ەۆوليۋسيالىق كوزقاراستاردىڭ قالىپتاسۋى جانە دامۋى
تاقىرىبى: ەۆوليۋسيالىق كوزقاراستاردىڭ قالىپتاسۋى جانە دامۋى
ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: ەۆوليۋسيالىق ءىلىمنىڭ دامۋ تاريحىن تولىق مەڭگەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
تاربيەلىلىگى: ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتىن، جالپى قورشاعان ورتاعا دەگەن جاڭاشىرلىق سەزىمىن دامىتۋ؛
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: پلاكاتتار، سلايدتار، كارتوچكالار
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءجۇرۋ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
ەۆوليۋسيا ۇعىمى. ەۆوليۋسيا دەپ ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ كۇردەلى جانە ۇزاققا سوزىلعان تاريحي دامۋ پروسەسىن ايتادى. ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تاريحي دامۋ جولدارىن، قوزعاۋشى كۇشتەرى مەن جالپى زاڭدىلىقتارىن ەۆوليۋسيالىق ءىلىم تۇسىندىرەدى. ءتىرى تابيعاتتىڭ دامۋى تۋرالى العاشقى وي−پىكىرلەر ەرتەدەگى ءۇندىستان، جۇڭگو، ەگيپەت، گرەكيا ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە جازىلعان. وندا تابيعاتتاعى بارلىق زات قوزعالىستا، وزگەرىستە بولادى، ولاردىڭ بىرەۋىنەن ەكىنشىسى دامىپ، قاراپايىمدارىنان كۇردەلى فورمالار قالىپتاسادى دەلىنگەن.
العاشقى ەۆوليۋسيالىق ءىلىم. ورگانيكالىق دۇيەنىڭ ەۆوليۋسياسى تۋرالى العاشقى ءىلىم XIX عاسىردىڭ باسىندا جارىق كوردى. ونىڭ نەگىزىن فرانسۋز عالىمى ج. ب. لامارك (1744 - 1829) قالادى. ول 1809 جىلى باسىلىپ شىققان ءو “زوولوگيا فيلوسوفياسى” اتتى ەڭبەگىندە: “تۇرلەر تۇراقتى ەمەس، ولار ۋاقىت وتكەن سايىن وزگەرىپ، ءبىرشاما جەتىلدىرىلگەن جاڭا تۇرگە اينالادى. ولاي بولسا، ءتىرى تابيعاتتا قاراپايىمنان كۇردەلىگە قاراي باعىتتالعان تاريحي دامۋ جۇرەدى”،- دەدى جانە ول ارەكەتتى ەۆوليۋسيا دەپ اتادى. لامارك ءبىرىنشى بولىپ عىلىمعا “بيولوگيا” تەرمينىن ەنگىزىپ، بۇكىل جانۋارلار دۇنيەسىن ومىرتقاسىزدار جانە ومىرتقالىلار دەپ ەكى توپقا ءبولدى.
جان باتيست لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق ءىلىمى[
"ءتىرى تابيعات وزگەرمەيدى" دەگەن كوزقاراستىڭ باسىم بولۋىنا قاراماستان بيولوگ - عالىمدار ناقتى ماتەريالداردى جيناپ كوبەيتە بەردى. ەمبريولوگيا مەن پالەونتولوگيا ءوز الدىنا عىلىم بولىپ كالىپتاستى. فرانسۋز عالىمى جان باتيست لامارك بيولوگيادا دارۆينگە دەيىنگى ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ تاريحي دامۋى تۋرالى عىلىمي تەوريانىڭ نەگىزىن سالعان. ج. ب. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق تەورياسىنىڭ ارتىقشىلىعى ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار قۇرىلىسىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋىندە. "زوولوگيا فيلوسوفياسى" (1809 ج.) دەگەن ەڭبەگىندە ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ وزگەرەتىندىگىن كوپتەگەن مىسالدارمەن دالەلدەدى.
عىلىمعا "بيولوگيا"، "بيوسفەرا" تەرميندەرىن ەنگىزدى، ج. ب. لاماركتىڭ ەڭبەكتەرى، نەگىزىنەن، جانۋارلاردى جۇيەلەۋگە ارنالدى. ول ۇقساستىق بەلگىلەرىنە قاراپ جانۋارلاردى ومىرتقاسىزدار جانە ومىرتقالىلار دەپ 6 ساتىعا، 14 كلاسقا توپتاستىردى. مۇنداعى ساتىلار مەن كلاستار جانۋارلاردىڭ قاراپايىم قۇرىلىسىنان بىرتە - بىرتە كۇردەلەنۋ دەڭگەيىنە قاراي ورنالاستىرىلدى. I ساتى — كىرپىكشەلى كەبىسشەلەر مەن پوليپتەر.
II ساتى — ساۋلەلىلەر مەن قۇرتتار.
III ساتى — جاندىكتەر (ناسەكومدار) مەن ورمەكشىتەكتەستەر.
IV ساتى — شايانتەكتەستەر مەن بىلقىلداقدەنەلىلەر.
V ساتى — بالىقتار مەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار.
VI ساتى — قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر.
ومىرتقاسىزداردى 10 كلاسقا ءبولدى.
1. كىرپىكشەلى كەبىسشەلەر.
2. پوليپتەر.
3. ساۋلەلىلەر.
4. قۇرتتار.
5. بۋىناياقتىلار.
6. ورمەكشىتەكتەستەر.
7. شايانتەكتەستەر.
8. قىلتاندىلار.
9. مۇرتاياقتىلار.
10. بىلقىلداقدەنەلىلەر. شايانتەكتەستەر مەن ورمەكشىتەكتەستەر جانە جاندىكتەر قازىرگى كەزگە دەيىن ءوز الدىنا جەكە كلاسس رەتىندەگى جۇيەلىك توپتار. وسىلايشا لامارك جىكتەۋدەگى تابيعي جۇيەنىڭ نەگىزىن قالادى. لامارك:
"تىرشىلىك وتە قاراپايىم ءتىرى دەنەدەن پايدا بولىپ قاراپايىمنان كۇردەلىگە، تومەنگى ساتىدان جوعارى ساتىعا قاراي داميدى جەنە بۇل قۇبىلىس وتە باياۋ جۇرەدى"
— دەدى. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق كوزقاراستارى كوپتەگەن دەرەكتەرمەن دەلەلدەنگەندىكتەن ەۆوليۋسيالىق تەورياعا اينالدى. لامارك جاڭا ءتۇردىڭ پايدا بولۋىندا ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى فاكتورى — سىرتقى ورتا (جەر بەتىندەگى گيدروگەولوگيالىق جاعدايدىڭ اۋىسۋى مەن اۋا رايىنىڭ وزگەرۋى) جانە ۋاقىت ەكەندىگىن ەرەكشە ەسكەرتتى. دەگەنمەن ورگانيزمدەردىڭ وزگەرۋ سەبەپتەرىن، ياعني ەۆوليۋسيانىڭ قوزعاۋشى كۇشىن دۇرىس تۇسىندىرە المادى. لامارك ەۆوليۋديانىڭ نەگىزگى فاكتورى — سىرتقى ورتا جاعدايىنا نەعۇرلىم كوبىرەك جاتتىققان مۇشەلەر وزگەرەدى، ال جاتتىقپاعان مۇشەلەر وزگەرمەيدى دەپ ەسەپتەدى. وزگەرىسسىز كالعان مۇشەلەر قالادى نەمەسە كىتشىرەيىپ جويىلىپ كەتەدى دەپ وعان بىرنەشە مىسالدار كەلتىردى. مىسالى: ا) كەرىك (جيراف) موينىنىڭ ۇزىن بولۋى، ونىڭ ارعى تەگىنىڭ قۇنارسىز توپىراقتى جەردە مەكەندەپ اعاش جاپىراعىمەن قورەكتەنۋ ءۇشىن موينىن بيىككە ءجيى سوزۋىنا بايلانىستى؛ ءا) جىلاننىڭ جورعالاپ قوزعالۋى ناتيجەسىندە دەنەسىنىڭ ۇدايى سوزىلۋىنا قاراي اياعى پايداسىز بولعاندىقتان ارعى تەگىندە اياق بولسا دا جاتتىقپاۋدىڭ اسەرىنەن جويىلعان دەپ ءتۇسىندىردى. لامارك — كوپ ءارى بەلسەندى كيمىلداعان مۇشەلەردە قان اعىسى كۇشەيىپ، مۇشە جاقسى وسەدى جانە بۇل قاسيەت تۇقىم قۋالايدى دەپ ءتۇسىندىردى.
ەۆوليۋسيالىق كوزقاراستاردىڭ قالىپتاسۋى جانە دامۋى. جۇكتەۋ
ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: ەۆوليۋسيالىق ءىلىمنىڭ دامۋ تاريحىن تولىق مەڭگەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
تاربيەلىلىگى: ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتىن، جالپى قورشاعان ورتاعا دەگەن جاڭاشىرلىق سەزىمىن دامىتۋ؛
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: پلاكاتتار، سلايدتار، كارتوچكالار
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءجۇرۋ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
ەۆوليۋسيا ۇعىمى. ەۆوليۋسيا دەپ ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ كۇردەلى جانە ۇزاققا سوزىلعان تاريحي دامۋ پروسەسىن ايتادى. ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تاريحي دامۋ جولدارىن، قوزعاۋشى كۇشتەرى مەن جالپى زاڭدىلىقتارىن ەۆوليۋسيالىق ءىلىم تۇسىندىرەدى. ءتىرى تابيعاتتىڭ دامۋى تۋرالى العاشقى وي−پىكىرلەر ەرتەدەگى ءۇندىستان، جۇڭگو، ەگيپەت، گرەكيا ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە جازىلعان. وندا تابيعاتتاعى بارلىق زات قوزعالىستا، وزگەرىستە بولادى، ولاردىڭ بىرەۋىنەن ەكىنشىسى دامىپ، قاراپايىمدارىنان كۇردەلى فورمالار قالىپتاسادى دەلىنگەن.
العاشقى ەۆوليۋسيالىق ءىلىم. ورگانيكالىق دۇيەنىڭ ەۆوليۋسياسى تۋرالى العاشقى ءىلىم XIX عاسىردىڭ باسىندا جارىق كوردى. ونىڭ نەگىزىن فرانسۋز عالىمى ج. ب. لامارك (1744 - 1829) قالادى. ول 1809 جىلى باسىلىپ شىققان ءو “زوولوگيا فيلوسوفياسى” اتتى ەڭبەگىندە: “تۇرلەر تۇراقتى ەمەس، ولار ۋاقىت وتكەن سايىن وزگەرىپ، ءبىرشاما جەتىلدىرىلگەن جاڭا تۇرگە اينالادى. ولاي بولسا، ءتىرى تابيعاتتا قاراپايىمنان كۇردەلىگە قاراي باعىتتالعان تاريحي دامۋ جۇرەدى”،- دەدى جانە ول ارەكەتتى ەۆوليۋسيا دەپ اتادى. لامارك ءبىرىنشى بولىپ عىلىمعا “بيولوگيا” تەرمينىن ەنگىزىپ، بۇكىل جانۋارلار دۇنيەسىن ومىرتقاسىزدار جانە ومىرتقالىلار دەپ ەكى توپقا ءبولدى.
جان باتيست لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق ءىلىمى[
"ءتىرى تابيعات وزگەرمەيدى" دەگەن كوزقاراستىڭ باسىم بولۋىنا قاراماستان بيولوگ - عالىمدار ناقتى ماتەريالداردى جيناپ كوبەيتە بەردى. ەمبريولوگيا مەن پالەونتولوگيا ءوز الدىنا عىلىم بولىپ كالىپتاستى. فرانسۋز عالىمى جان باتيست لامارك بيولوگيادا دارۆينگە دەيىنگى ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ تاريحي دامۋى تۋرالى عىلىمي تەوريانىڭ نەگىزىن سالعان. ج. ب. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق تەورياسىنىڭ ارتىقشىلىعى ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار قۇرىلىسىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋىندە. "زوولوگيا فيلوسوفياسى" (1809 ج.) دەگەن ەڭبەگىندە ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ وزگەرەتىندىگىن كوپتەگەن مىسالدارمەن دالەلدەدى.
عىلىمعا "بيولوگيا"، "بيوسفەرا" تەرميندەرىن ەنگىزدى، ج. ب. لاماركتىڭ ەڭبەكتەرى، نەگىزىنەن، جانۋارلاردى جۇيەلەۋگە ارنالدى. ول ۇقساستىق بەلگىلەرىنە قاراپ جانۋارلاردى ومىرتقاسىزدار جانە ومىرتقالىلار دەپ 6 ساتىعا، 14 كلاسقا توپتاستىردى. مۇنداعى ساتىلار مەن كلاستار جانۋارلاردىڭ قاراپايىم قۇرىلىسىنان بىرتە - بىرتە كۇردەلەنۋ دەڭگەيىنە قاراي ورنالاستىرىلدى. I ساتى — كىرپىكشەلى كەبىسشەلەر مەن پوليپتەر.
II ساتى — ساۋلەلىلەر مەن قۇرتتار.
III ساتى — جاندىكتەر (ناسەكومدار) مەن ورمەكشىتەكتەستەر.
IV ساتى — شايانتەكتەستەر مەن بىلقىلداقدەنەلىلەر.
V ساتى — بالىقتار مەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار.
VI ساتى — قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر.
ومىرتقاسىزداردى 10 كلاسقا ءبولدى.
1. كىرپىكشەلى كەبىسشەلەر.
2. پوليپتەر.
3. ساۋلەلىلەر.
4. قۇرتتار.
5. بۋىناياقتىلار.
6. ورمەكشىتەكتەستەر.
7. شايانتەكتەستەر.
8. قىلتاندىلار.
9. مۇرتاياقتىلار.
10. بىلقىلداقدەنەلىلەر. شايانتەكتەستەر مەن ورمەكشىتەكتەستەر جانە جاندىكتەر قازىرگى كەزگە دەيىن ءوز الدىنا جەكە كلاسس رەتىندەگى جۇيەلىك توپتار. وسىلايشا لامارك جىكتەۋدەگى تابيعي جۇيەنىڭ نەگىزىن قالادى. لامارك:
"تىرشىلىك وتە قاراپايىم ءتىرى دەنەدەن پايدا بولىپ قاراپايىمنان كۇردەلىگە، تومەنگى ساتىدان جوعارى ساتىعا قاراي داميدى جەنە بۇل قۇبىلىس وتە باياۋ جۇرەدى"
— دەدى. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق كوزقاراستارى كوپتەگەن دەرەكتەرمەن دەلەلدەنگەندىكتەن ەۆوليۋسيالىق تەورياعا اينالدى. لامارك جاڭا ءتۇردىڭ پايدا بولۋىندا ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى فاكتورى — سىرتقى ورتا (جەر بەتىندەگى گيدروگەولوگيالىق جاعدايدىڭ اۋىسۋى مەن اۋا رايىنىڭ وزگەرۋى) جانە ۋاقىت ەكەندىگىن ەرەكشە ەسكەرتتى. دەگەنمەن ورگانيزمدەردىڭ وزگەرۋ سەبەپتەرىن، ياعني ەۆوليۋسيانىڭ قوزعاۋشى كۇشىن دۇرىس تۇسىندىرە المادى. لامارك ەۆوليۋديانىڭ نەگىزگى فاكتورى — سىرتقى ورتا جاعدايىنا نەعۇرلىم كوبىرەك جاتتىققان مۇشەلەر وزگەرەدى، ال جاتتىقپاعان مۇشەلەر وزگەرمەيدى دەپ ەسەپتەدى. وزگەرىسسىز كالعان مۇشەلەر قالادى نەمەسە كىتشىرەيىپ جويىلىپ كەتەدى دەپ وعان بىرنەشە مىسالدار كەلتىردى. مىسالى: ا) كەرىك (جيراف) موينىنىڭ ۇزىن بولۋى، ونىڭ ارعى تەگىنىڭ قۇنارسىز توپىراقتى جەردە مەكەندەپ اعاش جاپىراعىمەن قورەكتەنۋ ءۇشىن موينىن بيىككە ءجيى سوزۋىنا بايلانىستى؛ ءا) جىلاننىڭ جورعالاپ قوزعالۋى ناتيجەسىندە دەنەسىنىڭ ۇدايى سوزىلۋىنا قاراي اياعى پايداسىز بولعاندىقتان ارعى تەگىندە اياق بولسا دا جاتتىقپاۋدىڭ اسەرىنەن جويىلعان دەپ ءتۇسىندىردى. لامارك — كوپ ءارى بەلسەندى كيمىلداعان مۇشەلەردە قان اعىسى كۇشەيىپ، مۇشە جاقسى وسەدى جانە بۇل قاسيەت تۇقىم قۋالايدى دەپ ءتۇسىندىردى.
ەۆوليۋسيالىق كوزقاراستاردىڭ قالىپتاسۋى جانە دامۋى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
تاقىرىپتىق - كۇنتىزبەلىك جوسپار بيولوگيا 10 - 11 سىنىپ
-
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، قازاق ءتىلى 5 سىنىپ.تاقىرىپتار:61. ەكپىن، وي ەكپىنى، ءسوز ەكپىنى.62. تىركەس ەكپىنى، دىبىس ەكپىنى.63. فونەتيكادان وتكەندى قايتالاۋ64. ءسوزجاسام تۋرالى تۇسىنىك65. لەكسيكالىق جو...
