InfoHub Logo

الەمنىڭ قاي تۇكپىرىن الساق تا، ءوزىنىڭ ەلىن-جەرىن جىرعا قوساتىن، سونىمەن قاتار تىلسىم تابيعاتتىڭ كەرەمەت دۇنيەلەرىن قىزىعۋشىلىقپەن زەرتتەيتىن، تۋعان جەرىنىڭ پايدالى جاقتارىن جۇزەگە اسىرا بىلەتىن، قورشاعان ورتاعا نەنىڭ پايداسى، زيانى بار ەكەنىن اق-قاراداي اجىراتا بىلەتىن، ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرىن الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىنە كىرگىزۋ ءۇشىن وزىندىك ۇلەسىن قوساتىن بەلگىلى عالىمدارى بولادى. مىنە، سول سەكىلدى ەلىمىزدىڭ، ياعني قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ گۇلدەنۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن، الەمدىك ساياسات پەن مادەنيەتتەن حاباردار بولعان، كەڭەستىك قازاقستان عىلىمىن ۇيىمداستىرۋشى، ينجەنەر-گەولوگ، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيديەنتى-قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆ. بۇگىنىن ەمەس، ەرتەڭىن ويلاعان عالىم التايدان اتىراۋعا دەيىنگى، ۇلىتاۋدان قاراتاۋ جەرىنە دەيىن، سارىارقانىڭ كوپتەگەن اۋماعىن ەرەكشە نازارعا الىپ، ولاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ماڭىزدى عىلىمي قورىتىندىلار جاساپ قالدىردى. ونىڭ ولشەۋسىز ەڭبەگى، توككەن تەرى، ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن بار عۇمىرىن سارپ ەتۋى كەلەشەك ۇرپاقتى قالاي تولعاندىرمايدى. ارينە وسكەلەڭ، كەمەلدەنگەن جاستار قازاقستان عىلىمى مەن مادەنيەتىندە وزىندىك ورنىن ويىپ تۇرىپ الا بىلگەن عالىمنىڭ ەڭبەگىنە قالايشا باسىن يمەيدى. مۇنداي زور قۇرمەتكە يە بولعان عالىمنىڭ وتكەن ءومىرى تۋرالى نەگە سىر شەرتپەسكە. ساتبايەۆتىڭ گەولوگيادان باسقا عىلىمداردا، مادەنيەت سالاسىندا، تاريحتا قالدىرعان ەڭبەكتەرى مول. اتاقتى عالىم ش.ۋاليحانوۆ جازىپ العان «ەدىگە» جىرىنىڭ ماتىنىندەگى قازاق وقىرماندارىنا تۇسىنىكسىز اراب، تاتار سوزدەرىنەن تازارتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ جانى ورفوگرافياسىنىڭ نەگىزىندە قايتادان دايىنداعان. مۇنىڭ ءوزى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ءومىرى بۇلىنعىر بولماسىن، قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىن باسقا ەلگە، جەرگە تانىتسىن دەگەن ويىمەن ۇشتاسىپ جاتىر ەمەس پە؟! عۇلاما عالىم ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى باستى-تاريحي، مادەني، ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەدى. جەزقازعان-ۇلىتاۋ وڭىرىنەن كوپتەگەن ەتنوگرافيالىق مۇرالاردى جيناپ، «جەزقازعان اۋدانىنداعى كونە زامان ەسكەرتكىشتەرى» اتتى ەڭبەگىن جازادى. وندا ۇلىتاۋ ءوڭىرى ەجەلگى مەتاللۋرگيا ورتالىعى بولۋىمەن قاتار قازاق ەتنوسىنىڭ ساياسي ورتالىعى ەكەندىگى دە تولىق دالەلدەندى. قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تومەنگى جانە جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «الگەبرا» وقۋلىعىن دايىنداپ شىعاردى. بۇدان باسقا، عالىم قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسىنىڭ ءىنجۋ مارجانى بولىپ ەسەپتەلەتىن 25 ءاندى ءوزى ورىنداپ، ورىس تىلىندە عىلىمي تۇسىنىكتەمە بەرىپ ەنگىزگەن. گەولوگيالىق بارلاۋ ماماندىعى بويىنشا تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىنگى قانىش ساتبايەۆتىڭ بۇكىل ءومىرى قازاقستاننىڭ مينەرالدىق رەسۋرستارىن جانە رۋدالىق كەندەر گەنەولوگياسىن زەرتتەۋگە ارنالعان. ونىڭ گەولوگيادان باسقا عىلىمداردان دا، مادەنيەت سالاسىندا دا، تاريحتان دا قالدىرعان ءىزى سايراپ جاتىر ەمەس پە؟! ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالۋعا تاقالعاندا، جاعدايدىڭ اسا كيىن اۋىرلىعىنا قاراماستان، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنا باسشى بولىپ، ونىڭ ىسىنە بەل شەشە ارالاسۋى ۇلىلارعا ءتان كورەگەندىكتىڭ بەلگىسى ىسپەتتى ەدى. ونىڭ قالدىرعان عىلىمي باي مۇرالارىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە، جەزقازعان كەنى تۋرالى زەرتتەۋلەرىنىڭ، سارىارقانىڭ مەتاللوگەندىك جانە بولجام كارتالارى جونىندەگى ەڭبەكتەرىنىڭ ءمانى ەرەكشە. جەزقازعاننىڭ ءىرى مىس رۋدالى اۋداندار قاتارىنا جاتۋى كەزىندە وسى كەننىڭ جوسپارلى تۇردە كەڭ ماسشتابتاعى بارلاۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا بولاتىن ءىرى وبەكتى ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن قانىش ساتبايەۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. سونداي-اق ول مينەرالدىق شيكىزاتقا باي سارىارقا، كەندى التاي، قاراعاندى، قاراتاۋ سەكىلدى ايماقتارعا دا ەرەكشە نازار اۋدارا زەرتتەپ، ولاردىڭ كەندەرىنىڭ ستراتيگرافياسى، تەكتونيكاسى، قۇرىلىسى، مەتاللوگياسى، نەوحيمياسى جانە شىعۋ تەگى تۋرالى ماڭىزدى عىلىمي تۇجىرىم ۇسىنىپ، عىلىمعا فورماسيالىق مەتاللوگەندىك ءاناليزدىڭ كەشەندىك ءادىسىن ەنگىزدى. كوپتەگەن تاجىريبەلى ماماندار قاتىستىرىلا وتىرىپ، قانىش ساتبايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن بىرنەشە جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن تىنىمسىز ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە سارىارقانىڭ مەتاللوگەندىك جانە بولجام كارتالارى جاسالدى. ونى وندىرىسكە ەندىرۋ ارقىلى سارىارقا ايماعىندا قارا، ءتۇستى جانە سيرەك مەتالداردىڭ ءبىراز جاڭا كەندەرى اشىلدى. ءبىراز كەندەرگە بۇتىندەي جاڭا وندىرىستىك باعا بەرىلدى. ول قاراعاندىدا مەتاللۋرگيالىق زاۆود سالۋدا، قوستاناي، التاي تەمىر جانە مارگانەس، قاراتاۋدىڭ فوسفوريت كەندەرىن جانە وسىلار سەكىلدى كوپتەگەن ءىرى نىسانداردى يگەرۋگە، ەرتىس قاراعاندى كانالىنىڭ قازىلۋىنا، ءبىراز عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي ارالاسىپ، زور ەڭبەك ءسىڭىردى. تەمىر مەن مارگانەس، ۆاناديي، فوسفوريت سياقتى كەندەردى زەرتتەۋ ناتيجەسى حيميا سالاسىنا دا وراسان زور ۇلەسىن قوستى.سونداي-اق الاتاۋدىڭ ءبىر شىڭى مەن مۇزداعى،قاراتاۋداعى ۆاناديي كەنىنىڭ رۋداسىنان تابىلعان ءبىر مينەرال عالىمنىڭ اتىمەن اتالادى.عالىمنىڭ نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى كەنتاستى كەندەر گەولوگياسى مەن قازاقستاننىڭ مينەرالدى رەسۋرستارىنا ارنالعان.عالىمنىڭ ەڭ ءبىر قۇندى دۇنيەسى ماردىمسىز ءوڭىر بولىپ سانالعان جەزقازعاندى ءىرى مىس كەنتاستى اۋدان قاتارىنا كوتەرۋدەگى ەڭبەگى ەدى.ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا تانك برونىن قۇيۋعا قاجەتتى مارگانەس تاپشىلىعى تۋعان كەزدە ساتبايەۆتىڭ جەتەكشىلىك ەتۋىمەن وتە قىسقا مەرزىمدە جەزدى مارگانەس كەنى بارلانىپ،ىسكە قوسىلعان بولاتىن.اكادەميكتىڭ قولداۋىمەن الماتىدا ورتا ازيا گەوفيزيكا ترەسى ۇيىمداستىرىلىپ، قازاق كسر گەولوگيا جانە جەر قويناۋىن قورعاۋ مينيسترلىگى قۇرىلدى. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىن ۇيىمداستىرىپ ونداعى بولىمدەردى،وعان قارايتىن ينستيتۋتتاردى،زەرتحانالاردى،سەكتورلاردى،بازالاردى دۇرىس جوسپارلايدى. عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ مۋددەسىنە باعىتتاپ،شارۋاشىلىق جانە مادەني قۇرىلىستىڭ  باستى ماسەلەلەرىن شەشۋگە بەلسەنە قاتىسىپ، جەزقازعان كەن-مەتاللۋرگيا كومبيناتىن، قاراعاندى مەن بالقاش مەتاللۋرگيا زاۋىتتارىن، ەرتىس-قاراعاندى ارناسىن سالۋ، ماڭعىستاۋ، مۇعالجار، تورعاي وڭىرلەرىنىڭ تابيعي بايلىقتارىن انىقتاۋ جونىندە زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءىرى مينەرالدىق شيكىزات قورلارىن-كەندى التايدى، قاراتاۋ ءفوسفوريتىن قوستاناي مەن جەزقازعان-ۇلىتاۋ وڭىرلەرىندەگى تەمىر، مارگانەس كوپتەگەن كەن ورىندارىن يگەرۋ ساتبايەۆ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. قانىش ساتبايەۆ سىندى عىلىمي قايراتكەر ءوز ەڭبەكتەرىمەن ەلدەر اراسىندىعى عىلىمي ىنتىماقتاستىق نەگىزىن قالاپ، ونىڭ دامۋىنا، قارىشتاۋىنا تەڭدەسسىز ىقپال ەتتى.قازاق عىلىمىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋمەن قاتار،تاريحتا ەسىمىن التىن ارىپپەن جازىپ قالدىرعان، قازاق ەلىنىڭ عىلىمي جانە مادەني دامۋ جولىندا ايانىپ قالماعان،بار مۇمكىندىكتى پايدالانا بىلگەن ناعىز عالىم رەتىندە بارشامىزعا ءمالىم.ۇلى عالىمنىڭ ەلىمىزگە عانا ەمەس،باسقا شەت ەلدەرگە دە ەسىمى تانىلىپ اسقاقتاي ءتۇستى.عالىمنىڭ ەسىمى قازاقستان ونەركاسىبى مەن عىلىمىنىڭ دامۋ تاريحىندا عانا ەمەس،سونداي-اق رەسپۋبليكاداعى بۇكىل حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ، بارلىق ەكونوميكالىق جانە مادەني ءومىرىنىڭ قالىپتاسۋى جانە دامۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. باسقا دا ەلدىڭ ادامدارى عالىمنىڭ ەسىمىن عىلىمي جەتىستىكتەرى، عىلىمعا جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن ماڭگىلىك ارداقتايدى.بۇل پىكىر تاجىكستاننان كەلگەن ەلشى مىرزانىڭ ويى ەدى. ال مەنىڭ ويىم بۇدان دا كۇردەلىرەك بولماق. مەن تانىعان،ەلى تانىعان، كىندىك قانى تامعان جەرى تانىعان، ەڭ باستىسى الەم مويىنداعان ۇلى عالىمنىڭ ماڭگىلىك رۋحاني قازىناسى ەلىمىزدىڭ باستى قۇندىلىقتارى. قاي جەرگە ساپار شەكسەم دە، مەيلى انگليا بولسىن، مۇمكىن پاريج بولار، عالىمنىڭ ەسىمىن بار جاھانعا تانىتۋ مەنىڭ باستى مىندەتتەرىمنىڭ ءبىرى ەمەس پە؟!ونى مويىنداتۋ قازىرگى كەزدەگى باستى تالاپتاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالسا دا، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ساناسىنا رۋحاني قۇندىلىقتى دامىتۋ زامان تالابى بولىپ تابىلادى. قانشا ۋاقىت وتسە دە، ارتىنا قاراماي توقتاۋسىز زىرعىسا دا، قانشا جىل، عاسىرلار تولاستاماسادا ۇلى عالىمنىڭ ەسىمى جۇرەگىمىزدە ماڭگىلىككە جاڭعىرىپ،   وشپەيتىن قۇدىرەتتى ادام رەتىندە ساقتالادى.      

---