InfoHub Logo

 

جامبىل جابايەۆتىڭ تۋعانىنا -  175  جىل!

ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا جامبىل 95 جاستا ەدى. قارتايعان، قاجىعان، ونىڭ ۇستىنە سىرقات ەدى. سوعان قاراماي ول وتان سوعىسىنىڭ العاشقى كۇندەرى-اق «اتا جاۋمەن الىستىق»، «ءولىم مەن ءومىر بەلدەستى»، «اتتان، باتىر ۇرپاعىم!»، «كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنە» دەگەن سياقتى ءبىرسىپىرا ولەڭ، جىر شىعاردى. قارت اقىننىڭ بۇل ولەڭ، جىرلارى مەيلىنشە جالىندى، جاۋعا دەگەن ىزا-كەك، وشپەندىلىك، قاھار، وتانعا، حالىققا دەگەن زور سۇيىسپەنشىلىك، كەڭەس حالقىنىڭ جەڭۋىنە شەكسىز سەنىم، ناعىز پاتريوتيزم جىرى بولدى.

1941 جىلى 22 ماۋسىم كۇنى نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارى ەلگە باسىپ كىرىپ، وتان سوعىسى باستالعان كەزدە، بۇل باسقىنشىلىققا ىزالانعان جامبىل:

              اسقار تاۋداي ەلىمە،

              بايتاق جاتقان جەرىمە،

             -  شاپتى فاشيست، - دەگەندە،

اشۋمەنەن ارالاس،

جىر دا كەلدى كومەيگە،

قاھار قاۋلاپ دەنەمدى! –

دەپ باستاپ، «اتا جاۋمەن ايقاستىق» دەگەن ۇزاق جىر ايتتى.   

جامبىل بۇكىل حالىقپەن بىرگە ءوزىن وتاندى قورعاۋعا، جاۋدىڭ كوزىن قۇرتۋعا اتتاندىم، مايداندامىن دەپ سانادى. ول حالىققا ەلدىڭ باسىنا ءقاۋىپتى كۇن تۋعانىن ءتۇسىندىرىپ، ونى قورعاۋعا، جاۋدى تالقانداۋدان مالدى دا، جاندى دا، ەشتەڭەنى دە اياماۋعا شاقىردى.

1943 جىلى جەلتوقسان ايىندا حالىق اقىندارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ايتىسى بولدى. ايتىستى جامبىل باستاپ، ۇزاق جىر ايتتى، اقىنداردى جەڭىس جىرىن شىرقاۋعا، وتاندى، وتاندى قورعاعان ەرلەردى جىرلاۋعا شاقىردى.

وتان سوعىسى جىلدارىندا جامبىل ولەڭ، جىرلارى سياقتى كوپتەگەن پاتريوتتىق سەزىمگە، جىگەرگە تولى جىر، داستاندار شىعاردى. جاۋمەن قيان-كەسكى شايقاسىپ، وتاندى قورعاعان، ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن جەكە قالالارعا، جەكە جاۋىنگەرلەرگە، اسكەر بولىمشەلەرىنە، بۇكىل كەڭەس ارمياسىنا ارناپ ولەڭ جىر شىعاردى.  مىسالى، ول «موسكۆاعا»، «لەنينگرادتىق ورەندەرىم»، «كەڭەس گۆاردەەستەرىنە»، «مايدانعا حات»، «تەمىر تۇلپار مىنگەن قىز»، «اتتاندىرۋ»، «وتان ءامىرى»، «الىنباس قامال»، «ۆورونەج باتىرلارىنا»، «قامال بۇزعان قاھارمان»، «جاۋ اجالى جاقىن» ت.ب. ولەڭ، جىر، داستان شىعاردى.

جامبىل ءوزىنىڭ وسى جىگەرلى، جالىندى، بارىنشا پاتريوتتىق رۋحتا شىعارعان ولەڭ، جىرلارىمەن ارميانى، حالىقتى، مايدان، تىل ەرلەرىن جىگەرلەندىرىپ، توزىمدىلىك، باتىلدىققا، ەرلىك، قاھارماندىققا، وتان ءۇشىن جانقيارلىققا ۇگىتتەپ، جۇمىلدىرىپ وتىردى.

مىسالى، جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەندەرىم!» دەگەن ولەڭ-جىرى قورشاۋدا قالىپ، جاۋمەن قيان-كەسكى ۇرىسىپ جاتقان لەنينگرادتىقتارعا ۇلكەن اسەر ەتىپ، ولاردىڭ كۇشىنە كۇش قوسقان. «... ءبىز جامبىلدىڭ ولەڭىن كوزىمىزگە جاس ىركىپ، كوكىرەگىمىزگە كەك تولىپ وقىدىق. قازاقستان حالقى بىزگە تۋىسقاندىق سالەم، دوستىق پەن ماحاببات جولداعان دەپ ۇقتىق. بۇل بىزگە زور جىگەر بەردى. بەينە ءبىر زاپاستا تۇرعان تۇتاس اسكەري كۇش كەلىپ قوسىلعانداي سەزدىك. ەسەلەنگەن كۇش، قۋاتپەن، جىگەرمەن ۇرىستىق»، - دەپ جازدى لەنينگرادتى قورعاۋدا بولعان جازۋشى ۆسيەۆولود ۆيشنيەۆسكيي.

بۇل جىردى جامبىل لەنينگرادتىڭ ءحالى اسا ءبىر اۋىر شاقتا، قالا جاۋدىڭ قورشاۋىندا قالعان كەزدە شىعاردى. وسى كەزدە جامبىل جىرىنىڭ كۇشى مەن اسەرى قانداي بولعانى تۋرالى ورىستىڭ بەلگىلى اقىنى، لەنينگراد جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى بولعان، قالانى قورعاۋدا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ادامنىڭ ءبىرى الەكساندر پروكوفيەۆ بىلاي دەيدى: «جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەندەرىم» دەگەن جىرى جاريالانعان كەز لەنينگرادتىڭ ءحالىنىڭ اسا ءبىر اۋىر شاعى ەدى. بۇل شاقتا، نەمىستىڭ قورشاۋىندا قالعان لەنينگرادتا ازىق وتە از بولدى، كۇنىنە جۇمىس ىستەىتىن ادام 250 گرامم نان الدى، ەت، ماي دەگەندى حالىق وتە از جانە وتە سيرەك كوردى، باسقا ازىقتى بىلگەن جوق. ۇيلەرگە جىبەرىلەتىن سۋ توقتاتىلدى، كاناليزاسيا ىستەمەدى، وتىن اتىمەن بولمادى. جاۋ اتقان سنارياد پەن بومبالاردىڭ سالدارىنان شىنىسى قيراپ، تەرەزە بىتكەن اڭىرايىپ اشىق تۇردى، ەلەكتر جارىعى دا ناشار جاندى، ءتىپتى قالاداعى ۇيلەردىڭ كوبىندە بولعان جوق. قالاعا جاۋدىڭ وعى ۇزدىكسىز جاۋىپ تۇردى.

وسىنداي كەزدە جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەندەرىم» دەگەن جىرى گازەتتەردە جاريالاندى. حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋدە ەرەكشە كۇشى كورىنگەن بۇل جىردى لەنينگرادتىڭ راديوسى كۇنىنە الدەنەشە رەت وقىپ تۇردى. جىر ۇلكەن ارىپپەن باسىلىپ، كوشەلەردە پلاكات بوپ ءىلىندى. سول پلاكاتتى ۇيمەلەسىپ وقىسىپ، كوزدەرىنەن جاستارى سورعالاعان تالاي ادامداردى كوردىم. نەمىستەردىڭ سامولەتتەرى توبەدە ۇشىپ بومبا تاستاپ جۇرگەندە، بومباپاناعا تىعىلۋدىڭ ورنىنا، جامبىلدىڭ جىرى باسىلعان گازەتتى الۋعا كوشەدە كەزەكتە تۇرعان ادامداردى تالاي كوردىم». پروكوفيەۆ ءسوزىن اياقتاي كەلىپ، جامبىلدىڭ بۇل ولەڭىنىڭ لەنينگراد حالقىن جانە ونىڭ جاۋىنگەرلەرىن جىگەرلەندىرۋدە وتە زور قىزمەت اتقارعانىن ايتادى.

«لەنينگرادتى قورعاۋ» دەگەن اتپەن شىققان قالىڭ كىتاپتا جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەندەرىم» دەگەن ولەڭى كورنەكتى ورىن الدى. اقىننىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا ارنالعان جىرلارىنىڭ كۇشى جامبىلدىڭ اتىنا جۇزدەپ-مىڭداپ كەلگەن حاتتاردان دا بايقالادى.

اسقاق ءۇندى، الىپ اقىن وتان سوعىسى مايدانىنان كەلگەن داڭقتى باتىرلارمەن كەزدەسىپ، ولاردى ارنايى ۇيىنە شاقىرىپ، قوناق قىلىپ، قۇرمەتتەپ كەڭەسەتىن ەدى. سوعىس جىلدارى جامبىل اقىن ءوز ۇيىندە قازاقتىڭ ەرەن ەرلىگىمەن  داڭقى شىققان باتىرلارى مالىك عابدۋللين مەن باۋىرجان مومىشۇلىن ەرەكشە قۇرمەتپەن قارسى الىپ، قابىلدايدى. سالەم بەرۋگە بارعان مالىكتىڭ قولىن جاكەڭ ۇستاپ تۇرىپ، ونىڭ باتىرلىق ىستەرىن ەستىگەنى، كورۋگە قۇمار بولعانى تۋرالى ۇزاق جىر ايتادى. پانفيلوۆشى 8-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ داڭقتى قولباسشىسىنىڭ ءبىرى، پولكوۆنيك باۋىرجان مومىش ۇلى ۇيىنە قوناققا بارعاندا دا، جاكەڭ مالىككە جاساعان  قۇرمەتتى كورسەتتى.

سوعىس جىلدارى جامبىلدىڭ ۇلدارى العاداي مەن ىزتىلەۋ ارميا قاتارىنا الىندى. ىزتىلەۋ وسى قيان-كەسكى سوعىستا حابارسىز كەتتى. ال، مايداندا العادايدىڭ كورسەتكەن ەرلىكتەرىن ايتىپ ءبولىم باستىعى حات جازعاندا، جاكەڭ اسا قاتتى قۋاندى. 1942 جىلدىڭ كۇزىندە العادايدىڭ ءوزى اكەسىنە حات جازىپ، ەرلىك قيمىلدارىمەن تانىستىرادى. سوعان قايتارعان جاۋابىندا جامبىل:

            حاتىڭدى، بالام، وقىدىم،

            قالىڭدى ءبىلدىم ساپاردان.

            قۋانىپ ساعان وتىرمىن،

            گۆاردەەس اتانعان.

           سۇرانشى، ساۋرىق سەكىلدى

           بولىپسىڭ، بالام، قاھارمان... –

دەپ، بالاسىنا ولەڭ جولدارىمەن رۋح بەرە تۇسەدى. بۇل جىرىن جاكەڭ:

          دوستارىڭا سالەم ايت!

          جاۋلارىڭدى جەڭىپ قايت! –

دەگەن تىلەكپەن بىتىرەدى.

          جاكەڭ العادايدى اسا جاقسى كورىپ: «وزگە بالالارىم – ءبىر توبە، العادايىم ءبىر توبە» دەپ وتىرادى ەكەن.

1943 جىلدىڭ جازىندا جاكەڭنىڭ سول اسا جاقسى كورەتىن ۇلى العادايدىڭ مايداندا  ەرلىكپەن قازاعا ۇشىراعانى تۋرالى حابار كەلدى. اۋىلىنا بارىپ، بۇل حاباردى جامبىلعا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى ابدىسامەت قازاقبايەۆ باستاعان كوميسسيا ەستىرتتى. قايعى جاكەڭە اسا اۋىر سوقتى.

العاداي مايدانعا اتتانعاننان كەيىن، كوپ ۇزاماي ايەلى جامەش بوسانىپ، ۇل تاۋىپ، جاكەڭ نەمەرەسىنىڭ اتىن قۋانىش قويعان. العادايدىڭ ولىمىنە بۇگىلە قايعىرعان جاكەڭنىڭ ءبىر جۇبانىشى وسى قۋانىش بولدى. ول تۋرالى جاكەڭ بىلاي دەيدى:

          ال، قۋانىش، قۋانىش،

          سەنى ەتەيىن جۇبانىش.

          العادايىم ولگەلى

          بوپ كەتىپ ەم جىلاعىش.

          «اتا، اتا»، - دەپ كەلسەڭ

          اينالايىن، الايىن.

          اق بەتىڭنەن وپكەن سوڭ،

          جۇرەگىمدى جامايىن.   

1945 جىلى مامىر ايىنىڭ باسىندا كەڭەس حالقى فاشيستىك گەرمانيانى تاس-تالقان قىپ جەڭدى. جەڭىس قۋانىشىمەن  جامبىل ۇيىنە جينالعان ەل وعان جىر تولعاۋىن ءوتىندى. اقىن سول جەڭىس، قۋانىش جىرىن، جالىندى، جىگەرلى جىرىن «ەندى ولسەم دە ارمانىم جوق»، - دەپ اياقتايدى.

جالپى، ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا سوعىستىڭ ءتورت جىلىندا جامبىل 3000 جولدان ارتىق جىر شىعاردى. ونىڭ سوعىس تۇسىنداعى جىرلارى دۇشپانعا قارسى جۇمسالعان قاھارلى قۇرال بولدى. اقىن 95 جاسىندا بويىنداعى كەسەلىن سىپىرىپ تاستاپ،  كەڭەس حالقى قاشان جاۋدى تالقانداعانشا دومبىراسىن تاستاعان جوق. اقىننىڭ جالىندى جىرلارى مەن ولەڭدەرى حالىقتىڭ ءوز كۇشىنە، جەڭىسىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىردى، بويلارىنا كۇش-قۋات، تاباندىلىق جانە كەلەشەككە دەگەن ءۇمىت وتىن قۇيا ءبىلدى. حالقىمىزدىڭ وتانشىلدىق نامىسىن كۇشەيتە تۇسۋدە، تىلداعى ادامداردىڭ ەلدەگى، جاۋىنگەرلەردىڭ مايدانداعى تاماشا ەرلىكتەرىن سيپاتتاۋدا جامبىلدىڭ بۇل جىرلارىنىڭ تاريحي ماڭىزى اسا زور.

سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---