فيزيكا ەسەپتەرىن شىعارۋدا وقۋشىلاردىڭ ماتەماتيكادان العان بىلىمدەرىن پايدالانۋ
كۇزدەۋبايەۆا پ. س
قىزىلوردا اگرارلىق تەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ
فيزيكا ءپانى وقىتۋشىسى
فيزيكا ەسەپتەرىن شىعارۋدا وقۋشىلاردىڭ ماتەماتيكادان العان بىلىمدەرىن پايدالانۋ
ەسەپ شىعارۋ – وقۋشى ءۇشىن ەرەكشە ءىس - ارەكەت، ياعني وي جۇمىسى. ەسەپ دەپ قانداي دا بولماسىن ماتەماتيكالىق ۇعىمدى، مازمۇنى جاعىنان تەرەڭ تاپسىرمانى تۇسىنەمىز. ەسەپ وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ، كەڭىستىكتى ەلەستەتۋ، جەكە باس قابىلەتىن دامىتۋعا بىردەن - ءبىر سەبەپشى بولاتىن باستى قۇرال.
فيزيكا جانە ماتەماتيكا ءپانى - وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرا - تىن جانە دامىتاتىن نەگىزگى بۋىن. ەسەپتەردى شىعارۋ كوپتەگەن ماقساتتاردى كوزدەيدى. فيزيكالىق قۇبىلىستاردىڭ مازمۇنىن تۇسىنۋگە، ۇعىمداردى قالىپتاستىرۋعا، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ويلاۋىن دامىتۋ جانە ولارعا ءوز بىلىمدەرىن ءىس - جۇزىندە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ، وقۋشىلاردى تاربيەلەۋ، ءبىلىم، بىلىك، داعدىلار مەن ىسكەرلىكتەرىن قاداعالاۋ جانە ەسەپكە الۋ
سياقتى ماڭىزدى ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەسەپتىڭ شارتتارىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ قاجەت. فيزيكا كۋرسى بويىنشا ەسەپتى شىعارۋ ماتەماتيكانىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارىن پراكتيكادا قولدانا بىلۋگە داعدىلاندىرادى. ەسەپتى شىعارۋ جانە اناليز جاساۋ فيزيكا زاڭدارى مەن فورمۋلالارىن ءتۇسىنىپ، ەستە ساقتاۋعا كومەكتەسەدى.
كوپتەگەن فيزيكالىق ەسەپتەردى شىعارۋدى ءتورت كەزەڭگە بولۋگە بولادى.
ەسەپ شارتىنىڭ ءاناليزى جانە ونى سىزبامەن سىزىپ كورسەتە ءبىلۋ.
فيزيكالىق شامالاردى بايلانىستىراتىن تەڭدەۋلەردى قۇراستىرۋ
الىنعان تەڭدەۋلەردى بىرىكتىرە شەشە وتىرىپ، بەلگىسىزدىڭ فورمۋلاسىن قورىتىپ شىعارۋ
شىققان ناتيجەلەرگە اناليز جاساپ، سان ءمانىن تابۋ.
كينەماتيكانىڭ نەگىزگى ەسەپتەرى كەز - كەلگەن ۋاقىت مەزەتىندەگى كەڭىستىكتەگى دەنەنىڭ ورنىن تابۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ەسەپتەردى شەشۋ ەرەكشە تىزبەك بويىنشا ورىندالادى: نۇكتەنىڭ كوورديناتاسىن تابۋ ءۇشىن ونىڭ كەڭىستىكتەگى ورنىن اۋىستىرۋ زاڭىن، ال ورىن اۋىستىرۋدى ەسەپتەۋ ءۇشىن قوزعالىس جىلدامدىعىن ءبىلۋىمىز كەرەك. كينەماتيكادا بەرىلگەن دەنەنىڭ بەرىلگەن ۋاقىتتاعى كەڭىستىكتەگى قوزعالىسىن انىقتاۋ ءۇشىن تىك بۇرىشتى حوۋ كوورديناتالار جۇيەسىن الامىز. سوندا دەنەنىڭ كەڭىستىكتەگى ورنى ونىڭ ح، ۋ كوورديناتاسىمەن انىقتالادى.
1 مىسال. سۋرەتتە مەكتەپ اۋلاسىنداعى فۋتبول الاڭىنىڭ جوسپارى كەسكىندەلگەن. بۇرىشتىق جالاۋشانىڭ ( و، ۆ، س، د )، دوپتىڭ( ە ) جانە كورەرمەننىڭ (ك، L، م ) كوورديناتالارىن تابىڭدار.
جاۋابى. و ( 0؛ 0)، ۆ ( 0؛ 60)، س ( 80 م؛ 60 م)،
د ( 80م؛ 0 )، ە( 20 م؛ 40 م)، ك(- 5 م؛ 20م)
L( - 10 م؛ - 10 م)، م( 30 م؛ - 5 م)
ەسەپتى شەشۋ بارىسىن وقۋشىلار ماتەماتيكادان
وتكەن نۇكتەنىڭ كوورديناتاداعى ورنىن قالاي تاپقاندارىن ەسكە ءتۇسىرىپ كەتەدى.
قوزعالىستىڭ سيپاتى ونىڭ تەك جىلدامدىعىنىڭ شاماسىمەن عانا انىقتالمايدى، سونىمەن قاتار وقۋشىلار، جىلدامدىقتىڭ باعىتىن دا ءبىلۋى كەرەك. فيزيكادا جانە ماتەماتيكادا بارلىق شامالار ۆەكتورلىق جانە سكاليار شامالار بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ەندەشە وقۋشىلار ماتەماتيكادا وتىلگەن ءبىرقاتار ۆەكتورلار جايلى ماتەريالداردى فيزيكا ەسەپتەرىن شىعارۋدا ءتيىمدى قولدانا بىلۋلەرى قاجەت. وعان قاراپايىم مىسال: ۆەرتولەت گوريزونتال باعىتتا ءتۇزۋ سىزىق بويىمەن 40 كم ۇشىپ، 900 بۇرىش جاساپ بۇرىلىپ، تاعى
30 كم ۇشتى. ۆەرتولەتتىڭ جولىن، جانە ورىن اۋىستىرۋىن تابۋ كەرەك.
ۆەكتورلىق شامالاردىڭ كوپتەپ كەزدەسۋى فيزيكادا اۋىرلىق، سالماق، كۋلون كۇشى، ءورىس كەرنەۋلىكتەرى جانە ت. ب. تاقىرىپتاردى وتكەندە دە قالىپتاسادى.
سوندىقتان VII - XI سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ۆەكتورلىق شامالارعا امالدار قولدانا بىلگەنى ابزال.
وقۋشىلارعا فيزيكانى وقۋ پروسەسىندە ۆەكتورلار تۋرالى مىناعان باسا ءمان بەرگەن ءجون: ەڭ الدىمەن ۆەكتورلاردى دۇرىس اتاي بىلۋلەرى قاجەت. ويتكەنى ماتەماتيكادا ۆەكتورلاردى جازىقتىق بەتىندە، كەڭىستىكتە ورنالاسۋ باعىتىنا قاراي كوللينەار، كومپلانار، ال مودۋلدەرىنە بايلانىستى نولدىك، نولدىك ەمەس دەپ بولىنەدى. فيزيكا ساباعىندا ۆەكتورلاردى وسىلاي اتاۋ وقۋشىلاردىڭ ماتەريالدى جاقسى تۇسىنۋىنە كومەكتەسەدى، ال ەسەپتەر شىعارۋدا ۆەكتورلاردى قوسۋ ادىستەرى، ۆەكتورلىق شامالاردى قوسۋدا كوسينۋستار تەورەماسى دا قولدانىلادى؛ a^2=b^2+c^2 - 2bccosα، بۇدان a=√(b^2+c^2 - 2bccosα)
«ەسەپتى تەك ءتۇسىنىپ قويۋ جەتكىلىكسىز، ونى شىعارام دەگەن تالاپ - تىلەك تە بولۋ قاجەت. كۇشتى تالاپ - تىلەك بولماسا، قيىن ەسەپتى شىعارۋ مۇمكىن ەمەس، ال ول بار بولسا، شىعارۋعا بولادى. قۇشتارلىق بار جەردە جول تابىلادى» دەگەن پويا. ەندەشە فيزيكا ەسەپتەرىن شىعارۋدا وقۋشىلاردىڭ ماتەماتيكادان العان بىلىمدەرىن پايدالانۋ وقۋشىلاردى تابيعات زاڭدىلىقتارىنىڭ ماعىناسىن دۇرىس تۇسىنۋگە، فورمۋلالاردى ءارقاشان ەستە ساقتاۋعا جانە تەوريالىق ءبىلىمدى پراكتيكادا قولدانۋعا باۋليدى.
قىزىلوردا اگرارلىق تەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ
فيزيكا ءپانى وقىتۋشىسى
فيزيكا ەسەپتەرىن شىعارۋدا وقۋشىلاردىڭ ماتەماتيكادان العان بىلىمدەرىن پايدالانۋ
ەسەپ شىعارۋ – وقۋشى ءۇشىن ەرەكشە ءىس - ارەكەت، ياعني وي جۇمىسى. ەسەپ دەپ قانداي دا بولماسىن ماتەماتيكالىق ۇعىمدى، مازمۇنى جاعىنان تەرەڭ تاپسىرمانى تۇسىنەمىز. ەسەپ وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ، كەڭىستىكتى ەلەستەتۋ، جەكە باس قابىلەتىن دامىتۋعا بىردەن - ءبىر سەبەپشى بولاتىن باستى قۇرال.
فيزيكا جانە ماتەماتيكا ءپانى - وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرا - تىن جانە دامىتاتىن نەگىزگى بۋىن. ەسەپتەردى شىعارۋ كوپتەگەن ماقساتتاردى كوزدەيدى. فيزيكالىق قۇبىلىستاردىڭ مازمۇنىن تۇسىنۋگە، ۇعىمداردى قالىپتاستىرۋعا، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ويلاۋىن دامىتۋ جانە ولارعا ءوز بىلىمدەرىن ءىس - جۇزىندە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ، وقۋشىلاردى تاربيەلەۋ، ءبىلىم، بىلىك، داعدىلار مەن ىسكەرلىكتەرىن قاداعالاۋ جانە ەسەپكە الۋ
سياقتى ماڭىزدى ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەسەپتىڭ شارتتارىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ قاجەت. فيزيكا كۋرسى بويىنشا ەسەپتى شىعارۋ ماتەماتيكانىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارىن پراكتيكادا قولدانا بىلۋگە داعدىلاندىرادى. ەسەپتى شىعارۋ جانە اناليز جاساۋ فيزيكا زاڭدارى مەن فورمۋلالارىن ءتۇسىنىپ، ەستە ساقتاۋعا كومەكتەسەدى.
كوپتەگەن فيزيكالىق ەسەپتەردى شىعارۋدى ءتورت كەزەڭگە بولۋگە بولادى.
ەسەپ شارتىنىڭ ءاناليزى جانە ونى سىزبامەن سىزىپ كورسەتە ءبىلۋ.
فيزيكالىق شامالاردى بايلانىستىراتىن تەڭدەۋلەردى قۇراستىرۋ
الىنعان تەڭدەۋلەردى بىرىكتىرە شەشە وتىرىپ، بەلگىسىزدىڭ فورمۋلاسىن قورىتىپ شىعارۋ
شىققان ناتيجەلەرگە اناليز جاساپ، سان ءمانىن تابۋ.
كينەماتيكانىڭ نەگىزگى ەسەپتەرى كەز - كەلگەن ۋاقىت مەزەتىندەگى كەڭىستىكتەگى دەنەنىڭ ورنىن تابۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ەسەپتەردى شەشۋ ەرەكشە تىزبەك بويىنشا ورىندالادى: نۇكتەنىڭ كوورديناتاسىن تابۋ ءۇشىن ونىڭ كەڭىستىكتەگى ورنىن اۋىستىرۋ زاڭىن، ال ورىن اۋىستىرۋدى ەسەپتەۋ ءۇشىن قوزعالىس جىلدامدىعىن ءبىلۋىمىز كەرەك. كينەماتيكادا بەرىلگەن دەنەنىڭ بەرىلگەن ۋاقىتتاعى كەڭىستىكتەگى قوزعالىسىن انىقتاۋ ءۇشىن تىك بۇرىشتى حوۋ كوورديناتالار جۇيەسىن الامىز. سوندا دەنەنىڭ كەڭىستىكتەگى ورنى ونىڭ ح، ۋ كوورديناتاسىمەن انىقتالادى.
1 مىسال. سۋرەتتە مەكتەپ اۋلاسىنداعى فۋتبول الاڭىنىڭ جوسپارى كەسكىندەلگەن. بۇرىشتىق جالاۋشانىڭ ( و، ۆ، س، د )، دوپتىڭ( ە ) جانە كورەرمەننىڭ (ك، L، م ) كوورديناتالارىن تابىڭدار.
جاۋابى. و ( 0؛ 0)، ۆ ( 0؛ 60)، س ( 80 م؛ 60 م)،
د ( 80م؛ 0 )، ە( 20 م؛ 40 م)، ك(- 5 م؛ 20م)
L( - 10 م؛ - 10 م)، م( 30 م؛ - 5 م)
ەسەپتى شەشۋ بارىسىن وقۋشىلار ماتەماتيكادان
وتكەن نۇكتەنىڭ كوورديناتاداعى ورنىن قالاي تاپقاندارىن ەسكە ءتۇسىرىپ كەتەدى.
قوزعالىستىڭ سيپاتى ونىڭ تەك جىلدامدىعىنىڭ شاماسىمەن عانا انىقتالمايدى، سونىمەن قاتار وقۋشىلار، جىلدامدىقتىڭ باعىتىن دا ءبىلۋى كەرەك. فيزيكادا جانە ماتەماتيكادا بارلىق شامالار ۆەكتورلىق جانە سكاليار شامالار بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ەندەشە وقۋشىلار ماتەماتيكادا وتىلگەن ءبىرقاتار ۆەكتورلار جايلى ماتەريالداردى فيزيكا ەسەپتەرىن شىعارۋدا ءتيىمدى قولدانا بىلۋلەرى قاجەت. وعان قاراپايىم مىسال: ۆەرتولەت گوريزونتال باعىتتا ءتۇزۋ سىزىق بويىمەن 40 كم ۇشىپ، 900 بۇرىش جاساپ بۇرىلىپ، تاعى
30 كم ۇشتى. ۆەرتولەتتىڭ جولىن، جانە ورىن اۋىستىرۋىن تابۋ كەرەك.
ۆەكتورلىق شامالاردىڭ كوپتەپ كەزدەسۋى فيزيكادا اۋىرلىق، سالماق، كۋلون كۇشى، ءورىس كەرنەۋلىكتەرى جانە ت. ب. تاقىرىپتاردى وتكەندە دە قالىپتاسادى.
سوندىقتان VII - XI سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ۆەكتورلىق شامالارعا امالدار قولدانا بىلگەنى ابزال.
وقۋشىلارعا فيزيكانى وقۋ پروسەسىندە ۆەكتورلار تۋرالى مىناعان باسا ءمان بەرگەن ءجون: ەڭ الدىمەن ۆەكتورلاردى دۇرىس اتاي بىلۋلەرى قاجەت. ويتكەنى ماتەماتيكادا ۆەكتورلاردى جازىقتىق بەتىندە، كەڭىستىكتە ورنالاسۋ باعىتىنا قاراي كوللينەار، كومپلانار، ال مودۋلدەرىنە بايلانىستى نولدىك، نولدىك ەمەس دەپ بولىنەدى. فيزيكا ساباعىندا ۆەكتورلاردى وسىلاي اتاۋ وقۋشىلاردىڭ ماتەريالدى جاقسى تۇسىنۋىنە كومەكتەسەدى، ال ەسەپتەر شىعارۋدا ۆەكتورلاردى قوسۋ ادىستەرى، ۆەكتورلىق شامالاردى قوسۋدا كوسينۋستار تەورەماسى دا قولدانىلادى؛ a^2=b^2+c^2 - 2bccosα، بۇدان a=√(b^2+c^2 - 2bccosα)
«ەسەپتى تەك ءتۇسىنىپ قويۋ جەتكىلىكسىز، ونى شىعارام دەگەن تالاپ - تىلەك تە بولۋ قاجەت. كۇشتى تالاپ - تىلەك بولماسا، قيىن ەسەپتى شىعارۋ مۇمكىن ەمەس، ال ول بار بولسا، شىعارۋعا بولادى. قۇشتارلىق بار جەردە جول تابىلادى» دەگەن پويا. ەندەشە فيزيكا ەسەپتەرىن شىعارۋدا وقۋشىلاردىڭ ماتەماتيكادان العان بىلىمدەرىن پايدالانۋ وقۋشىلاردى تابيعات زاڭدىلىقتارىنىڭ ماعىناسىن دۇرىس تۇسىنۋگە، فورمۋلالاردى ءارقاشان ەستە ساقتاۋعا جانە تەوريالىق ءبىلىمدى پراكتيكادا قولدانۋعا باۋليدى.
You Might Also Like
-
اتىراۋ وبلىسى، يندەر اۋدانى، قۇرىلىس اۋىلى،
-
تيتوۆ اتىنداعى №20 مەكتەپ – گيمنازياسى ءمۇعالىمى: ساحوۆا اجار بايدوس قىزى
