ىستامبۇلدىڭ الىنۋى

تاريح عىلىمىنىڭ ماڭىزدىلىعى

تاريح شىنىندا دا اركىمنىڭ ءبىلۋى قاجەتتى عىلىم. ويتكەنى قازىرگى تاڭدا بولىپ جاتقان ءاربىر وقيعانىڭ وتكەنمەن بايلانىسى بار. بۇگىنگى قۇبىلىستاردى ءتۇسىنۋ جانە كەلەشەككە جول سالۋ ءۇشىن تاريحتى ءبىلۋ قاجەت. اتاقتى ءشايح ادەبالي: «وتكەنىن بىلمەيتىن ادام، كەلەشەگىن دە بىلمەيدى. وتكەنىڭدى جاقسى ءبىل، سوندا كەلەشەككە قادامىڭدى بەكەم باساسىڭ. قايدا باراتىنىڭدى ۇمىتپاۋ ءۇشىن، قايدان كەلگەنىڭدى ۇمىتپا» دەگەن ەكەن.

تاريح — كەلەر ۇرپاقتارعا جارىق تۇتاتىن مىڭداعان وقيعالارعا تولى. تاريح — ادامدارعا ۇلگى بولاتىن مىڭداعان جارقىن ەڭبەك، كوركەم ونەر، قاھارماندىق ونەگە، سونداي-اق سان قيلى زۇلىمات، ازاپقا تولى كۇندەردى ەسكەرتىپ ودان عيبرات الۋعا، ساباق الۋعا، كەلەشەكتى رەتتەۋگە، الدىن الۋعا جول سىلتەيدى. وسى تۇرعىدان تاريح عىلىمى وزىندىك ورنى ەرەكشە ۇلتتىق، ەلدىك تۇرعىدان پايدالى عىلىم بولىپ تابىلادى.

كەلەشەك ءۇشىن بولجام جاساۋ، جوسپار قۇرۋ تاريحتى بىلەتىندەر ءۇشىن وڭايىراق بولماق. اسىرەسە مەملەكەت باسقارۋ ىستەرىندەگى ادامداردىڭ مىندەتتى تۇردە تاريح عىلىمىن ءبىلۋى قاجەت. تاريحتا جەتىستىكتەرىمەن ءىز قالدىرعان مەملەكەت ادامدارى مەن پاتشالار تاريحتى جاقسى مەڭگەرگەن. ماحمۇد ءعازناۋيدىڭ جانىندا ءماشھۇر تاريحشى ال-بەرۋني بولعان. ءامىر تەمىردىڭ دە جانىنان ۇنەمى تاريحشىلار تابىلاتىن جانە ءوزى سەبەپشى بولعان تاريحي وقيعالاردى دۇرىستاپ قاعازعا تۇسىرگىزەتىن.

ادامزاتتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ جەتىلۋىندە تاريحتىڭ ماڭىزى زور. تاريح ادامداعى رۋحاني قۇندىلىقتارىن ارتتىرادى، ۇلتتىق سەزىم، وتانعا دەگەن ماحابباتتى قۋاتتاندىرادى. تاريحىنا، مادەنيەتىنە ءمان بەرمەيتىن ۇلتتار قۇندىلىقتارىن جوعالتىپ، جويىلۋعا، باسقا مادەنيەتتەرگە سىڭىسۋگە بەيىم بولادى.

ىستامبۇلدىڭ الىنۋى

تۇرىكتەر ىستامبۇلدى العاننان كەيىن الەم تاريحىنىڭ باعىتى وزگەردى.

ىستامبۇل — الەمنىڭ بالكىم، ەڭ سۇلۋ قالالارىنىڭ ءبىرى. سۇلۋلىعىمەن، ەكى قۇرلىقتى بىر-بىرىنەن ايىرىپ تۇرعان بۇعازىمەن ادامداردى سيقىرلاۋىن ءالى كۇنگە جالعاستىرۋدا.

ىستامبۇلدىڭ الىنۋى ءارى تۇرىك-يسلام تاريحىندا، ءارى ەۆروپا تاريحىندا ۇلكەن ءبىر وزگەرىس كەزەڭى بولدى. يسلام ءدىنى كەلگەن كەزدە الەمدە ەكى ۇلكەن مەملەكەت بار ەدى. ءبىرىنشى، يران ساساني يمپەرياسى، ەكىنشىسى شىعىس ريم (ۆيزانتيا) يمپەرياسى. بۇل ەكى الىپ يمپەريالاردىڭ الىنۋىمەن سول ايماقپەن قوسا ءبىرشاما ەلدەردىڭ يسلامدى تانۋىنا جول اشىلار ەدى. شىن مانىندە دە سولاي بولىپ، يراننىڭ الىنۋىمەن ورتا ازيا ەلدەرىمەن ءۇندىستان سەكىلدى ءبىرشاما ايماقتار يسلاممەن تانىستى. يران مەملەكەتى ومار يبن ءال-حاتتاپ داۋىرىندە-اق قۇلادى. ال ۆيزانتيانىڭ قامالدارى، قورعانىستارى مىقتى ەدى. ۆيزانتيالىلاردان ەڭ ءبىرىنشى سيريا الىندى. احمەد بين حانبەلدىڭ مۇسنادىندە ناقل ەتىلگەن «كونستانتينوپول ءبىر كۇنى ارينە الىنادى. ونى العان قولباسشى قانداي جاقسى قولباسشى، ونى العان اسكەر قانداي جاقسى اسكەر» جانە بۇحاريدەگى: «كونستونتينوپولدى الۋعا ەڭ العاش شىققان اسكەر ماعفيرەت ەتىلدى» دەگەن حاديستەر بۇل قالانىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىن ايقىنداي تۇسەدى. مۋاۋيانىڭ حاليفالىعى داۋىرىنەن باستاپ-اق مۇسىلماندار بۇل قالانى الۋ ءۇشىن ارەكەت جاسادى. العاشقى اسكەر حانزادا يەزيدتىڭ قولباسشىلىعىمەن اتتاندى. ءبىراق اسكەر جۇقپالى اۋرۋعا شالدىعىپ قالانى الا المايدى. ءاماۋي حاليفالارى دا وسى ماقساتپەن جورىقتارعا شىعىپ مەسلەمە مەن گالاتانى باعىندىرادى. اراب مەشىتى سول كۇندەردىڭ ەستەلىگى. قانشاما عاسىرلاردان كەيىن وسمانلىلار بۇل يدەالدى قايتا جاڭعىرتتى. سۇلتان يىلدىرىم بايازيد حان جانە سۇلتان ءىى مۇرات حان داۋىرىندە قانشاما رەت قورشاۋعا الىندى، ءبىراق ءبىر سەبەپتەرمەن الىنبادى. قالا ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىمەن قاتار تابيعاتىنىڭ ادەمىلىگىمەن دە ەرەكشە. فرانسيانىڭ يمپەراتورى ناپالەون: «دۇنيە ءجۇزى ءبىر مەملەكەت بولعاندا، استاناسى ىستامبۇل بولار ەدى» دەگەن ەكەن.

سوڭىندا فاتيح سۇلتان مەحمەت اسكەرىمەن 53 كۇنگە سوزىلعان شايقاستىڭ اقىرىندا، 29 مامىر 1453 جىلى كونستانتينوپولدى جاۋلاۋمەن اياقتادى. كونستانتينوپولدىڭ الىنۋىمەن مۇسىلمانداردىڭ الدى اشىلدى. وسىلايشا وسماندىقتار ۆەناعا دەيىن باردى.