جاھاندىق ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن امبەباپ ۇيىم
24 قازان – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كۇنى
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كۇنى – بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 2-سەسسياسىنىڭ شەشىمىمەن 1948 جىلدان باستاپ جىل سايىن 24 قازاندا اتاپ وتىلەدى. بۇل كۇنى 1945 جىلى بۇۇ جارعىسى كۇشىنە ەندى. 1971 جىلى 26-سەسسيادا باس اسسامبلەيا بۇل كۇندى حالىقارالىق مەرەكە دەپ جاريالاپ، بارلىق مەملەكەتتەردى مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە اتاپ وتۋگە شاقىردى. وسىلايشا، دۇنيە جۇزىندە 24 قازان – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كۇنى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كۇنىنە وراي بۇۇ باس حاتشىسى جىل سايىن دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىققا ۇندەۋ جولدايدى. بۇل كۇننىڭ مەرەكەلىك شارالارىنا كەزدەسۋلەر، پىكىرتالاس «دوڭگەلەك ۇستەلدەرى»، كورمەلەر كىرەدى، باس اسسامبلەيا زالىندا حالىقارالىق كونسەرت وتەدى. كەيدە بۇۇ مۇشەلەرى دۇنيە جۇزىندەگى قالالارمەن ەلەكتروندى تۇردە بايلانىسىپ، تەلەكونفەرەنسيالار، ارنايى ءىس-شارالار وتكىزىلەدى.
ءار مەملەكەت بۇل كۇندى ءارتۇرلى تۇردە اتاپ وتەدى: دانيادا مەن فينليانديادا - تۋ كۇنى. اقش-تا – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كۇنىنە بايلانىستى جىل سايىن پرەزيدەنتتىڭ جولداۋى جاريالانادى. شۆەسيادا - بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ كۇنى، فلاگشتوكتاردا شۆەسيانىڭ تۋى نەمەسە بۇۇ تۋى كوتەرىلۋى مۇمكىن.
بۇۇ قانداي ۇيىم؟
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بۇۇ-نىڭ قۇرىلۋىنا اسكەري، ساياسي، ەكونوميكالىق جانە باسقا دا ءبىرقاتار فاكتورلار سەرپىن بەردى. ول كەزدە كوپتەگەن ەلدەر مەن حالىقتار ادامزاتقا بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق اكەلەتىن، حالىقتاردىڭ بەيبىت ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جانە مەملەكەتتەردىڭ دامۋىنا كومەكتەسەتىن ۇيىمدى ارماندادى. مۇنداي حالىقارالىق قۇرىلىمدى قۇرۋ يدەياسى العاش رەت 1941 جىلى كوتەرىلدى.
بۇۇ – حالىقارالىق بەيبىتشىلىكتى، قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ جانە نىعايتۋ جانە ەلدەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان مەملەكەتتەردىڭ حالىقارالىق ۇيىمى. بۇگىندە الەمدەگى ەڭ بەدەلدى بۇل ۇيىمعا 193 مەملەكەت كىرەدى. بۇۇ ەڭ ءىرى حالىقارالىق ۇيىم بولا وتىرىپ، ۇجىمدىق رەتتەۋدى قاجەت ەتەتىن قازىرگى زاماننىڭ جاھاندىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە ارنالعان الاڭ رەتىندە قىزمەت ەتەدى. بىتىمگەرشىلىك – حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى ىلگەرىلەتۋ جانە ساقتاۋ ءۇشىن بۇۇ-نىڭ قول جەتىمدى ەڭ ءتيىمدى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى.
بۇۇ كوپتەگەن جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشەتىن الەمدىك ارەناداعى ەڭ ىقپالدى ۇيىمداردىڭ ءبىرى. بۇل ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتەردىڭ ساياسي عانا ەمەس، ەكونوميكالىق پروسەستەرىندە دە كورىنىس تابادى. بۇۇ - قاقتىعىستاردى بەيبىت جولمەن رەتتەيتىن، الەم حالىقتارىن دوستىق قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋعا ىنتالاندىراتىن، بەيبىتشىلىككە تونەتىن قاتەرلەردىڭ الدىن الاتىن ۇيىم.
بۇۇ قالاي قارجىلاندىرىلادى؟
مۇشە مەملەكەتتەر ۇيىمنىڭ بيۋدجەتىنە باعالاۋ شكالاسىنا سايكەس قاراجات ەنگىزەدى. ول ەلدىڭ تولەم قابىلەتتىلىگى، جالپى ۇلتتىق ءونىم، حالىق سانى نەگىزىندە قۇرالادى. بيۋدجەتكە نەگىزگى سالىمشىلار اقش، جاپونيا، جۇڭگو جانە گەرمانيا بولىپ تابىلادى. بۇۇ-نىڭ اعىمداعى ەكىجىلدىق تۇراقتى بيۋدجەتى 5،4 ميلليارد اقش دوللارىن قۇرايدى. ءبىر جىلعا ارنالعان بىتىمگەرشىلىك وپەراسيالارىنىڭ بيۋدجەتى 6،7 ميلليارد اقش دوللارى كولەمىندە. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، 2016 جىلى جاھاندىق اسكەري شىعىندار 2 تريلليون اقش دوللارىن قۇرادى. وسىلايشا، بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن سوعىس جۇرگىزۋدەن گورى از اقشا جۇمسالادى.
ءسىز بىلەسىز بە؟
- 1945 جىلدان بەرى بۇۇ-نىڭ قولداۋىمەن 170-تەن استام بەيبىت كەلىسىمدەر جاسالىپ، ايماقتىق قاقتىعىستار توقتاتىلدى.
- وتارسىزداندىرۋ پروسەسىندە بۇۇ شەشۋشى ءرول اتقاردى. بۇۇ-نىڭ كومەگىمەن الەمنىڭ 80-نەن استام ەلى تاۋەلسىزدىك الىپ، ەگەمەن مەملەكەتتەر بولدى.
- بۇۇ-نىڭ كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا ادام قۇقىقتارى، تەرروريزممەن جانە حالىقارالىق قىلمىسپەن كۇرەس، بوسقىندار، قارۋسىزدانۋ، تاۋارلار مەن مۇحيتتاردى قورعاۋ تۋرالى 500-دەن استام كوپجاقتى كەلىسىمدەر جاسالدى.
- دۇنيەجۇزىلىك ازىق-تۇلىك باعدارلاماسى – الەمدەگى ەڭ ءىرى گۋمانيتارلىق مەكەمە جىل سايىن 80 ەلدە ورتا ەسەپپەن 90 ميلليون ادامدى اشتىقتان قۇتقارادى.
- ساراپشىلاردىڭ بولجامى بويىنشا دۇنيە جۇزىندە 1990 جىلدان بەرى قاقتىعىستاردا قازا تاپقانداردىڭ 90 پايىزى بەيبىت تۇرعىندار بولعان، ال ولاردىڭ 80 پايىزى - ايەلدەر مەن بالالار.
- الەمدە وندىرىلەتىن بارلىق ۆاكسينالاردىڭ جارتىسىن يۋنيسەف ءوز باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ساتىپ الادى.
- بۇۇ-نىڭ اگەنتتىكتەرى 65 ميلليون بوسقىندار مەن قونىس اۋدارعاندارعا كومەك پەن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
- ءتۇرلى ناۋقاندار ارقىلى ۇيىم جىل سايىن 3 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاي وتىرىپ، دۇنيە جۇزىندەگى بالالاردىڭ 45 پايىزىن يممۋنيزاسيالايدى.
- 103 ميلليون بوسقىندار مەن سوعىس قۇرباندارىنا، اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندارعا كومەك كورسەتەدى جانە ولاردى قورعايدى.
- دۇنيە جۇزىندەگى 12 وپەراسيا اياسىندا 87 000 بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرمەن بەيبىتشىلىكتى ساقتايدى.
- دۇنيە جۇزىندە 3،6 ميللياردتان استام ادامنىڭ ومىرىنە اسەر ەتەتىن سۋ رەسۋرستارى ماسەلەلەرىندەگى جاھاندىق داعدارىستى شەشۋگە كومەكتەسەدى.
- 80 كەلىسىم-شارتتار مەن دەكلاراسيالار ەرەجەلەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، بارلىق جەردە ادام قۇقىقتارىن قورعايدى جانە كوتەرمەلەيدى.
- 202 ميلليون ادامعا 46 ميلليارد دوللار كولەمىندە گۋمانيتارلىق كومەكتى جيناۋدى ۇيلەستىرەدى.
- ديپلوماتيالىق ادىستەرمەن قاقتىعىستاردىڭ الدىن الادى، ونىڭ ىشىندە جىل سايىن 50 ەلگە سايلاۋ وتكىزۋگە كومەكتەسەدى.
- جىل سايىن 30 ميلليوننان استام ايەلدەر پايدالاناتىن رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا قىزمەت كورسەتەدى.
بۇۇ-دا سىيلىقتار جيناعى بار
بىرىكەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ سىيلىقتار جيناعى – 1950 جىلدان بەرى مۇشە مەملەكەتتەر، قورلار جانە جەكە دونورلار بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا رەسمي تۇردە سىيعا تارتقان ونەر، تاريحي نىساندار مەن ساۋلەت ەلەمەنتتەرى جيناعى.
حالىقارالىق قۇقىقتىڭ قاعيداتتارى مەن نورمالارى ساقتالۋ كەرەك
دەگەنمەن، ءبىز بۇگىنگى كۇنى ادامزات ءۇشىن اسا ماڭىزدى كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. الەم گەوساياسي قايشىلىقتار كۇشەيىپ كەلە جاتقان جاڭا كەزەڭگە تاپ بولىپ وتىر. جاقىندا عانا، ياعني 20 قىركۇيەكتە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 77-سەسسياسىنىڭ جالپى دەباتىندا سويلەگەن سوزىندە: «ءبىز مۇندا – بۇۇ شتاب-پاتەرىندە ادامزات ءۇشىن اسا ماڭىزدى كەزەڭدە باس قوسىپ وتىرمىز. ءتارتىپ پەن جاۋاپكەرشىلىككە نەگىزدەلگەن ءارى بۇرىن قالىپتاسقان حالىقارالىق جۇيەنىڭ ورنىن حاوس پەن بولجاۋعا كەلمەيتىن جاعداي باسىپ وتىر. تەجەمەلىك جانە تەپە-تەڭدىكتىڭ جاھاندىق جۇيەسى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قالا المادى. قاۋىپسىزدىك ارحيتەكتۋراسى كەلمەسكە كەتىپ بارادى. الەمدىك الپاۋىتتار اراسىنداعى ءوزارا سەنىمسىزدىك جىلدام ارتا ءتۇستى. الەم جاڭا اسكەري قاقتىعىس وشاقتارىنىڭ قۇربانىنا اينالدى. ءبىز ەكى بۋىننان كەيىن العاش رەت يادرولىق قارۋدىڭ قولدانىلۋ قاۋپىمەن بەتپە-بەت كەلدىك» دەپ قاداپ تۇرىپ ايتتى. راس، حالىقارالىق احۋال شىنىندا دا وتە كۇردەلى.
سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسى ءوز سوزىندە اتاپ كورسەتكەندەي: «وتكەن جىلدارداعى كوپتەگەن جانە كوبىنە ءوزارا بايلانىستى داعدارىستار جاھاندىق باسقارۋدا ايتارلىقتاي كەمشىلىكتەر بار ەكەنىن كورسەتتى. ولار بۇۇ-نى جاڭعىرتۋ جانە رەفورمالاۋ قاجەت ەكەنىن ايقىنداپ بەردى».
وسىدان 77 جىل بۇرىن بۇۇ-نىڭ نەگىزىن قالاۋشى مەملەكەتتەر ۇيىمنىڭ جارعىسىنا حالىقارالىق قۇقىقتىڭ قاعيداتتارى مەن نورمالارىن ەنگىزدى. بۇل ەرەجەلەر وسى ۋاقىت ارالىعىندا الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ قىزمەتىن ءتيىمدى رەتتەپ كەلدى. ءقازىر وسى امبەباپ ۇيىمنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان ىرگەلى قاعيداتتارعا قايتا ورالۋ اسا ماڭىزدى. بۇۇ اياسىندا بەكىتىلگەن قۇندىلىقتار جۇيەسى الەمنىڭ تۇپكىر-تۇكپىرىندەگى ميلليوناعان ادامعا ءۇمىت ساۋلەسى بولىپ قالا بەرەدى. ءبىز ىنتىماقتاستىق رۋحىنا نەگىزدەلگەن بۇۇ-نى باسشىلىققا الىپ، سول قۇندىلىقتاردى باتىل قورعاۋعا ءتيىسپىز. ءبىز تەك كۇش جۇمىلدىرا وتىرىپ قانا قازىرگى زاماننىڭ سىن-قاتەرلەرىنە توتەپ بەرە الامىز.
بيىل قازاقستان مەن بۇۇ اراسىنداعى سەرىكتەستىككە - 30 جىل! تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋى مەن نىعايۋىنا بۇۇ زور ۇلەس قوستى. وسى ارالىقتا ءبىز ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كەڭەستەن باستاپ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە دەيىنگى ۇيىمنىڭ بارلىق نەگىزگى ورگاندارىندا بۇۇ جارعىسىندا بەلگىلەنگەن ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەدىك. قازاقستان الدا دا ءقاۋىپسىز، ورنىقتى جانە دامىعان جاھاندىق قوعام قۇرۋ جولىندا بار كۇش-جىگەرىن اياماي جۇمسايتىن بولادى.
سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى
You Might Also Like
-
بىرىنشىدەن، بۇل ادەتتە جاڭالىق. قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا – ساياساتتا، ەكونوميكادا، عىلىمدا، مادەنيەتتە، سپورتتا جاڭالىق ىزدەۋ – جۋرناليست ءۇشىن ەڭ باستىسى. الايدا جۋرناليستيكا ءال...
