان وسىمدىكتىڭ قىزمەتىن بىردە–ءبىر جەتىلگەن مەحانيزم اتقارا المايدى.

تابيعي ورتانى لاستانباۋىنا ادامداردىڭ تەرەڭ تۇسىنىگى  كەرەك. ءبىز قورشاعان ورتانى قورعايمىز دەسەك، بالاباقشادان باستاپ ەكولوگيالىق  تاربيەنى ۇيرەتكەنىمىز دۇرىس. اتا انالار تازالىق ساقتاۋدى بالالارىنىڭ بويىنا نەعۇرلىم ەرتە سىڭىرسە، سوعۇرلىم ءىس العا باسىپ، بۇگىنگىدەي كۇردەلى جاعدايلاردىڭ الدىن الۋعا سەپتىگى تيەدى.    

---