ءىلياس جانسۇگىروۆ ءومىربايانى، ولەڭدەرى
ءىلياس جانسۇگىروۆ (1894-1938 جج.)
«مەن ءوزىم تاۋدا تۋىپ تاسىندا ءوستىم».
ءىلياس جانسۇگىروۆ 1894 جىلى بۇرىنعى قاپال ۋەزى، اقسۋ بولىسىندا (قازىرگى تالدىقورعان وبلىسى، اقسۋ اۋدانى) تۋعان. ەسكىشە حات تانيتىن، شاعاتاي تىلدەرىندەگى كىتاپتاردى جينايتىن، اڭىز-ەرتەگىلەردى، باتىرلىق جىرلاردى، تاريحي وقيعالاردى، اڭگىمە، شەجىرەلەردى جاقسى بىلەتىن، كوكىرەگى وياۋ، كوزى قاراقتى، ءار ءتۇرلى ونەردى ۇستاعان اڭگىمەشى، دومبىراشى، ۇستا، كوشپەلى جانسۇگىر اناسىنان ەرتە قالعان ءىلياستى جەتىمسىرەتپەي، ەركەلەتىپ، جاقسى ۇلگى كورسەتىپ، تاربيەلەپ وسىرەدى.
حالقىمىزدىڭ قۇت-بەرەكە دارىعان، ەجەلدەن اقىندىق، باتىرلىق، دانالىق مەكەنى جەتىسۋ ولكەسىنىڭ پەرزەنتى ءىلياس كوكىرەگىنە جاس كۇنىنەن باستاپ ءان مەن جىردىڭ، ولەڭ مەن كۇيدىڭ نەبىر اسىل نۇسقالارى ۇيالاعان. تابيعاتىنان دارىندى جاراتىلعان زەرەك بالا ەلدانالىعى دارياسىندا ەركىن ءجۇزىپ، ۋىزعا جارىپ، اسىل بايلىقتى بويىنا سىڭىرە بىلگەن.
ءوز ۇيىندە، اكەسىنەن حات تانىعان، ودان سوڭ مولدا الدىن كورگەن ءىلياس ءبىراز ۋاقىت قاراعاش دەگەن جەردەگى تاتار ۇلگىسىندەگى مەكتەپتەن وقىپ، ءار ءتۇرلى پاندەردەن ساباق الادى. بۇدان كەيىن تۇرمىس جاعدايى بيلەپ شارۋا كۇيتتەپ، تىرشىلىك قاربالاسىنا ارالاسىپ كەتەدى.
جاستىق قيال، ارمان تولقۋلارى، اۋىل كورىنىستەرى، تابيعات سۋرەتتەرى ونىڭ جۇرەگىن قوزعاپ، تىلىنە ۇيقاستى سوزدەر ورالىپ، ولەڭ شىعارا باستايدى. كۇندە كورىپ جۇرگەن ايت پەن تويداعى ولەڭ-جىر، ايتىس، جىرشىلار توگىلتىپ ايتاتىن قيسسا قانشا قىزىق بولعانمەن، ونىڭ جاس قيالىنا ەرەكشە اسەر ەتىپ، وراسان زور ىقپال جاساعان ابايدىڭ شىعارمالارى ەدى. اۋەلدە دوس-جاران، قۇربى-قۇرداستى ازىلدەگەن قالجىڭ، سىقاق ولەڭدى تاباندا اۋىزشا ايتىپ تاستايتىن ءوزى دە اقىندار ايتىسىنا ءتۇسىپ كەتەتىن البىرت ءىلياس ابايدىڭ دانىشپان پوەزياسىمەن تانىسقاننان كەيىن اقىندىق ونەرگە باسقاشا قارايدى. «وعان دەيىنگى كورگەن، وقىعان ادەبيەتىمنىڭ ءبارىن اباي كىتابى وققا شىعارعانداي بولدى. ويىم ويانا باستادى. قانباي، قايتا-قايتا وق بەرەتىن بولدىم. وزىمدە ءبىر ءتۇرلى سەرگەكتىك، سىلكىنىس، جۇرەگىم دە جاڭالىق سەزگەندەي بولدى» - دەپ جازادى كەيىن ءىلياس «قىسقاشا ءومىربايانىم» اتتى ەڭبەگىندە.
جاس اقىننىڭ سۇلۋلىق مۇراتتارىنىڭ ورنىعۋىنا، كوركەمدىك تالعامىنىڭ قالىپتاسۋىنا، ولەڭ مادەنيەتىن يگەرۋىنە اباي پوەزياسىنىڭ ىقپال جاساۋى – ونىڭ ادەبي تاعدىرىنداعى باقىتتىلىق، ايتا قالارلىقتاي ەستەتيكالىق قۇبىلىس، ءداستۇر جالعاستىعىن كورسەتەتىن جايت. ەل قازىناسى، حالىق فولكلورى وكىلدەرى تاجىريبەلەرىنىڭ ساباقتارى مەن جازبا ادەبيەت ۇلگىلەرى اقىن تاجىريبەسىندە جاڭا كەلىسىم تاۋىپ، وزىندىك ارنا ىزدەي باستادى. العاشقى ولەڭدەردەن-اق بولاشاق ىرگەلى اقىن ءىلياستىڭ ستيل ورنەگى، قالامگەرلى دارا تۇلعاسى ايقىندالادى. قۇيىلعان ءسوز تاسقىنى، ەپيكالىق كەڭدىك، تەڭەۋ، مەتافورا ەپيتەت، گراداسيا، ەپيفورا، انافورا، بايلىعى – ونىڭ پوەزياسىنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى بولا باستايدى.
ليريكالىق، ءپالساپالىق تولعاۋ، ۇزاق سيۋجەتتى شىعارمالار قاتار جازىلادى. ءوز بەتىمەن تىرنەكتەپ جيناعان ءبىلىمىنىڭ ازدىعىن، تۇرتىنەكتەپ وقىعان كىتاپتارىنىڭ ماردىمسىزدىعىن قاتتى سەزىنە باستاعان ءىلياس، قايتسە دە جۇيەلى تۇردە وقىماق بولىپ 1920 جىلى الماتىعا كەلىپ، ءۇش ايلىق مۇعالىمدەر كۋرسىن بىتىرەدى. ارتىنان تاشكەنتتەگى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ جانىنداعى قىسقا مەرزىمدى كۋرستا بەس-التى اي وقىعاننان كەيىن، دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى اۋىلىنا قايتادى.
داۋىلدى جىلداردىڭ تارتىستى تىرشىلىگى جاس ءمۇعالىمدى ءوز تولقىنىنا تارتادى. قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا، جەتىسۋ وبلىسىنىڭ قوسشى كوميتەتىندە گۋبەرنيالىق وقۋ بولىمىندە، «ءتىلشى» گازەتى رەداكسياسىندا قىزمەت ىستەۋ، ەكسپەديسياعا شىعىپ فولكلور ۇلگىلەرىن جيناۋ كەشەگى اۋىل جىگىتىن شيراتىپ شىڭدايدى. جاس ازاماتتىڭ قىزمەتتەن وزگە ۋاقىتى تۇگەلدەي كىتاپ، گازەت-جۋرنال وقۋعا، ءوز كوكىرەگىندەگى سىرلاردى قاعازعا تۇسىرۋگە جۇمسالادى. العاشقى ولەڭدەرى «ءتىلشى»، «كەدەي ەركى»، «لەنينشىل جاس»، گازەتتەرىندە «جاڭا مەكتەپ»، «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالدارىندا جاريالانادى. 1927 جىلى «بەتاشار» اتتى ۇگىت ولەڭى، 1928 جىلى «ساعاناق» دەگەن تۇڭعىش كىتابى شىعادى.
حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان قايناپ شىققان قاجىرلى تالانتىنىڭ مول، ءونىمدى ەڭبەگىنىڭ بەرەكەلى جەمىستەرىنە تاڭ قالاسىڭ.
1927-1937 جىلدار اراسىندا پوەزيا، پروزا، دراماتۋرگيا، سىن، اۋدارما سالالارىندا جيىرمادان استام كىتاپ شىعارىپ، ارتىنان اسا باي ادەبي مۇرا قالدىرادى. ونىڭ ليريكالىق شىعارمالارى، «دالا»، «كۇي»، «كۇيشى»، «قۇلاگەر» پوەمالارى، «جولداستار» رومانى، «كەك»، «تۋركسيب»، «يساتاي – ماحامبەت» پەسالارى قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلعان ولمەس تۋىندىلار. ون جىلدىڭ ىشىندە وسىنشا شىعارما بەرگەن قالام قايراتى، تالانت تاباندىلىعى عاجاپ.
تياناقتى ءبىلىمسىز ەشنارسە وندىرە الماسىنا ابدەن كوزى جەتكەن ءىلياستىڭ موسكۆاداعى كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىنا ءتۇسۋى لەكسيالاردى بىلاي قويعاندا، تاريحتان، ءپالساپادان، ادەبيەتتەن، عىلىمنىڭ باسقا دا سالالارىنان جان-جاقتى ءبىلىم الۋ ءۇشىن ءوز بەتىمەن دامىلسىز ىزدەنۋ، تالماي ەڭبەكتەنۋ ءىلياسى تەز مارقايتادى. ورىس، ەۋروپا كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن زەرتتەي وقۋ، تەكسەرە ۇيرەنۋ تاجىريبەسى اقىن تالانتىنىڭ جارقىراپ اشىلۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. قالا ءومىرى، شاھار تىرشىلىگىنىڭ ىرعاعى، زيالى ورتانىڭ مىنەز-ارەكەت قالىبى سەزىمتال جۇرەككە وراسان زور ىقپال ەتەدى.
1928 جىلى جۋرناليستيكا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، ەلگە ورالعان ءىلياس جانسۇگىروۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى رەداكسياسىنا قىزمەت ىستەپ، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قالىپتاسۋىنا كوپ ۇلەس قوستى. ارشىندى قالامگەر، ۇلكەن مادەنيەت قايراتكەرى ءىلياس جانسۇگىروۆ 1934-1935 جىلدارى قازاقستان كوركەم ادەبيەت باسپاسىندا پوەزيا ءبولىمىن باسقارادى، سسرو جازۋشىلارىنىڭ ءى سەزىندە ءسوز سويلەيدى، رەسپۋبليكانىڭ الەۋمەتتىك ومىرىنە بەلسەنە ارالاسادى. جازۋشىنىڭ م. گوركييمەن شىعارماشىلىق بايلانىسى، ساكەن سەيفۋللين، مۇحتار اۋەزوۆپەن دوستىعى ونىڭ قالامگەرلىك جولىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان.
كوزى تىرىسىندە قازاق پوەزياسىنىڭ ورەن جۇيرىگى، اقىندىقتىڭ قۇلاگەرى اتانعان ءىلياس جانسۇگىروۆ كەساپات-كەسەل رەپرەسسياعا ۇشىراپ، 1938 جىلى وپات بولدى.
«ۇمىتكە ءمىنىپ ءجۇر كوڭىل».
ءى
لياس جانسۇگىروۆ «قىسقاشا ءومىربايانىم» دەگەن 1928 جىلى جازعان ەڭبەگىندە: «حات بىلگەن سوڭ ولەڭ كىتاپ وقىعىش بولدىم. «قىز جىبەك» قيسسالارىن مەن وقىعاندا تالاي جان جىلايتىن. كەيىن ايماعىمىزدىڭ، اۋىل بوزبالاسىنىڭ ولەڭشىسى بولدىم. جارىپ توي باستاپ، تاڭداپ ارىپتەس الىپ ايتىسىپ، «قۇتىرعان» كۇندەر ءوتتى. تۇنگى تويدى تاڭعا تارقاتپاي، اۋىل الەۋمەتىن اۋىزعا قاراتقان كۇندەر ءوتتى» دەپ جازدى. بۇل سوزدەردە اقىن ونەرىنىڭ باستاۋ-قاينار ءتۇپ توركىنىن تەرەڭ ۇعۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كىلت بار. تابيعاتىنان اسا دارىندى تۋعان، ءبىر ەستىگەن ءاندى، تارتىلعان كۇيدى، ءبىر جىرلانعان داستاندى قولما-قول قاعىپ الىپ، استە ۇمىتپايتىن كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى، قۇيما قۇلاق، زەرەك ءىلياس ەڭ الدىمەن حالىق ادەبيەتىنىڭ باي قازىناسىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ءوزى دە سال، سەرى بولىپ، ايت پەن توي، قىز ۇزاتۋ مەن تاماشانىڭ كول-داريا قىزىعىنا باتىپ، كەلىننىڭ بەتىن اشىپ، ولگەنگە جوقتاۋ شىعارىپ بەرىپ، ەل ىشىندە جانسۇگىردىڭ اقىن ۇلى اتاندى.
قىسقاسى، ءىلياستىڭ كەيىنگى مول ارنالى، تەرەڭ اعىستى پوەزياسىنداعى تۋىرىلىپ جاتقان كوركەمدىك كەستەلەر، تاۋدان تۇسكەن سەلدەي جوڭكىلگەن ىرعاقتار، بەدەرى توزىپ، بوياۋى كەتپەگەن، التىن-كۇمىستەي سىلدىراعان ءسوز ايشىقتارى، ءىنجۋ-مارجان، لاعىل-گاۋھارشا جارقىراعان تەڭەۋى، مەتافورا، ەپيتەت بايلىعى، اسىققا قۇيىلعان قورعاسىنداي دالدىك، شاپقان اتتىڭ، سوققان جەلدىڭ ەكپىنىندەي جىگەرلى جىر، تەرمە، تولعاۋلار عاسىرلار بويى حالىق تالانتتارىنىڭ نەبىر ورەن جۇيرىكتەرى جاساعان اسىل بايلىقتار قازىناسىنان، فولكلوردىڭ مۇحيتتاي مول دا قۇنارلى قازىناسىنان كەلگەن بولاتىن. مۇنىڭ ۇستىنە قازاق تىلىندە شىققان گازەت-جۋرنالداردى، اعارتۋشى-دەموكراتتىق باعىتتاعى كىتاپتاردى قۇنىعا وقۋ – جاس اقىننىڭ جازبا ادەبيەت داستۇرلەرىن ۇيرەنۋىنە، وي ءورىسىنىڭ كەڭەيىپ، ءبىلىمىنىڭ ارتۋىنا، ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال جاساعان فاكتورلار.
ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنەن شىققان كوپتەگەن قيسسالاردىڭ اۆتورى، دارىندى سازگەر، اسقان ءانشى، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى اقىن اسەت نايمانبايەۆتىڭ (1856-1923) بەس ورلەتىپ، قىرىق قارپىپ، توقسان تولعاپ سالعان ءانىن ەستيدى، ءسوزى – جاڭبىر ، داۋىسى – داۋىل اسەتپەن العاش قالاي ۇشىراسقانىن، ونىڭ ونەرىنەن، انىنەن العان اسەرىنەن ءىلياس «تۇڭعىش توعىسۋ» (1923) ولەڭىندە جان-جاقتى سۋرەتتەيدى. عالامات ونەرىن كورەدى. كەيىن ءىلياس كۇي، ءان اسەرىن بەينەلەگەندە وسى اسەتتەن العان، ۇيرەنگەن، ءوزى دە دامىتقان ارەكەتتى، ءتىرى قوزعالىستى كورسەتەتىن شالقىتۋ، دامىلداتۋ، ساۋىلداتۋ، مامىرلاتۋ، قالقۋ، ءجۇزۋ، تولقىتۋ، ورلەۋ، تەربەۋ، كۇڭىرەنتۋ، اڭىراتۋ، جامىراتۋ، جاۋىنداتۋ، داۋىلداتۋ، شاڭقىلداتۋ، جورعالاتۋ، اعىنداتۋ، قالتىراتۋ، جۇگىرتۋ، شىرقاتۋ، شىعانداتۋ، شاپشىتۋ، شۇمەكتەتۋ، نوسەرلەتۋ، تالدىرۋ، تالىقسىتۋ، تامىلجىتۋ، ورعىتۋ، ورعىتۋ، سامعاتۋ، ساڭقىلداتۋ، ۇرىنتۋ، ورشەلەنتۋ، سارجەلگىزۋ، سەرپىلۋ، سۋماڭداتۋ، قوڭىرلاتۋ، جەلدەتۋ، ويناقتاتۋ سەكىلدى سوزدەردى ەرەكشە شەبەرلىكپەن، ورىندى دا ءدال قولداناتىن بولادى.
ەسكى اقىندارشا اۋىزشا، قولما-قول ايتىپ تاستايتىن سۋىرىپ سالما ونەرمەن قاتار، ولەڭدى جازىپ شىعارۋعا ماشىقتانا باستاعان كوك قاۋىرسىن، جاس قىران – ءىلياستىڭ قالامگەرلىك تاعدىرىندا 1916 جىلدىڭ ەرەكشە ورنى بار. «قىسقاشا ءومىربايانىمىندا» ءوزى كورسەتكەندەي، بۇل كەزدە ول ابايدىڭ 1909 جىلى پەتەربۋرگتە شىققان جيناعىن قولىنا تۇسىرەدى. بۇرىن دانىشپان اقىن شىعارمالارىن اسەت ارقىلى اۋىزشا ەستىپ تاڭ قالعان، عاجاپ اسەر العان ءىلياستىڭ قولىنان ەندى كۇندىز-تۇنى تۇسپەيتىن اباي كىتابى بولادى.
ولەڭدەرى
ءبىزدىڭ جازدا
عۇرىپتار
جاڭىلعانىم
جىبىرلاق
كىم دەسەم
قازاق ءۇيدىڭ تۇرمىسى
قوسىلىس
ماي
وقۋ
ءىشىم ەرىپ
You Might Also Like
