ىنتىماقتى وتباسى
«ىنتىماقتى وتباسى» ۇلتتىق سپورتتىق وتباسىلىق سايىسى
وتباسى سايىسىن وتكىزۋ سەنارييى
قادىرمەندى قوناقتار، اتا – انالار، ۇستازدار! «وتباسىندا ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر جارقىراي كورىنىپ قالىپتاسادى. وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم جاقىندارىنا، تۋعان - تۋىسقاندارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى» دەپ ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆ ايتقانداي، وتباسى – قوعامنىڭ ماڭىزدى بۋىنى جانە وزىنشە ءبىر كىشىگىرىم ۇجىم. وتباسى – وشاقتىڭ ءۇش تاعانى سياقتى. ولار: اكە، انا، بالا. قوعامداعى ءار شاڭىراقتىڭ بوساعاسى بەرىك، مەرەيى ۇستەم بولماي، مەملەكەتىمىز مىقتى بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءمۇعالىم ماماندانعان ۇستاز دەسەك، اتا - انا – وزدەرىنىڭ ومىرلىك ءىس - تاجىريبەسى ارقىلى تاربيەلىك ءىس - ارەكەتتەرىن قالىپتاستىرعان ۇستاز. ال، ۇستاز ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى، بىلگىر ادام بولۋى قاجەت. انا مەن اكە وزدەرىنىڭ ۇلگى - ونەگەلەرى ارقىلى ادەپتىلىگىمەن، ونەرپازدىعىمەن بالالارىنا ۇلگى - ونەگە كورسەتە الادى. وسىنداي ماقساتتا وبلىستىق ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەلى تۇرعان «ىنتىماقتى وتباسى» شاڭىراق سىنى وتباسىلىق سايىسىنا حوش كەلدىڭىزدەر! الدىمەن سايىستىڭ قۇرمەتتى ادىلقازىلارىمەن تانىستىرۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر.
ورتاعا سايىسقا قاتىسۋشى اتا - انالاردى شاقىرامىز.
«اق بوساعا» توبى. ۇرانى: وتان دا وت باسىنان باستالادى، قۇرمەتتە ۇلكەن - كىشى، جاس بالانى.
ورتاعا «اق بوساعا» توبىن شاقىرامىز.
«بايتەرەك» توبى. ۇرانى: بايتەرەكتەي جايقالعان شاڭىراقپىز.
ولاي بولسا، ورتاعا «بايتەرەك» توبىن شاقىرامىز.
«ميراس» توبى. توپتىڭ ۇرانى: «ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن...»
«امانات» توبى. توپتىڭ ۇرانى: اماناتتى اقتايمىز، سالت - ءداستۇرلى ساقتايمىز.
«بىرلىك» توبى. ۇرانى: بىرلىك بار جەردە، تىرلىك بار.
«ىنتىماق» توبى. ۇرانى: ىرىس الدى - ىنتىماق.
وتباسىلاردىڭ بالالارىن شاقىرامىز. جەرەبە سۋىرادى.
I كەزەڭ: (ءار وتباسى ءوزىن - ءوزى تانىستىرادى).
ورتاعا №1 وتباسى -
ورتاعا №2 وتباسى...........................
II - كەزەڭ. «حالىق ءتالىمى – تاربيە باستاۋى»
ابزال اقىنىمىز احمەت بايتۇرسىنوۆ «ىرىم ەتسەڭ، ادال ەت، جاماندىقتان امان ەت» - دەپ تەگىن ايتپاعان عوي. كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاربيەلىك ءمانىن جويماعان حالقىمىزدىڭ كەيبىر تاربيەسىن، تىيىم مەن ىرىم سوزدەرىن الىپ قاراساق، كوتەرگەن ماسەلەسى بالا جانىنا، زەردەسىنە ىزگىلىك، يناباتتىلىق ءدانىن سەبۋ. بالا – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. ۇلتىمىزدا: «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» - دەگەن دانا ماتەل بار. ولاي بولسا، «بالاپان قىران بولۋ ءۇشىن ونى سامعاتىپ، ۇشىراتىن اتا دا قىران بولۋى كەرەك» - دەپ، وتباسى تاربيەسىنە ەرەكشە توقتالعان.
(ۇلتتىق كيىمدەگى ەكى قىز بالا تاباقشامەن ساندىق جانە كونۆەرتتى الىپ شىعادى. ءار وتباسىنان بالالار ورتاعا شاقىرىلادى. ساندىق ىشىندەگى نومىرلەنگەن اسىقتاردى الۋ ارقىلى تاپسىرمالارىن انىقتايدى. تاپسىرماداعى سۇراقتارعا، وتباسى اقىلداسىپ، بىرىگىپ جاۋاپ بەرەدى)
بالا تاربيەسىنە بايلانىستى تاپسىرمالار مەن سۇراقتار
ءى توپتىڭ سۇراعى:
1. ۇيدە ىسقىرما! ۇيدەگى جان باسىن ساناما! سۇراق: وتباسىڭىزدا ءوز ۇلتىڭىزدى قۇرمەتتەيتىن قانداي يگى ءداستۇردى جالعاستىرىپ كەلەسىز؟
2. «توبىق جۇتۋ» جانە «توبىق تىعۋ» سالت – داستۇرلەرىنىڭ مازمۇنىن ءتۇسىندىرىڭىز، ايىرماشىلىعى نەدە؟
توبىق جۇتۋ (ءداستۇر، ىرىم). حالىقتا قويان توبىعىن جۇتۋ ىرىمى ەجەلدەن بار ءداستۇر. ونىڭ شارتى توبىقتى جۇتۋشى جاس ادام توبىقتى جۇتار الدىندا:
باتىر بولسام جۇرەگىمنەن شىق،
پالۋان بولسام بىلەگىمنەن شىق،
شەشەن بولسام تاڭدايىمنان شىق،
باقىتتى بولسام ماڭدايىمنان شىق،-
دەپ سەرتتەسىپ بارىپ جۇتادى. حالىق ۇعىمىندا توبىق قاسيەتىنە قاراي الگى ادامنىڭ ايتقان جەرىنەن شىعادى دەگەن تۇسىنىك بولعان.
3. ەجەلدەن قازاق حالقى وتباسىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن، نەگە؟
ءىى توپتىڭ سۇراعى:
1. قايتىس بولعان ادامعا توپىراق سالعاندا، كۇرەكتى تابانىڭمەن باسپا! كۇرەكتى ەكىنشى ادامعا قولىڭمەن بەرمە! بەيىت توپىراعىن ساندەمە، ەسكى زيراتتى جوندەمە! – تىيىم سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىڭىز.
سۇراق: بالاڭىزدىڭ بويىنان ۇلتىڭىزعا ءتان قانداي قاسيەتتەردى كورگىڭىز كەلەدى؟
2. «مۇشە الۋ» جانە سالتىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىڭىز جانە اتاپ بەرىڭىز.
مۇشە الۋ (سالت، ءداستۇر). «مۇشە الىپ قاشىپ جەڭگەدەن، بوزبالا ەركە قىزعا اپار» (ع. قايىربەكوۆ) ويىن - تويدا، مەرەكەدە جاس جىگىتتەر اتپەن كەلىپ مۇشە سۇرايدى. جەڭگەلەرى وعان ورامال، ساقينا، اينا ت. ب. مۇشە بەرەدى. باسقا جىگىتتەر ونى قۋىپ الىپ قالۋعا تىرىسادى. قاشقان جىگىت مۇشەنى ءوزى ۇناتقان قىزعا اپارىپ بەرەدى.
3. نەكە كودەكسىنىڭ 25 - بابى.
ءىىى توپتىڭ سۇراعى:
1. جەلى، كوگەندى اتتاما! مالدى تەپپە، اقتا توكپە! – تىيىم سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىڭىز.
2. «ات مايى» جانە «ارتىنان توپىراق شاشۋ» سالتتارىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىڭىز، ايىرماشىلىعىن اتاڭىز.
ات مايى (ءداستۇر). «ات مايى» قايتتى. تيگەنى الا بيە (ءى. جانسۇگىروۆ). حالىق ءداستۇرى ەل اراسىندا وتىرعان ادامداردى ەشقاشان ەسكەرۋسىز قالدىرماعان. ونىڭ مۇڭ - مۇقتاجى مەن الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايىنا قۇلاق اسقان. مىسالى، تۇرمىسى ناشار، جوق - جىتىك، جەتىم - جەسىرلەرگە كومەك كورسەتىپ، قول ۇشىن سوزىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى – ات مايى. مىنەر اتى جوق كەدەيلەر بۇرىن بايلار مەن اۋقاتتى كىسىلەرگە نەمەسە كورشى - كولەم، تۋعان - تۋىسقاندارىنا كەلىپ «ات مايىن» سۇرايدى. ياعني ءبىر جاققا بارىپ كەلۋگە نەمەسە بىرەر اي مىنىسكە ات سۇرايدى دەگەن ءسوز. مۇنىڭ ماعىناسى الىس جولعا مىنگەن ات اريدى، كۇيىن جوعالتادى. ات سۇراۋشى وسىنى مەڭزەپ وتىر. مۇنداي جاعدايدا ءار ادام سۇراۋشىنىڭ كوڭىلىن قالدىرماعان. بۇل دا قازاقتىڭ قايىرىمدىلىق عۇرپىنىڭ ءبىر بەلگىسى.
وتباسى سايىسىن وتكىزۋ سەنارييى
قادىرمەندى قوناقتار، اتا – انالار، ۇستازدار! «وتباسىندا ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر جارقىراي كورىنىپ قالىپتاسادى. وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم جاقىندارىنا، تۋعان - تۋىسقاندارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى» دەپ ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆ ايتقانداي، وتباسى – قوعامنىڭ ماڭىزدى بۋىنى جانە وزىنشە ءبىر كىشىگىرىم ۇجىم. وتباسى – وشاقتىڭ ءۇش تاعانى سياقتى. ولار: اكە، انا، بالا. قوعامداعى ءار شاڭىراقتىڭ بوساعاسى بەرىك، مەرەيى ۇستەم بولماي، مەملەكەتىمىز مىقتى بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءمۇعالىم ماماندانعان ۇستاز دەسەك، اتا - انا – وزدەرىنىڭ ومىرلىك ءىس - تاجىريبەسى ارقىلى تاربيەلىك ءىس - ارەكەتتەرىن قالىپتاستىرعان ۇستاز. ال، ۇستاز ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى، بىلگىر ادام بولۋى قاجەت. انا مەن اكە وزدەرىنىڭ ۇلگى - ونەگەلەرى ارقىلى ادەپتىلىگىمەن، ونەرپازدىعىمەن بالالارىنا ۇلگى - ونەگە كورسەتە الادى. وسىنداي ماقساتتا وبلىستىق ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەلى تۇرعان «ىنتىماقتى وتباسى» شاڭىراق سىنى وتباسىلىق سايىسىنا حوش كەلدىڭىزدەر! الدىمەن سايىستىڭ قۇرمەتتى ادىلقازىلارىمەن تانىستىرۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر.
ورتاعا سايىسقا قاتىسۋشى اتا - انالاردى شاقىرامىز.
«اق بوساعا» توبى. ۇرانى: وتان دا وت باسىنان باستالادى، قۇرمەتتە ۇلكەن - كىشى، جاس بالانى.
ورتاعا «اق بوساعا» توبىن شاقىرامىز.
«بايتەرەك» توبى. ۇرانى: بايتەرەكتەي جايقالعان شاڭىراقپىز.
ولاي بولسا، ورتاعا «بايتەرەك» توبىن شاقىرامىز.
«ميراس» توبى. توپتىڭ ۇرانى: «ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن...»
«امانات» توبى. توپتىڭ ۇرانى: اماناتتى اقتايمىز، سالت - ءداستۇرلى ساقتايمىز.
«بىرلىك» توبى. ۇرانى: بىرلىك بار جەردە، تىرلىك بار.
«ىنتىماق» توبى. ۇرانى: ىرىس الدى - ىنتىماق.
وتباسىلاردىڭ بالالارىن شاقىرامىز. جەرەبە سۋىرادى.
I كەزەڭ: (ءار وتباسى ءوزىن - ءوزى تانىستىرادى).
ورتاعا №1 وتباسى -
ورتاعا №2 وتباسى...........................
II - كەزەڭ. «حالىق ءتالىمى – تاربيە باستاۋى»
ابزال اقىنىمىز احمەت بايتۇرسىنوۆ «ىرىم ەتسەڭ، ادال ەت، جاماندىقتان امان ەت» - دەپ تەگىن ايتپاعان عوي. كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاربيەلىك ءمانىن جويماعان حالقىمىزدىڭ كەيبىر تاربيەسىن، تىيىم مەن ىرىم سوزدەرىن الىپ قاراساق، كوتەرگەن ماسەلەسى بالا جانىنا، زەردەسىنە ىزگىلىك، يناباتتىلىق ءدانىن سەبۋ. بالا – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. ۇلتىمىزدا: «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» - دەگەن دانا ماتەل بار. ولاي بولسا، «بالاپان قىران بولۋ ءۇشىن ونى سامعاتىپ، ۇشىراتىن اتا دا قىران بولۋى كەرەك» - دەپ، وتباسى تاربيەسىنە ەرەكشە توقتالعان.
(ۇلتتىق كيىمدەگى ەكى قىز بالا تاباقشامەن ساندىق جانە كونۆەرتتى الىپ شىعادى. ءار وتباسىنان بالالار ورتاعا شاقىرىلادى. ساندىق ىشىندەگى نومىرلەنگەن اسىقتاردى الۋ ارقىلى تاپسىرمالارىن انىقتايدى. تاپسىرماداعى سۇراقتارعا، وتباسى اقىلداسىپ، بىرىگىپ جاۋاپ بەرەدى)
بالا تاربيەسىنە بايلانىستى تاپسىرمالار مەن سۇراقتار
ءى توپتىڭ سۇراعى:
1. ۇيدە ىسقىرما! ۇيدەگى جان باسىن ساناما! سۇراق: وتباسىڭىزدا ءوز ۇلتىڭىزدى قۇرمەتتەيتىن قانداي يگى ءداستۇردى جالعاستىرىپ كەلەسىز؟
2. «توبىق جۇتۋ» جانە «توبىق تىعۋ» سالت – داستۇرلەرىنىڭ مازمۇنىن ءتۇسىندىرىڭىز، ايىرماشىلىعى نەدە؟
توبىق جۇتۋ (ءداستۇر، ىرىم). حالىقتا قويان توبىعىن جۇتۋ ىرىمى ەجەلدەن بار ءداستۇر. ونىڭ شارتى توبىقتى جۇتۋشى جاس ادام توبىقتى جۇتار الدىندا:
باتىر بولسام جۇرەگىمنەن شىق،
پالۋان بولسام بىلەگىمنەن شىق،
شەشەن بولسام تاڭدايىمنان شىق،
باقىتتى بولسام ماڭدايىمنان شىق،-
دەپ سەرتتەسىپ بارىپ جۇتادى. حالىق ۇعىمىندا توبىق قاسيەتىنە قاراي الگى ادامنىڭ ايتقان جەرىنەن شىعادى دەگەن تۇسىنىك بولعان.
3. ەجەلدەن قازاق حالقى وتباسىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن، نەگە؟
ءىى توپتىڭ سۇراعى:
1. قايتىس بولعان ادامعا توپىراق سالعاندا، كۇرەكتى تابانىڭمەن باسپا! كۇرەكتى ەكىنشى ادامعا قولىڭمەن بەرمە! بەيىت توپىراعىن ساندەمە، ەسكى زيراتتى جوندەمە! – تىيىم سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىڭىز.
سۇراق: بالاڭىزدىڭ بويىنان ۇلتىڭىزعا ءتان قانداي قاسيەتتەردى كورگىڭىز كەلەدى؟
2. «مۇشە الۋ» جانە سالتىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىڭىز جانە اتاپ بەرىڭىز.
مۇشە الۋ (سالت، ءداستۇر). «مۇشە الىپ قاشىپ جەڭگەدەن، بوزبالا ەركە قىزعا اپار» (ع. قايىربەكوۆ) ويىن - تويدا، مەرەكەدە جاس جىگىتتەر اتپەن كەلىپ مۇشە سۇرايدى. جەڭگەلەرى وعان ورامال، ساقينا، اينا ت. ب. مۇشە بەرەدى. باسقا جىگىتتەر ونى قۋىپ الىپ قالۋعا تىرىسادى. قاشقان جىگىت مۇشەنى ءوزى ۇناتقان قىزعا اپارىپ بەرەدى.
3. نەكە كودەكسىنىڭ 25 - بابى.
ءىىى توپتىڭ سۇراعى:
1. جەلى، كوگەندى اتتاما! مالدى تەپپە، اقتا توكپە! – تىيىم سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىڭىز.
2. «ات مايى» جانە «ارتىنان توپىراق شاشۋ» سالتتارىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىڭىز، ايىرماشىلىعىن اتاڭىز.
ات مايى (ءداستۇر). «ات مايى» قايتتى. تيگەنى الا بيە (ءى. جانسۇگىروۆ). حالىق ءداستۇرى ەل اراسىندا وتىرعان ادامداردى ەشقاشان ەسكەرۋسىز قالدىرماعان. ونىڭ مۇڭ - مۇقتاجى مەن الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايىنا قۇلاق اسقان. مىسالى، تۇرمىسى ناشار، جوق - جىتىك، جەتىم - جەسىرلەرگە كومەك كورسەتىپ، قول ۇشىن سوزىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى – ات مايى. مىنەر اتى جوق كەدەيلەر بۇرىن بايلار مەن اۋقاتتى كىسىلەرگە نەمەسە كورشى - كولەم، تۋعان - تۋىسقاندارىنا كەلىپ «ات مايىن» سۇرايدى. ياعني ءبىر جاققا بارىپ كەلۋگە نەمەسە بىرەر اي مىنىسكە ات سۇرايدى دەگەن ءسوز. مۇنىڭ ماعىناسى الىس جولعا مىنگەن ات اريدى، كۇيىن جوعالتادى. ات سۇراۋشى وسىنى مەڭزەپ وتىر. مۇنداي جاعدايدا ءار ادام سۇراۋشىنىڭ كوڭىلىن قالدىرماعان. بۇل دا قازاقتىڭ قايىرىمدىلىق عۇرپىنىڭ ءبىر بەلگىسى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ماقساتى: «وتان»، «تاۋەلسىزدىك» تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ؛ «تۋعان جەر»، «رامىزدەردىڭ» قاسيەتتى ەكەنىن ۇعىندىرۋ، وقۋشىلاردى ۇلتجاندىلىققا، اتا-مەكەنىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي بىلۋگە، ولاردى قاست...
