InfoHub Logo

جازۋشى لابوراتورياسى. بۇل قۇلاققا ءجيى شالىنعان ءسوز بولسا دا، مەنى ءبىراز ويلاندىردى. لابوراتوريا دەگەن ۇلكەن نارسە. ال وسى مەندە لابوراتوريا بار ما؟ كەيبىر جازۋشىلار شىعارمانى جازۋ جولىنداعى جيناعان پاپكا-پاپكا ماتەريالدارىن، ءار ءتۇرلى قيىندىلارىن كورسەتىپ، سونى قالاي سۇرىپتاپ، ەكشەگەنىن ايتادى. مەندە ول جوق ەكەن. ءبىراق ايتەۋىر جازىلعان ازدى-كەم شىعارما بار.

رەداكسيانىڭ قولقاسىن قيماي، شىعارما جازۋداعى ءوزىمنىڭ شاعىن تاجىريبەمدى ورتاعا سالۋدى نيەت ەتتىم. مەن مۇندا جازۋشى شىعارمانى قالاي ءپىسىرىپ، قالاي جازۋعا ءتيىس، ونىڭ تۆورچەستۆولىق ادىس-تاسىلدەرى قانداي بولۋى كەرەك دەگەندى ايتپايمىن، تەك ءوز تاجىريبەمدى ورتاعا سالامىن. اسىرەلەمەي، اشەكەيلەمەي ءوز باسىمنىڭ شىندىعىن عانا ايتامىن. مەنى قينايتىن جانە ءبىر جايت بار. مەن دە باسقا جازۋشىلار سياقتى، شىعارمانى بارىمدى سالىپ، جانىممەن جازامىن. سوندىقتان دا وقۋشى قولىنداعى كىتاپتارىمدا كەيىپكەرلەر ارقىلى ءوز باسىمنىڭ دا ءبىراز سىرلارى، جەكە ءوزىمدى تولقىتقان سەزىمدەر جانە جاقسى بىلەتىن جاقىن سىرلاستارىمنىڭ دا ءبىراز قۇپيالارى ءجۇر.

شىعارمانىڭ بىرنەشە نەگىزگى كومپونەنتى بولادى. ولار — وي قىزىعى (زامىسەل)، كومپوزيسيا (قۇرىلىسى)، سيۋجەت (وقيعا جەلىسى)، وبرازدار مەن حاراكتەرلەر، حاراكتەرلەر قاقتىعىسى. بولاشاق شىعارمانى ويلاۋدى، ءوز باسىم وي قىزىعىنان باستايمىن. وسى شىعارما ارقىلى نە ايتقىم كەلەدى، سونىڭ ماعىناسى نە، سونى انىقتاپ الۋعا تىرىسام. سودان كەيىن ادام وبرازدارى، ولاردىڭ تاعدىرى ويىما كەلەدى. ال سيۋجەت، كومپوزيسيا دەگەندەر مەن ءۇشىن سوڭعى كەزەكتە. سوندىقتان بولار ومىردە كورگەن، نە جۇرت اۋزىنان ەستىگەن قىزعىلىقتى وقيعالاردىڭ ءوزى، ەگەر ومىرلىك ءبىر ەرەكشە ماعىناسى بولماسا، مەنى ەلىكتىرمەيدى. وسى ءسوزىمدى انىعىراق ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن «قاھارلى كۇندەر» رومانىن جازۋداعى كەيبىر جايتتاردى تالداپ كورەيىن.

بۇل روماننىڭ جازىلۋى ونشا كوپ ۋاقىت الماعانمەن، تولعاعى ۇزاق بولدى. ءۇش جىل باستان كەشكەن سوعىس تۋرالى رومان جازۋدى كوپ ويلادىم. 1949 جىلى باس جاعىن جازىپ، كىرىسىپ تە كەتتىم. ءبىراق جۇمىسىم ونبەدى. شاماسى، كەلەر جىلى بولار، ءا. نۇرپەيسوۆتىڭ «كۋرليانديا» رومانى جارىق كوردى. سونى وقىپ شىعىپ ويعا قالدىم. شىعارما ءبىراز كەمشىلىگى بولسا دا، ماعان قاتتى ۇنادى. وندا سول كەزدەگى قازاق جازۋشىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە جوق، كادىمگى ءتىرى، جاندى سۋرەت، بۋسانىپ تۇرعان ءومىر بولشەكتەرى بار ەكەن. ال مەنىڭ باستاپ جازىپ قويعاندارىمنىڭ دارەجەسى ودان الدەقايدا تومەن بولاتىن. سودان وزىمنەن-وزىم جەرىدىم دە جازا باستاعانىمدى تاستاپ كەتتىم. كەيدە بولاشاق شىعارمانى ويلاپ، تولعانىپ جۇرسەم دە، ءۇش-تورت جىلعا دەيىن قايتىپ ورالۋعا زاۋقىم سوقپادى. سىن مەن كوركەم اۋدارما سالاسىندا جۇمىس ىستەي بەردىم. بۇل ارادا ورىس ادەبيەتىندە سوعىس تاقىرىبىنا كوپتەگەن روماندار شىقتى.

ولاردى دا وقي ءجۇردىم. بارعان سايىن الدىمدى وراۋشىلار كوبەيىپ، مەنىڭ جازام دەگەن رومانىمنىڭ جولى قيىنداي ءتۇستى. ءبىراق نەگىزگى وي-پىكىرىم دە ايقىندالا بەردى. مەن ەڭ الدىمەن بۇعاناسى قاتپاي، مايدانعا كىرگەن، وت ىشىندە ەسەيگەن ءوز قاتارىم تۋرالى ايتقىم كەلدى. مەنى جانە ءبىر قىزىقتىرعان سوعىستىڭ شىتىرمان وقيعاسى، قاۋىپ-قاتەرى ەمەس، سوعىس ارقىلى، قاۋىپ-قاتەر ارقىلى اشىلاتىن ادام حاراكتەرلەرى بولادى.

اقىرى، ويلانىپ-تولعانىپ كەلگەندە مەنىڭ دە وزىمشە ايتاتىن ءبىر نارسەلەرىم بار سياقتى كورىندى دە ىسكە كىرىسىپ كەتتىم.

مەن سوعىسقا 1942 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ اياعىنا دەيىن قاتىستىم. كورگەندەرىم از ەمەس. ال، وسى شىعارماما قاي تۇستى وزەك ەتىپ الامىن، قانداي وقيعالاردى بەرەم؟ بۇل وي دا از تولعاندىرعان جوق. قاي شىعارمادا بولماسىن كەيىپكەرلەردى ەڭ قاتال سىنعا سالۋ كەرەك. سونىمەن سوعىستىڭ ەڭ قاتەرلى كەزەڭىن — 1941 جىلدىق كۇزىن الۋعا بەكىندىم. ءبىراق مەنى قيناعانى — ول ۋاقىتتا مەن مايداندا بولعانىم جوق. ءتىپتى اسكەر قاتارىنا دا ىلىكپەگەن كەزىم. سونى سۋرەتتەۋگە حاقىم بار ما دەگەن سۇراۋ دا قينادى. ءبىراق ويلان-ويلان وسى كەزەڭدى سۋرەتتەۋگە بەكىندىم. ويتكەنى سوعىستىڭ تابيعاتى ءبىر. اجال بىرەۋ. ونىڭ ۇستىنە مەن سوعىستى سىرتتان باقىلاعانىم جوق، ىشىندە بولدىم. ءتورت رەت جارالاندىم. جانە 1942 جىلى سول موسكۆا ماڭى — رجيەۆ توڭىرەگىندە سوعىستىم. ءسويتىپ بارلىق جاعدايدى ەكشەي كەلگەندە — ءۇش جىل بويعى سوعىستان كورگەن-بىلگەنىمدى — 1941 جىلدىڭ قاھارلى كۇزىنە توپتاۋعا بولادى ەكەن دەگەن ويعا كەلدىم.

ارينە، ءوزىم ورتاسىندا بولماعان وقيعانى جازۋ ءۇشىن قوسىمشا زەرتتەۋلەر كەرەك بولدى. موسكۆا تۇبىندەگى دۋبوسەكوۆو ستانسياسىنا بارىپ، جيىرما سەگىز باتىردىڭ وكوبىنا ءتۇستىم. بۇل 1950 جىلى بولاتىن، وندا وكوپتارى ساقتالعان ەدى. سودان كەلىپ ۆولوكولامسك ماڭىن جاياۋ ارالاپ، ءبىراز ءجۇردىم. سەگىزىنشى گۆارديا ديۆيزياسىنىڭ كەيبىر جاۋىنگەرلەرىمەن سويلەستىم. ايتسە دە نەگىزگى سۇيەنگەنىم سوعىستا ءوزىمنىڭ كورگەن-بىلگەنىم، العان اسەرىم بولدى. ءبىراق ءوز بىلگەنىمە سەنىپ، ماتەريالدى از تەكسەرگەنىمدى، سوندىقتان دا وسى رومانعا سياتىن، ونى كۇشەيتەتىن كەيبىر سۇيەكتى وقيعالاردىڭ قالىپ قويعانىن كەيىن ءبىلدىم.

كۇنى بۇرىن روماننىڭ جوسپارىن جاساعان جوقپىن. (وسى كۇنگە دەيىن جازاتىن شىعارمانىڭ جوسپارىن جاسايمىن). ستولعا وتىرعاندا شىعارمانىڭ نەگىزگى وي قازىعى باس گەرويدىڭ ءومىر جولى، جەتەتىن تۇسى انىعىراق بولدى دا وزگە جاعى ونشا ايقىندالىپ بولعان جوق ەدى. العاشقى تاراۋلاردا نە ايتاتىنىمدى بىلەتىنمىن. جازۋعا كىرىسىپ، ىلگەرىلەگەن سايىن كوك جيەگىم كەڭىپ، شىعارمانىڭ كەيىنگى جاقتارى دا ايقىندالا بەردى. ابزالى وي دەگەن نارسە الىپ قاشىپ كەتە بەردى. مەنىڭشە قاي جازۋشى دا شىعارمانىڭ كەيىنگى جاعىن كوپ ويلايدى. مىسالى، ءبىرىنشى تاراۋدى ءبىر رەت ويلاپ الىپ جازساق، ەكىنشى تاراۋدى ءبىرىنشىنى جازىپ وتىرىپ تا، سول ەكىنشى تاراۋدىڭ ءوزىن جازىپ وتىرىپ تا ويلايسىڭ. سول سياقتى ءۇشىنشى تاراۋدى ءۇش قايتارا، ءسويتىپ كەتە بەرەدى. ال ەندى شىعارمانىڭ اياعىنا جۋىقتاعاندا امالسىز ارتىڭا كوز جىبەرەسىڭ دە كەيىندە قالعان شالالىعىڭدى كورەسىڭ. سونداي-اق مەن دە روماندى بىتىرگەسىن «قاھارلى كۇندەردىڭ» ءبىرىنشى بولىمدەرىن تۇگەل دەرلىك باسقاشا، قايتا جازىپ شىقتىم.

وسى ارادا ەكى نارسەنى ەسكەرتە كەتەيىن. ءبىرىنشى ماتەريالدى ىرىكتەۋ. مەنىڭ ءۇش جىل بويعى سوعىستا كورگەن-بىلگەنىم «قاھارلى كۇندەرگە» سىيمايتىن ەدى. سوندىقتان دا كوزبەن كورگەن وقيعالاردىڭ ءبارىن بىردەي الا بەرمەي، نەگىزگى ويدى اشۋعا كەرەكتىلەرىن عانا الدىم. كەيبىر «وسى قىزىق-اۋ» دەگەن وقيعالار سىزىلىپ تا قالدى. سونىمەن بىرگە — گەرويلاردىڭ وتكەن-كەتكەن ءومىر جولىنا بايلانىستى ءبىراز جايتتار، سىرلار، سوعىستان ەمەس، بەيبىت ومىردەن كورىپ، تۇيگەندەرىمەن كىردى. شىنىن ايتقاندا ادامداردىڭ بەينەلەرىن جاساپ، سىرلارىن اشۋ ءۇشىن ەس بىلگەننەن باستاپ، ستول باسىندا جازىپ وتىرعان كۇنگە دەيىنگى اڭعارىپ كورگەنىمدى، جيعان-تەرگەنىمدى، ومىردەن العان ساباعىمدى، ءتىپتى كەيبىر ءوزىمنىڭ ىشكى سىرىمدى دا ىركىپ قالعانىم جوق.

ءار شىعارما قۇر وقيعادان ەمەس، جازۋشىنى شىن تەبىرەنتكەن ءومىر قۇبىلىسىنان، ويدان تۋادى عوي دەيمىن. «قاھارلى كۇندەر» ءۇش جىل سوعىسقاندا «وسىنى ايتامىن-اۋ» دەپ اۋىلعا الىپ قايتقان دۇنيەم بولاتىن.

ال، «ساۋلە» بولسا، كەيىنگى جىلدارى تۇيگەن ءبىر ويدان تۋدى. قاي شىعارما بولسا دا ءبىر تۇرتكى كەرەك. 1956 جىلى «كۇي اڭىزى» دەگەن اڭگىمە جازدىم. مۇنىڭ نەگىزى حالىق اۋزىندا بار نارسە. ول بىلاي: ءبىر شالدىڭ جالعىز نارى بوتاسى ءولىپ سۋالىپ قالىپتى. سول اۋىلعا ءبىر كارى، ءبىر جاس ەكى كۇيشى كەلە قالعان ەكەن، سولار شالعا «قىزىڭدى بەرسەڭ نارىڭدى ءيدىرىپ بەرەمىز» دەپتى. وسىعان كەلىسىپ ەكەۋى كۇي تارتادى. قارت كۇيشى ءوز ونەرىنىڭ كۇشىمەن ناردى يدىرگەن ەكەن، ءبىراق قۋ قىز تۇيەنىڭ ەمشەگىن قىسىپ تۇرىپ، كەزەك جاس كۇيشىگە كەلگەندە ساۋادى دا، سوعان تيەدى. بۇل اڭىز مەنىڭ قۇلاعىمدى ونشا ەلەڭ ەتكىزگەن جوق.

كەيىن ساناتورييدە جۇرگەندە ءبىر جاس قىزدى اينالدىرىپ جۇرگەن ءسۇر بويداقتى كوردىم. بايعۇستىڭ قانشا ىقىلاسى قۇلاسا دا تۇيەگە مىنگەن ادامداي، الگى قىزعا جاناسا الماي ءجۇردى. ءبىر كۇنى سول قىزدىڭ ءوزى قاتارلاس كينومەحانيك جىگىتپەن ءبىرىن-بىرى قۋىپ ويناپ جۇرگەنىن كوردىم. انانىڭ ءتىپتى ىڭعايى كەلمەۋشى ەدى، ال مىنا تەڭ قۇربى ەكەۋى جاراسا قالىپتى. سودان ماعان ءبىر وي كەلىپ، جاس كەزىندە قىزىق قۋالاپ ۇيلەنبەي، ەندى جەر ورتاسىنا جەتكەندە كوڭىلى، مىنەزى جاراساتىن جار سۇيە الماي، زامانىن وتكىزىپ العان وكىنىشتى كارى بويداق تۋرالى اڭگىمە جازعىم كەلدى. ءبىراق ول اڭگىمە بىردەن جازىلا قويمادى. ءسويتىپ جۇرگەندە «نار يدىرگەن» كۇيى تۋرالى اڭىز ەسىمە قايتا ءتۇستى. ەندى ويلاپ قاراسام ونەرىمەن ادام تۇرسىن، حايۋاناتتى تەبىرەندىرگەن قارت كۇيشىنىڭ ءحالى — تىم ايانىشتى. جاس كۇيشىنى قويشى، ونىڭ ءومىرى الدا. ال، مىنا سورلى ءومىر بويى ەل كەزىپ، جۇرتتىڭ كوڭىلىن جۇباتىپ، شەرىن تارقاتىپ جۇرگەن، سونىمەن بار داۋرەنىن وتكىزىپ، قارتايعاندا قايتىپ ورالار، قىزىعى جوق جالعىز. بويىنداعى بار اسىلىن وزگەگە بەرىپ، تولەۋىنە ەش نارسە الماعان ونەر ادامىنىڭ تاعدىرى. جوعارىدا ايتىلعان وقيعا تۇرتكى بولدى دا — وي قىزىعى تابىلىپ، اڭىزدىڭ ماعىناسى اشىلدى. ءسويتىپ اڭگىمە جازۋعا وتىردىم. (ونداعى ادام اتتارى اڭىزدا جوق، ويدان شىعاردىم). ارينە، قىز قارت كۇيشىنى الداي العان جوق، ول ءبارىن كوردى، ءبارىن ءتۇسىندى. «اھ، زامانىم ءوتىپ كەتكەن ەكەن عوي» دەگەن وي جۇرەگىن قارىپ ءوتىپ، «ار جاعىن سەن تارت» دەپ دومبىرانى جاس كۇيشىگە تاستاي بەردى.

بار جازۋشى سولاي شىعار، مەن اسىرەسە اڭگىمە جازعاندا ومىردە وزىمە ءبىر وي سالعان، ەرەكشە اسەر ەتكەن وقيعانى وزەك ەتەمىن. سونىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ۇستاپ العاسىن-اق ويلانا باستايمىن. ارينە، جۇمىس ۇستىندە ويىڭ ۇلعايادى، كەڭيدى، تەرەڭدەيدى، ءبىراق بار وقيعانى، ادامداردىڭ ارەكەتى سول جاڭاعى توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەپ سايادى.

1956 جىلدىڭ كۇزىندە اقتوبە وبلىسىنىڭ قارابۇتاق اۋدانىنا باردىم. ىرعىز وزەنىنىڭ بويىنداعى «قىزىل اسكەر» كولحوزىنىڭ پرەدسەداتەلى الدوڭعار مەنىڭ مەكتەپتەس جولداسىم ەدى. سونىڭ ۇيىندە ءبىراز جاتتىم. بۇل ءوزى تازا قازاق كولحوزى. سول اۋىلدا باسقا ۇلتتان جالعىز عانا ۋكراين قىزى —رايا دەگەن فەلدشەر بار ەكەن. ءوزى جۋىردا كەلىپتى، ءالى بالا، جاسى ون سەگىزدەر شاماسىندا. ەلگە ءسىڭىسىپ بولماعان، مىنەزى تۇيىق، كوبىنە جالعىز جۇرەدى. سۇراستىرىپ قاراسام — ءوزى بۇرىن ەشقايدا شىقپاعان، دەريەۆنيادا وسكەن قىز ەكەن. ەندى ءتىپتى، ءتۇر-تۇسى، ادەت-عۇرپى بولەك ادامداردىڭ اراسىندا ءجۇر. بەينە ءبىر تانىمايتىن ۇيگە تاستاپ كەتكەن جاس بالاداي حالدە. رايانىڭ وسى ءبىر پسيحولوگيالىق جاعدايىنا قىزىقتىم دا اڭگىمە جازعىم كەلدى. ويلاي كەلە، شەتتەن كەلگەن قىزدىڭ كوزىمەن قازاق حالقىنىڭ مەيماندوستىعىن، شىن جاناشىر مەيىرباندىعىن كورسەتكىم كەلدى.

ءبىراق بۇل تەك يدەيا عانا. قۇرعاق وي اڭگىمە بولمايدى. ەڭ الدىمەن اڭگىمەگە وزەك بولاتىن رايانىڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ تۇتاس جەلىسىن تارتىپ، سونى ءتىرىلتۋىم كەرەك. ول ءوزى تۇيىق قىز، ونشا سىر اشپايدى. ءتىپتى اق جارقىن اشىق بولعان كۇندە دە بىرەۋدىڭ ىشىنە بىرەۋ كىرىپ شىعا ما؟ مۇندايدا وتكەن-كەتكەنىڭدى قوزعاپ، ءوز باسىڭنان سونىڭ حالىنە ۇندەستىك ىزدەيسىڭ. ءبىر زاماندا كوڭىلىڭدى تولقىتقان، ءقازىر ۇمىت بولعان سەزىمىڭدى قايتادان وياتاسىڭ. بالا كەزىڭدە كوزىڭ جاۋدىراپ بەيتانىس، جات ادامداردىڭ اراسىندا جۇرگەن شاعىڭدى تاعى دا كوز الدىڭا اكەلەسىڭ. ارينە، مۇنداي كەزدەگى كىسىنىڭ كوڭىل-كۇيى كەڭ ادامعا تانىس. ەندى سونى تىرىلتەتىن شتريح، دەتالدەر ىزدەدىم. ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا وقشاۋ ەسكى تەرەكتەر بار. ال، رايا تۋىپ-وسكەن پولتاۆا جەرىندە جاڭاعى تەرەكتەر بار ەكەن. ءسوز جوق، جات جەردە جۇرگەندە جاڭاعى تەرەكتەر ونىڭ كوزىنە وتتاي باسىلادى. تۋعان جەرىن ەسىنە سالادى. وسىلاي تام-تۇمداعان ءتىرى دەتالدەر كەلە باستادى.

ءبىر كۇنى قىرمان باسىندا ەدىم، ويپاڭدا جايىلىپ جۇرگەن كوكقۇتاندى كوردىم. اتايىن دەسەم ەشكىمدە مىلتىق جوق ەكەن. سوندا دا كوكقۇتانعا جاقىنداپ باردىم. مەن جاقىنداعان سايىن ول قاشىقتاي بەرەدى دە، مەن كەيىن قاراي جۇرسەم، و دا ەرىپ، بەرى قاراي جاقىندايدى. جالعىز قۇتان نە قىرمانعا، نە اۋىلعا ماڭايلاي الماي وقشاۋ ءجۇر. مۇنىڭ وسى كورىنىسى رايانىڭ ءحالىن ەسىمە سالدى. ءبىر ۇقساستىق بار سياقتى. ايتپاقشى، ۋكراينادا وسى كوكقۇتاننىڭ اعايىنى، لايلەك دەگەن قۇس بولاتىن. ول ۇياسىن ءۇيدىڭ توبەسىنە سالادى. وعان ەشكىم تيمەيدى. ەگەر وسىنى رايا كورسە ەسىنە سول لايلەك تۇسپەس پە ەدى. اۋىلعا كەلىپ ءۇي توبەسىنە جىلى ۇياسىن سالا الماي، جالعىز جۇرگەن كوكقۇتاننىڭ ءحالى ءوز ءحالىن ەسىنە سالىپ، كوڭىلى بۇزىلماس پا ەدى. اڭگىمەنىڭ كىلتى وسىلاي تابىلدى دا ونىڭ اتىن «كوكقۇتان» قويۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدىم.

ارينە، اڭگىمەدە رايا جالعىز بولمايدى. ساندىبەك اتالاتىن جىگىتتى ومىردەن ءتۇر، ءتۇس مىنەزىمەن ءدال سول كۇيىندە الىپ ەنگىزدىم. ونىڭ دومبىراعا قوسىپ، ورىسشا-قازاقشا بىردەي ءان سالاتىنى دا راس. رايانىڭ سونىڭ ۇيىندە جاتقانى دا راس. رايانىڭ اتىن گاليا دەپ وزگەرتكەنىم بولماسا، ءتۇر-سيپاتىن سول كۇيىندە قالدىردىم. وسىنداي جولمەن اڭگىمەگە باسقا دا كولحوزشىلار كىردى. تەك باشەك دەگەن جىگىتتى باسقا اۋىلدان كورىپ ەم، ونى وسىندا كىرگىزدىم، ال ورازدى، سول وراز بەن گاليا اراسىنداعى وقيعانى ويدان شىعاردىم. ءبىراق بۇل تۇستا دا شىندىقتان الىستاپ كەتپەدىم عوي دەپ ويلايمىن. مۇمكىن، رايا دا كەيىن ءوزىنىڭ ورازىن تاپقان شىعار.

ايتپاقشى، گەروينيام پولتاۆا ماڭىنان. ول كورمەگەن جەرىم. سوندىقتان دا ونىڭ دەريەۆنياسىن ءوزىم كورگەن مەليتوپول ولكەسىنە «كوشىرىپ» اكەلدىم. جازۋشىنىڭ قيالى قانشا باي بولسا دا كورمەگەن جەردى سۋرەتتەۋ تىم اعاتتىق بولار ەدى. ەگەر «الىستان جەتكەن سارىنداعى» قىزىل قۇمدى، قۋان داريانى، اياز قالا اتالاتىن ءولى شاھاردى بالا كەزىمدە كوزبەن كورمەسەم — بۇل اڭگىمەنى جازباسىم كامىل.

سول سياقتى سۋرەتتەگەن كەيىپكەرىمدى دە ويدان شىعارىپ كورگەن ەمەسپىن. ادەبيەت تىلىمەن ايتقاندا — ءار قايسىسىنىڭ ومىردە ءپروتوتيپى بار. مىسالى، «قاھارلى كۇندەردەگى» قارتباي، ءبورىباي، كاكىبايلار رومانعا ءتىپتى ءوز ەسىمدەرىمەن كىردى. كەيىپكەرلەردى سۋرەتتەگەندە ءوزىم جاقسى بىلەتىن ءبىر ادامدى كوز الدىما ۇستاپ وتىرامىن. ارينە، ومىردە ول ادام ءدال مەن سۋرەتتەگەن وقيعانىڭ ىشىندە بولىپ، سول كەيىپكەر ىستەگەن ءىستى ىستەگەن جوق، ءبىراق ونىڭ سول جاعدايدا نە ىستەيتىنىن، قانداي مىنەز كورسەتەتىنىن، ەڭ اياعى قالاي ءجۇرىپ تۇراتىنىن، بەت ءپىشىنىن «كورىپ» وتىرامىن. شىعارما دەگەندى ومىردەن دايىن كۇيىندە الىپ، قاعازعا تۇسىرە سالساق راقات بولار ەدى عوي. ءبىراق ولاي ەمەس، جازۋشى ارحەولوگ سياقتى ۇنتاتىلىپ قالعان سىنىقتان قۇراستىرىپ، تۇتاس بەينە جاساۋ كەرەك. سونداي-اق كەيىپكەر ەسەبىندە العان تانىس ادامىڭدى، — ءومىر تاجىريبەڭنەن قىرناپ الىپ تولىقتىرا تۇسەسىڭ. كەيدە ەكى-ۇش ادامنان ءبىر كەيىپكەر قۋراپ شىعاراسىڭ. مەن «قاھارلى كۇندەردەگى» كوجەكتى بىرنەشە قازاقتان قۇرادىم. جاسىراتىنى جوق. كوجەكتىڭ ىشىنە ءوزىمنىڭ دە بالانى جاقسى كورەتىن مىنەزىم كىرىپ كەتتى.

ابزالى مەن ويعا شابانداۋ بولۋىم كەرەك. كوڭىلگە العان وبرازدارىم ۇزاق «پىسەدى» ، سول سياقتى ويعا العان شىعارمانى دا جازۋعا بىردەن وتىرا قويمايمىن. كەيدە ارادا جىلدار ءوتىپ كەتەدى. سول كەزدە بىقتىرىپ قويعان بيداي كوجەدەي ىشتە پice بەرەتىن سياقتى. (مۇنىڭ ءبىر قيىن جەرى— مەن شۇباتىلىپ جەتكەنشە كۇن تارتىبىندەگى جاڭالىقتى لىپىپ تۇرعان ءونىمدى جازۋشىلار قاعىپ كەتەدى.)

مىسالى، «ساۋلەدەگى» بوپەجان وبرازى. بۇل وبراز العاش رەت مەنىڭ ويىما ەلۋىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە كەلدى. سول كەزدە كورنەيچۋك ءبىر پەساسىندا وزگەشە ءبىر مەششانكا ايەلدىڭ وبرازىن جاسادى. سوعان ىلەسە مودا قۋالاعان، الەمىش كيىنگەن اقىلسىز قاتىنداردىڭ وبرازى قازاق، وزبەك دراماتۋرگياسىنا دا توپىرلاپ كەلە باستادى. سوندا — بۇگىنگى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ ۇيىندە — وراق اۋىزدى، وت ءتىستى، وزىنشە اقىلدى، كۇيەۋىن ءبىر قولىمەن ءۇيىرىپ وتىرعان، كەيبىر مىقتى ايەلدەر بار-ay، سونى نەگە جازبايدى ەكەن وسىلار دەپ ويلاپ ەدىم. مۇنداي ادامدى ومىردەن كورگەنمىن. ەركەكپەن ەركەكشە سويلەسەتىن، ەركىن مىنەزدى، ءتىلى ءمىردىڭ وعىنداي. ونىمەن ءبىر داستارحاندا بولساق كادىمگىدەي ساقتانىپ، قورقىپ وتىراسىڭ، ەگەر جازاتايىم اعاتتىق ىستەپ الساق تىلىمەن شاعىپ العاندا ورنىڭنان تۇرا الماي قالاسىڭ. اتتەڭ تەك ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، مول قايراتى مەن تاپقىر اقىلىن دۇرىس باعىتقا باعىشتاپ جىبەرسە بار عوي — ءبىر مينيسترلىگىڭدى دوڭگەلەنتىپ-اق وتىرار ەدى. «ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيماس» دەگەن قازاق ماقالىنىڭ جانى بار عوي دەيمىن، ونداي ايەلدەردىڭ كۇيەۋى موماقان، موجانتومپايلاۋ بولادى. كوپ جىل باسىمدا جۇرگەن وسى وبرازدى ىڭعايى كەلە قاپ «ساۋلە» پەساسىنا كىرگىزدىم.

ءبىراق كەيدە «ايتپاي كەلەتىن» شىعارما، ستول باسىندا تۋاتىن وبرازدار دا بولادى ەكەن. ەندى نەسىن جاسىرايىن، وسى «ساۋلە» پەساسى سولاي بولدى. جازامىن دەپ ستولعا وتىرعاندا — باسىمدا انىق ەش نارسە جوق سياقتى ەدى. ال، باستاعان سوڭ-اق ەلپىلدەپ تارتا بەردىم. جارتىسىن ارال تەڭىزىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى قۇلاندى تۇبەگىندە جازىپ، قالعانىن الماتىعا كەپ ءبىتىردىم. ءتىپتى اراسىندا ورىن اۋىستىرعانىما قاراماستان باس-اياعى ءبىر اي شاماسىندا جازىپ ءبىتىردىم. ال، قۇدايبەرگەن، ايشا، ساپار، گۇلجان، الدابەرگەن سياقتى وبرازدار دا ستول باسىندا عانا تۋدى. جانە ءبىر قىزىعى — پەسانىڭ ءبىرىنشى جارتىسى مەن ەكىنشى جارتىسى قاتار جازىلدى. باس جاعىن جازىپ وتىرعاندا كەيىنگى جاعىنداعى گەرويلاردىڭ قاقتىعىسى، سويلەيتىن سوزدەرى ويىما ورالا بەرەدى دە ونى قويىن داپتەرگە تولتىرا بەردىم. ءسويتىپ ەكىنشى اكتىنى ورتالاعان كەزدە — قالعان جاعىنىڭ نەگىزگى، ەڭ ءبىر ۇتىرلى سوزدەرى دايىن تۇردى...

جازۋشىنىڭ شابىتى بولادى، شابىتى كەلگەندە توگىپ تاستايدى دەگەن قىزىل ءسوزدىڭ سىرى ماعان ءمالىم. وعان سەنبەيمىن. جازۋشىلىق وي مەن سەزىمدى قاتار تولعاندىراتىن اۋىر ەڭبەك. ءار ەڭبەك سياقتى بۇعان دا ورىسشا ايتقاندا «رابوچەە ناستروەنيە» — كوڭىل حوشى، ىقىلاس كەرەك. سولاي بولا تۇرا وسى شىعارمانىڭ قالاي تەز جازىلعانىنا قايران بولدىم. بۇل مەنىڭ ءوز تاجىريبەمدە اسا سيرەك جاعداي. كوبىنە مەن ۇزاق تولعانىپ، قينالىپ جازامىن.

كەيىن وسىنىڭ سەبەبىن ويلاپ قاراسام — بۇل شىعارما «اياق استىنان» تۋا قالماپتى. بۇرىن تەك «ساۋلە» دەگەن پەسا جازامىن دەپ ويلاعانىم بولماسا، مۇنداعى ادامدار، جايتتار ويىما تالاي ورالعان ەكەن دە كەزىندە ىڭعايىن تاۋىپ، كادەگە جاراتا قويماعاندىقتان كوڭىلىمنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ساقتالىپ جاتا بەرگەن ەكەن. قىسقاسى، شابىتپەن شاقىرىپ، اسپاننان تۇسكەن ەش نارسە جوق، زاپاستان الىپ پايدالانىپپىن.

لابوراتوريا دەمەكشى، مەنىڭ نەگىزگى لابوراتوريام باسىم مەن كوڭىلىم — جۇرەگىم. سول ەكەۋىندە ەكشەلىپ، سوندا ساقتالعانداردى جازامىن. ءبىر جامان جەرىم، جوندەپ قويىپ داپتەر تۇتىنبايمىن. ەل ارالاعاندا قالتاما سالىپ شىققان قويىن داپتەرىمە ءونىمدى جازۋ تۇسە قويمايدى. جۇرتتىڭ كوزىنشە ءبىر نارسەنى ءتۇرتىپ جاتۋعا ۇيالامىن. راسىندا كەرەكتى نارسەنىڭ ءبارى بىردەي جادىڭدا ساقتالا بەرمەيدى؛ سوندىقتان ءتۇرتىپ الىپ جۇرگەن كەرەك-اق.

كوپ جازۋشىلار كۇن قۇرعاتپاي جازىپ وتىرادى. بۇلار توپەپ جازاتىن، موجانتومپايلار ەمەس، مىقتىلاردىڭ كوبى سولاي ىستەيتىن كورىنەدى... مەنىكى ولاي ەمەس. شىعارما پىسكەن كەزدە باس الماي وتىرامىن دا (كۇنىنە سەگىزدەن oن ەكى ساعاتقا دەيىن)، ال كەيدە جازباي بوس جۇرەمىن. بىردەن قاتتى ىستەگەن جۇمىس تەز شارشاتادى. ون شاقتى كۇننەن كەيىن تورت-بەس كۇن تىنىعىپ الماساڭ بولمايدى. وسى ۇزدىك-سوزدىق ىستەۋدەن قۇتىلىپ، مىقتى ءبىر ارناعا تۇسكىم كەلىپ-اق ءجۇر. ءبىراق ول وڭاي ەمەس ەكەن. بۇعان جانە ءبىر قىرسىعىن تيگىزەتىن — جالقاۋلىق. وسىدان قوسا ارىلۋىم كەرەك. ابزالى، جازۋشى وزىنە قاتتى رەجيم جاساپ، مىقتى ءبىر ارناعا ءتۇسىپ الماسا، ەڭبەگى ءونىمدى بولمايتىن ءتارىزدى.

«ويناساق تا ءبىراز جەرگە شاپتىڭ قوي» دەگەندەي تام تۇمداپ وتىرىپ «شەك-قارنىمدى» ءبىراز اقتارىپ الىپپىن ەندى بىر-ەكى سوزبەن قىسقا قايىرايىن.

جازۋشى جولىنىڭ ءبىر سالاسى — وقۋ، ۇيرەنۋ عوي. ول تۋرالى ايتسام ۇزاق ءسوز بولىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. ال توتەسىنەن كەلگەندە مەنىڭ ستيليستىك جاعىنان ۇيرەنەتىن ادامىم الەكسەي تولستوي. ونى وقىپ قانا قويماي، «ازاپتى caپاpدا» تريلوگياسىنىڭ ەكى كىتابىن اۋداردىم. وز ويىمشا وسى جازۋشىنى مىقتى ستيليست دەپ بىلەمىن.

ارينە، ءبىر جازۋشىنى وقىپ، سودان عانا ۇيرەنۋ — ۇزاق ورىسكە شىعارمايدى. كوپ وقۋ، كوپ زەرتتەۋ كەرەك. ءبىراق ءوسۋ، جەتىلۋدىڭ ەڭ دۇرىس جولى — كوپ جۇمىس ىستەۋ. وزگە شەبەردىڭ اسەم ورنەگىنە قانشا ۇڭىلگەنمەن، ءوز قولىڭا اسپاپ الماي تۇرىپ ونەردى مەڭگەرە المايسىڭ. جۇمىس ۇستىندە جازۋشى شەبەرلىگىن عانا شىڭدامايدى، ويى تولىسىپ، ءورىسى ۇلعايىپ، كەرەك دەسەڭىز ءومىر تاجىريبەسى دە مولىعادى كەيدە ءوز گەرويىمەن بىرگە جازۋشى دا وسەدى دەگەن راس cءوز.

---