جاپانداعى جالعىز ءۇي
پرولوگ
اكەم نۇرماققا، انام ماعريپاعا ارنايمىن.
اۆتور
ەسكى جۇرت — كورشىلەس سالعان ون شاقتى ءۇيدىڭ ورنى. شىمنان قالاعان قابىرعالارى ۇزاق جىلدار بويى جەل وتىنە ءمۇجىلىپ، قۇلاي-قۇلاي جاتاعان تومپەشىككە اينالعان. كىسى بويىنداي الابوتا، جۋسان ارالاس ءولى قۋراي باسقان ءۇي ورىندارى وتكەن ومىردەن قالعان كونە بەلگى عانا.
كوكتەمنىڭ العاشقى شۋاعى قارى كەتىپ، دەگدي باستاعان جالپاق ءوڭىردى ساسكەگە قاراي قىزدىرا ءتۋستى. ءالى دە تاس توبەگە جاقىنداماي وراعىتا جىلجىعان كۇن كىرپىگى ەسكى جۇرتقا كولبەي قادالىپ، دىمقىل ءبۇيىرىن جىلىتا باستادى. قار سۋى سىڭگەن كارى تومپەشىكتەر شۋاققا بۋسانىپ، ءار جەرىنەن سىزدىقتاپ دەم شىعادى. ماڭگى بۇقتىرىپ قويعان الىپ قارا قازانعا ۇقسايدى.
ماشينادان تۇسكەن ءۇش ادام ەسكى جۇرتتىڭ قاسىنا تايانىم، ءۇنسىز قاراپ تۇر: «بۇل ارادا دا بۇرىن ادامدار تۇرعان، وزدەرىنشە قاراكەت جاساپ، تىرشىلىك ەتكەن. تالاي قارت، تالاي قىرشىن جاس وسى جۇرتتا دەمى تاۋسىلىپ، دۇنيە سالعان. ولار دا كوز جۇمعانشا ادام بالاسىنا ءتان ارمان، قيال ارقالاپ، قاداري حالىنشە جاقسى تۇرمىسقا ۇمتىلعان. مۇمكىن جايلى ءومىر كەشكەن بولار. بالكىم، امىرلەرى وكسۋمەن وتكەن شىعار». بۇل ولكەنىڭ تابالدىرىعىن تۇڭعىش اتتاعان فەدور مورگۋنعا ول اراسى بيماعلۇم. بار سىرىن باۋىرىنا باسقان قالىڭ جۋساندى تومپەشىكتەر ءۇنسىز، ءتىلسىز. توماعا-تۇيىق، سۋلىق جاتىر.
تومپەشىكتەردىڭ استىندا قالعان وتكەن ءامىر تەك رايحانعا عانا ايان. ءقازىر ونىڭ كوز الدىندا مىنا يەسىز مەڭىرەۋ جۇرت ەمەس، قاتار قونىس تەپكەن ۇيلەر تۇر. بۇدان تابانى جالپاق وتىز-قىرىق جىل بۇرىن ىرگەسى كوتەرىلگەن ۇيلەر. تالاي جاس، تالاي قارت قۇلاعىنا سىبىرلاپ، سويلەسىپ تۇرعانداي. نەشە ءبىر تانىس كوزدەر وزىنە تاڭىرقاي قادالىپ، الدەكىم ەستىلەر-ەستىلمەس كۇبىرلەيدى: «اينالايىن-اي، كەلدىڭ بە؟! ءوز كوزىمە ءوزىم سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟! وسى سەن شىن رايحانبىسىڭ؟ ءازىڭ مۇلدەم وزگەرىپ كەتىپسىڭ عوي. سامايىڭا اق كىرىپتى. ءوڭىڭ سىنىق. كوزىڭدە مۇڭ بار. سەنى كورمەگەلى تالاي جىلدار ءوتتى. قايدا ءجۇرسىڭ ؟ نەگە كەلمەي كەتتىڭ؟ جاقسىلىقتان كۇدەرىڭدى مۇلدەم ۇزگەنىڭ بە! سەن جاسىڭدا قانداي پىسىق ەدىڭ. لاۋلاپ تۇرعان وت ەدىڭ-اۋ. زاتىڭ ايەل بولعانمەن، ەر جىگىتكە بەرگىسىز قاجىرلى، قايسار ەڭ. ەندى باقسام، اششى ءومىر زاردابى جاسىتقان با، قالاي؟ ءوزىڭ جىلاپ تۇرسىڭ عوي. جارايدى، جىلاپ ال. ۇيالما، جىلا. ىشىڭدەگىنىڭ ءبارىن اقتار. بىلەم، سەن قۋانىشتان جىلاپ تۋرسىڭ. قايتا ورالدىڭ، قايىرلى بولسىن. بار اۋىرتپالىق كوزىڭدەگى وسى جاسپەن بىرگە كەتسىن. ءبىراق وسىدان سوڭ قايتىپ جىلاما. ال ءقازىر جىلا، جىلاپ ال!»
رايحاننىڭ كوڭىلى بوساپ، قاراشىعى مول ۇلكەن كوزدەرىنەن ىرشىپ شىققان ءبىر ءتۇيىر مونشاقتاي جىلى جاس كىرپىگىنە ىلىنە بەرە ءۇزىلىپ ءتۇستى. قايرات قىلىپ كوز جاسىن تىيايىن دەپ ەدى، ءىشى قالتىراپ ىرىق بەرمەدى. بيىك شىڭ باسىندا ماڭگى جاتقان قارعا ىستىق كۇن اۋناپ ءتۇسىپ ارقاسىن تىرەگەندەي، ۇزاق جىلدار بويى مۇز بوپ قاتقان كوز جاسى ەري جونەلدى. رايحان ەرنىن تىستەپ، ءۇنسىز جىلاپ تۇر.
قاسىنداعى جولداستارى جاڭا اڭعاردى. ءا دەگەندە نە دەرىن بىلمەي، بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراپ، جاۋتاڭداپ قالدى. كوز جاسىندا تەرەڭ ءبىر سىر بارىن سۇراماي-اق ۇقتى. بۇل ارادا كولدەنەڭ ءسوز شىقسا، ەركىن اققان كوز جاسى ۇرەيلەنىپ، تىيىلا قالاتىنداي كورىندى.
مىنا جەر ىقتاسىن با، قالاي؟ جاڭا عانا يەن دالانى باياۋ جەلپىگەن جەل دە تىم-تىرىس تىنا قالدى عوي. الدە ول دا رايحاننىڭ كوز جاسىن كورىپ، ەلەڭ ەتىپ قۇلاق ءتۇردى مە؟
رايحان باسقا جولاۋشىلاردان جىرىلىپ، ەسكى جۇرتتى ارالاپ كەلەدى. ورتا تۇستاعى جالپاق تومپەشىك سىرتىندا جاڭا قىلتيىپ، تەبىندەگەن بالاپان كوككە ءبىر جامباستاي وتىردى. ماڭايداعى جۋسان ءيىسى، بالانىڭ ەڭبەگىندەي بىلقىلداعان جەر ءيىسى — ءبارى، ءبارى تانىس. ءبارى باياعى قالپى. اتتەڭ قۇشاعى جەتسە، وسى اۋماقتى تۇگەل باۋىرىنا باسىپ قۇشار ەدى. ماڭايدا بوگدە ادامدار بولماسا، جالاڭ اياقتانىپ الىپ، قوس تۇلىمى جەلكىلدەگەن سوناۋ قىز كۇندەگىسىندەي تۋعان جەردىڭ توپىراعىن ىستىق تابانىمەن باسىپ، جۇگىرەر مە ەدى.
قاپ، مىنا ءبىر جەتىم قارعا قايدان شىقتى؟ بارق-بارق ەتىپ، ويىن ءبولىپ جىبەرگەنىن قاراشى. ءا، اناۋ جالعىز ءۇي جاقتان قىلت ەتكەن اتتىلىنى كورگەن ەكەن عوي.
كەبەجە قارىن قارا بيەگە مىنگەن ءتورتباق ادام جاي بۇلكەكپەن جاقىنداي بەردى. قارا سانىنان كەلەتىن ساپتاما ەتىك، سىرتىن كەڭىرەك قارا بارقىتپەن تىستاعان تۇلكى تىماق كيگەن ادامنىڭ بەتىندەگى جالپاق قاپ انادايدان كورىنەدى. قۇيرىعىن شارت تۇيگەن سەمىز تۋ بيە تايانعان سايىن ۇزەڭگىلەس تۇرعان قوس ماشيناعا قۇلاعىن قايشىلاي ۇركە قاراپ، تاناۋى دەلديىپ، تاعى مالدارشا ويقاستاي باسادى. بىرەۋ وقىس جوتەلىپ قالسا-اق، الا قاشاتىنداي ەلەڭ-ەلەڭ ەتىپ ويناقشىپ كەلەدى. وڭكەي كىسى مويىن قارا يتتەر ەكى جاعىنا الما-كەزەك شىعىپ، ۇزدىك-سوزدىق سۋماڭ-سۋماڭ ەتەدى.
بۇل — «مالجان اعاشى» دەيتىن ءبىر شوق قايىڭنىڭ باۋىرىنداعى جالعىز ءۇي يەسى — قاراساي. جاڭا ءۇيىنىڭ تاپ تۇسىنان وتە شىققان جەڭىل ماشينالاردى كورگەن. اۋدان باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولارسىڭ-اۋ دەپ، جازباي تانىپ، بيەسىن ەرتتەي سيلا وسىلاي قاراي بەتتەپ ەدى.
تىزگىندى ەردىڭ ۇيرەك باس قاسىنا تاس قىپ وراپ، قارا بيەنى كەكجيتە قاڭتاردى دا، انادايدان جاياۋ كەلدى. الدىمەن رايكومنان كەلگەن وكىلگە سالەم بەرىپ، سوسىن مورگۋننىڭ قولىن الدى.
— اعايىندار-اۋ، بۇلارىڭىز قالاي، ءبىزدىڭ ءۇيدى اتتاپ ءوتىپ، ەسكى جۇرتقا سالەم بەرىپ تۇرعاندارىڭىز.
— ەسكى جۇرت دەيمىسىز... ءبىز جەر قاراپ ءجۇر ەك. وسى اراعا ورنايتىن بولاشاق سوۆحوز ديرەكتورى — مورگۋن جولداس. ال مىنا اقساقال — قاراساي تالجانوۆ، وسى ارانىڭ ءتاڭىرى، — دەپ وكىل قالجىڭداي تانىستىرىپ، جەمتىك اڭدىعان قۇزعىندارشا شوقيىپ وتىرعان ءبىر توپ ۇيالاسقا قاراپ كۇلىمسىرەدى.
— بۇل ماڭعا سىزدەر كەلگەلى دە ءبىراز ۋاقىت بولدى-اۋ دەيمىن. ۇيگە جۇرىڭىزدەر. الىستان كەلگەن قوناقتى قارسى الۋ، اتا ءداستۇرىن كورسەتۋ پارىز ەمەس پە. «كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا — سول ىستىق» دەيدى. جالعىز ءۇي بولساق تا، جولاۋشىعا بوراندا پانا، ىستىقتا سايامىز. جۇرىڭىزدەر.
— ول دۇرىس. شىنىندا دا اس ىشەتىن مەزگىل بولدى-اۋ دەيمىن. قارسى ەمەسپىز. قازاق دالاسىندا اسحانا تابىلا بەرمەيدى، فەدور ۆاسيليەۆيچ. ءبىراق قوناقجاي جونىندە قام جەمەڭىز، — دەپ وكىل ەندى رايحانعا قاراپ، قاراسايعا كوز قيىعىن تاستادى. — انا كەلە جاتقان كىسى وسى سوۆحوزدىڭ باس ينجەنەرى. نەگىزى وسى جاقتىڭ ادامى. بىلەتىن دە بولارسىز.
ۇستىندە جەلبەگەي قىسقا قارا كوك پلاشش، اياعىندا كۇرەڭ بىلعارى ەتىك، باسىندا بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن، تىگىسى بولەك جۇپىنى قۇندىز بورىك كيگەن، قىرىقتاردىڭ ىشىندەگى دەنەسى كەسەك، ۇزىن بويلى موسقال ايەلدى قاراساي انادايدان تانىعان جوق. مىنا ۇسقىنىن الىستان جاراتپاي: «بۇل شوپجەلكەسى كىم ؟ كيىم كيىسى، سىرت قياپاتى كەلىسسىز ەكەن»، — دەپ بورىك استىنان بۇيرالانا شىققان سۇيىق شاشىن دا ۇناتپاي قالعان.
كوزىن قول ورامالمەن ءسۇرتىپ، ءسال ەڭكىشتەۋ باسىپ كەلە جاتقان رايحان جولاۋشىلارعا ەكى-ۇش قادام قالعاندا باسىن كوتەرىپ، قالشيىپ تۇرىپ قالدى. تەرەڭ ءاجىم كومكەرگەن جۇقا قاباقتىڭ استىنداعى مۇڭدى كوز ءبىر ءسات سابىرلىلىعىنان ايرىلىپ، الدەنەدەن ۇرەيلەنگەندەي قاراسايعا تەسىلە قاراپ، جىلاپ ارباعان تورعايدىڭ كوزىنشە ەشقايدا بۇلتارا الماي، شاراسىنان شىعىپ بارادى.
جاڭا عانا كۇلىپ، بيپازداپ سويلەگەن قاراساي دا رايحاندى كورگەندە ءتىلى كۇرمەلىپ، تاپ الدىنان اياق-قولىنا جان بىتكەن ءتىرى ارۋاق شىعا كەلگەندەي اپ-ساتتە ءوڭى وزگەرىپ كەتتى. ۇستىنە قۇديا سورعالاعان بۇركىتتەن زارەسى ۇشىپ، كىرەرگە جەر تابا الماي، ءار تال قىلىنا دەيىن قالتىراپ، ءبىر ۋىس بوپ جەر باۋىرلاي دارمەنسىز كوجەكشە، كوزىنىڭ جانارى ءسونىپ، جاساۋراپ، قاس قاققانشا مۇشكىل حالگە ەندى.
رايحاننىڭ كوزى باياۋ جىلجىپ قاراسايدىڭ بەتىندەگى كوك باۋىر تۇستەس جالپاق قالعا تىرەلگەندە، قاراسايدىڭ كوزى تايعاناپ بارىپ رايحاننىڭ اق قىراۋ شالعان سامايىنا ءتۇستى. توتيايىن ارالاستىرعانداي تالاۋراعان جالپاق قالدىڭ بوياۋى وشپەپتى. باياعى قالپى. تەك ۇستىندەگى سيرەك ءۇش تال قارا قىل عانا كۇزگى بوز شوپتەي قۋارىپ، قىلاۋ تارتقان. بۇكىل كارىلىك تاۋقىمەتى سول ءۇش تالعا كەپ جينالعاندا، رايحان تارتقان باتپانداي اۋىر جىلدار جۇگى سامايداعى شاشقا تۇسكەن سەكىلدى.
ەكەۋى دە بىر-بىرىنە ءتىل قاتىسپادى. تەك كوزدەر عانا سويلەدى. ەركەكتىڭ كوزى! «سەن ولگەن جوق پا ەدىڭ»، — دەپ تۇرسا، ايەلدىڭ كەزى: «سەن ءالى ءتىرى ەكەنسىڭ عوي»، — دەپ تۇردى.
ءبىرىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
كۇن بەسىندىگە تايانا تاڭەرتەڭنەن بەرى جاپالاقتاپ جاۋعان قاردىڭ ارتى بورانعا اينالدى. مانا ءبىر كەزدە قوپ-قويۋ قارلى بۇلت بۇركەنگەن زەڭگىر اسپان از ۋاقىت كوگىلدىر تۇسكە بويانىپ ىسقاياقتانا اشىلعان دا، ەندىگى كەزەكتى ارقانىڭ جەلىنەن كۇتىپ تىم-تىرىس مونتانسي قالعان.
ءدال وسى مەزەتتى اڭدىعانداي كەشەدەن بەرى دەمىن ىشىنە تارتقان ىزعىرىق وتكىر جەل دە باياۋ كوتەرىلىپ، ۇرتىن تومپايتا قويدى. العاشقىدا سۇلىق جاتقان جالپاق ءوڭىردىڭ اق كورپەسىن قاي جاعىنان تۇرەرىن بىلمەي، مىڭ قۇبىلىپ تۇردى دا، تەرىستىككە قاراي ءبىرجولاتا جونىن بەرە بۇرىلىپ العان سوڭ، ءىشىن تارتىپ، زور ۋىلگە باستى. جاڭا تۇسكەن ۇلپا قار ەن دالانىڭ بەتىندە جىلانشا يرەلەڭدەپ، جەر باۋىرلاي تىمىسكىلەپ كەزىپ ءجۇر. جەل گۇلەگەن سايىن قارلى جىلاندار باستارىن قايتا-قايتا كوتەرىپ الىپ، ەستەرى شىعا ويناقشىپ ميداي ارالاسا جونەلەدى. كوككە شاپشىپ شانشىلىپ، بىر-بىرىنە ايبات شەگىپ ىسىلداپ، ارباسىپ تۇرادى دا، جەرگە سىلق ەتىپ قۇلاپ، مىڭ بۇراتىلىپ، ۇمار-جۇمار دومالانعان كۇيى قايتا جوعارى شيىرشىق اتىلادى. بوران كوتەرىلىپ كەتتى.
قىسقا كۇن ەتەككە قاراي جاقىنداپ، تۇتەگەن اقشاڭداق بوراننىڭ اراسىنان قىزىل كۇلگىن تۇسپەن كومەسكى سىعالاپ تۇردى دا، ۇيقىعا ماۋجىراعان سارى مىسىقشا كوزى كىلبيىپ بارىپ، ءبىرجولا جۇمىلدى.
سابالاق ءجۇندى جۇمساق تەرىمەن قاپتاعان قايقى باس جەڭىل قاشاباعا جەگىلگەن پار ات بۇل كەزدە العاشقى قارقىنىنان ايىرىلىپ، بۇلكەككە تۇسكەن. تاۋەت باسىن ءبىر جاعىنا بۇرىپ تاستاپ، موينىن ساداقشا ءيىپ جۇلىنىپ كەلە جاتقان پارايداعى اقباقاي تور دونەن، ەندى قارعا ءجيى ومبىلاپ، قابىرعاسىمەن جەتەكتى سىقىر ەتكىزە قاعىپ، تار جولعا تالاسىپ كەلەدى. ورتاداعى جال-قۇيرىعى توگىلگەن قابىرعالى بيىك قارا ات وڭاي ويىسا قويماي، جەڭىل لىقسىتىپ جىبەرىپ تور دونەندى كۇرتىككە قايتا تۇسىرەدى.
جاستايىنان جىلقى باعۋمەن كوزى شىعىپ كەلە جاتقان اتشى قىسقى جولدىڭ سىرىنا دا كانىگى. جولداعى «بىرلىك» كولحوزىنان وتكەلى قوس اتتىڭ ءجۇرىسىن اڭدىپ وتىرعان. ات قۇلاعى كورىنبەيتىن دۇلەي بوراننىڭ ىشىندە سىرالعى تور دونەننىڭ بولدىرا باستاعانىن سەزىپ، اتتاردى توقتاتتى:
— تر-ر-ر!
قالىڭ قاردى تاسپاشا ءتىلىپ كەلە جاتقان تەمىر تاباننىڭ ءبىر قالىپتى سىرىلى توبەگە ۇرعانداي تىندى دا، جولاۋشىلاردىڭ الدى-ارتىن وراي سوققان بۇرقاسىن شانانىڭ قۋىس-قۋىسىنا لاپ قويدى. كوزى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلىپ ۇيقى بۋىپ ماۋجىراپ وتىرعان ەكىنشى جولاۋشى سەلك ەتىپ، باسىن تۇمشالاپ العان قاسقىر ىشىكتىڭ جاعاسىن اشىپ جىبەردى. سالالى سابالاق ءجۇننىڭ ىشىندە بۋلىعىپ تۇرعان قاپاستاعى اراق ءيىسى مۇڭك ەتە قالىپ ەدى، ۇيتقىعان ەسىرىك بوران كوز ىلەستىرمەي قاعىپ اكەتتى. جىپ-جىلى جاعانىڭ تەرەڭ قۋىسىنان:
— كەلدىك پە؟ — دەگەن قارلىققان ءۇن شىقتى.
— جوق، ءالى ون-ون بەس شاقىرىمداي جەر بار، — دەدى اتشى شانادان ەڭسەرىلە تۇسە بەرىپ.
قاسقىر ىشىك سولعا قاراي يكەمسىز ايۋشا قيسايىپ، شانانىڭ الدىنا قولىن سوزدى.
— اۋ، الگىلەر قايدا، سالىپ پا ەڭ؟
قوس اتتىڭ تۇندىكشە جەلپىلدەگەن جىلى تاناۋىنا تۇرعان سۇڭگىنى الىپ جاتىپ، اتشى سەلسوق جاۋاپ بەردى:
— شانانىڭ الدىڭعى جاعىندا، كىلەمنىڭ استىندا. — قاسقىر ىشىك كىلەم استىنداعى شوپكە قولىن ۇڭگي تىعىپ جىبەرىپ ەدى، شىنى شولمەكتەر سىڭعىر ەتتى.
اتشى پارايداعى تور دونەندى ءتۇسىرىپ، شانانىڭ ارتىنا بايلادى دا، كۇمىس ءشىليالى قامىت-سايمانىن شانانىڭ الدىنداعى قۋىسقا اكەپ تىقتى. قالىڭ ىشىكتىڭ سالاقتاعان ۇزىن جەڭىنەن قولىن شىعارا الماي، قورباڭداپ جاتقان الگى جولاۋشىدان بوتەلكەنى الىپ، اۋزىن الاقانىمەن باسىپ تۇرىپ، شوقپارداي كۇستى قولىمەن تۇبىنەن ءبىر قويعاندا تىعىن اتىپ شىعىپ قولىنا كەلدى...
باعانادان بەرى جاس دونەن جولدىڭ ەكى ەزۋىنە الما-كەزەك بۇلتىڭداپ، تيتىقتاتقان ومىراۋلى قارا اتتىڭ ارقاسى كەڭىپ، ماڭدايىنان قارسى سوققان وتكىر جەلدى قايىقشا ءسۇزىپ، جوسىلتىپ كەلەدى.
جالپاق جاتقان قازاق دالاسىنىڭ تەرىستىك جاعىن مەكەندەگەن قىزىل جالاۋ اۋدانىنىڭ قىسى ەجەلدەن قاتتى. اق دەسەڭ تۇكىرىك جەرگە تۇسپەيتىن بەت جالاعان قىزىل شۇناق سارى اياز بەن ەكى ءۇيدىڭ اراسى كورىنبەس الاي-تۇلەي تۇتەگەن اق بوران — وسى ولكەنىڭ ەنشىسى. ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز شاقىرىمعا سوزىلعان ميداي ەن دالادا شاشىلا قونعان اۋىلدارعا قىستى كۇنى الىس ساپارعا شىعۋ جولاۋشى ءۇشىن ۇلكەن ابىگەر. بۇل جولعا كوزسىز باتىرلىقتان گورى كيىم مەن كولىكتىڭ مىقتىلىعى عانا توتەپ بەرەدى. سوندىقتان دا وسى جاقتىڭ حالقى جىلقى مالىن قادىرلەپ، جاقسى ات بولسا كۇتىمىن تاۋىپ، بابىمەن مىنۋگە ماشىقتانعان.
قىزىل جالاۋ اۋدانىنداعى ماقتاۋلى جىلقىنىڭ ءبىرى وسى قارا ات. الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان اقپا، ۇشقىرلىعى بولماسا دا، ءبىر قونالقى جەرگە قۇلاعىنىڭ ءتۇبى دە جىپسىمەي جەتەتىن ناعىز ۇزاق جولدىڭ اتى. ونىڭ ۇستىنە كوزگە تۇرتسە كورگىسىز ايسىز تۇندە دە، تۇتەگەن بوراندا دا ءبىر اداسپاي، كوزدەگەن جەرىنە سالىپ وتىرىپ الىپ باراتىن جولشىل، سەنىمدى مال.
وسى قاسيەتىنە قانىق اتشى تور دونەندى پارايدان العان سوڭ-اق تىزگىندى بوس قويا بەرىپ، قارا اتتى ءوز ەركىنە جىبەرگەن. جول ۇستىنە تۇسكەن جال-جال وقاپتى بۇرقىراتىپ، بورت-بورت جەلىپ كەلە جاتقان تىزەلى اتقا قاراپ، «جانۋارىم-اي، ءبىر جىگىتكە سەرىك بولارلىق مالسىڭ-اۋ» دەپ ىشتەي ريزا بولىپ وتىر. تىلەرسەكتەن كەلەر ومبىعا مالتىعىپ، جولدان ءمۇلت تايىپ كەتسە-اق، قارا ات شوق باسىپ العانداي ورعىپ ءتۇسىپ جول تابانىنا قايتا شىعادى.
ءبىر ستاكاندى تاستاپ العان سوڭ، شانامەن بىرگە شايقاتىلىپ ماناۋراپ وتىرعان قاسقىر ىشىك، قۇلاعان تامداي جاقتاۋعا قيسايا بەرىل قالعىپ كەتكەن. توسىننان شاۋىلدەي قالعان يتتەردىڭ داۋسى قۇلاعىنا تۇنشىعا جەتكەندە بارىپ بويىن تۇزەدى.
قارا ات ۇيرەنشىكتى بيىك قاقپاعا كەلىپ ءبىر-اق تىرەلىپتى. ۇزىننان-ۇزاق سوزىلىپ جاتقان كول-كوسىر ارانىنا ءزاۋلىم ءبىر مايا ءشوپ ۇيىلگەن شاتىرسىز باكەنە جەر ءۇيدىڭ ماڭى الاي-تۇلەي. دالا دا اپپاق، ءۇي دە اپپاق. ەسىك الدىنا توقتاعان شانانىڭ سىرىلىنا ەلەڭدەپ، تارباق بۇتاق قاداعا ۇيلىقتىرا قاڭتارعان ءۇش-تورت جىلقى قاتارىمەن وقىراندى. اناداي جەردە باسىن كەكجيتە بايلاعان شانا ارىستارىنىڭ باسى عانا قىلتيادى. ۇستىنەن قار ءجۇرىپ كەتكەن. ءىشىن ۇڭگي العان ءشوپتىڭ جىلى قۋىسىندا بۇيىعىپ جاتقان الا مويناق كورى قانشىق بار كۇشىگىمەن ورە تۇرەگەلىپ، قورانىڭ ءۇستىن باسىنا كوتەردى. كۇن-تۇن دەمەي قاتىناپ، اعىلىپ ءوتىپ جاتاتىن جولاۋشىعا ابدەن ەتى ۇيرەنگەن سارى توقاش مۇرىن كوسە جىگىت شىلتەرلى قول شاممەن ىرعالىپ-جىرعالىپ شىققاندا بارىپ جىم بولعان ۇيالاستار ەندى سىرتتاعى جۇرگىنشىدە جۇمىستارى بولماي، كۇندە جىلى سورپا، جۋىندى قۇياتىن يەسىنە دامەلەنە ۇمتىلىپ، الدى-ارتىنا اسىلىپ، كەسكەستەپ اياعىنا ورالدى. قارا شانا ات-ماتىمەن كەڭ قوراعا كىرگەندە عانا جول سوعىپ تاستاعان قاسقىر ىشىك ءوز-وز بوپ ورنىنان سوزالاڭ تۇرىپ:
— Ay، ديكامىسىڭ، مۇنىڭ نە، وسىنشاما بيپازدانىپ. ءبىزدى سۋىققا ۇستاپ سىنايىن دەدىڭ بە... — دەپ تىلگە كەلدى.
سارى جىگىت ەرنىن ءبىر جالاپ الىپ شامىن كوتەرە جولاۋشىعا تونە قارادى دا، لەز قايتا تارتىپ الدى. جاۋاپ قاتپاستان ىرجىڭ ەتتى. نە مازاقتاعانى، نە كىناسىن مويىنداپ ۇيالعانى بەلگىسىز. تەك جولاۋشىنىڭ تۇلىبىن الىپ جاتىپ قانا مۇرنىنىڭ استىنان ەستىلەر-ەستىلمەس كۇبىرلەپ ءجۇر.
— مەن باسقا بىرەۋلەر مە دەسەم. قايدان بىلەيىن... بۇل ءۇي — وسى جاپان تۇزدە قالقيعان جالعىز قورا.
بۇدان بوتەن بۇل ماڭدا قىبىرلاعان تىرشىلىك جوق. اراسى الپىس شاقىرىمداي جىراق جاتقان ەكى كولحوز اۋلىنىڭ تاپ ورتاسىندا «مالجان اعاشى» دەپ اتالاتىن شوق اعاشتىڭ باۋىرىنا سالعان، جولاۋشىلار ات شالدىرىپ، تۇنەيتىن قونالقى بەكەت. جەرگىلىكتى حالىق مۇنى «پوستايال» دەيدى.
قورا استىندا ءۇش ءۇي بار. ءبىرى — قاراساي تۇراتىن ۇلكەن ءۇي دە، ەكىنشىسى — قاراسايدىڭ ۇلكەن بالاسى جالەلدىڭ وتاۋى. ەندى ءبىرى قازاناسپاسىن ىشىنە بىرگە سالعان كەڭ بولمە. قوناق ءۇي. ءقازىر بۇل ءۇيدىڭ ءىشى لىق تولى ادام. اڭگىمە شەرتىپ دۋىلداسىپ وتىرعان جولاۋشىلار جاڭاعى سارى جىگىت ءبىر قۇشاق ايازدى الا كىرگەندە باستارىن كوتەرىپ ەلەڭدەپ:
— كىم ول كەلگەن؟
— قاي اۋىلدىڭ ادامى، — دەسىپ، ديكاعا قارادى. ديكا جۇرتتىڭ سۇراعىنا ىلە جاۋاپ بەرە قويماي، مۇرنى پىشىلداپ ءجۇرىپ قول شامىن ەكى-ۇش رەت ۇرلەپ زورعا ءسوندىردى دە، بەتى ويدىم-ويدىم جىلىنشىك بەز، توبىلعى تۇستەس قاق اشاعا قايتا ءىلدى. جولاۋشىلاردىڭ اياق جاعىن الا اڭگىمە تىڭداپ وتىرعان جەرىنە قايتادان كەلىپ ەتپەلەي ءتۇسىپ جاتتى دا، جىمىڭ ەتىپ، تومەن بۇقتى.
— وۋ، قاراعىم-اۋ، ايتساڭشى، كىم ول كەلگەن، — دەپ توردە وتىرعان بالۋان دەنەلى، قالىڭ قاباقتى ادام گۇر ەتە قالعاندا بارىپ ديكا:
— ناشاندىك، — دەپ تاعى دا جىمىڭ ەتتى. جارىققا جاسقانا قارايتىن مىسىقتىڭ بالاسىنشا وتىرعانداردان بەتىن بۇرىپ اكەتەدى. ءۇي ىشىندەگىلەر:
— قوسيمانوۆ شىعار قايىنداپ جۇرگەن، — دەدى دە اڭگىمە ايتىپ وتىرعان قالىڭ قاباققا بۇرىلدى.
جاسى قىرىقتارعا تاقاعان الىپ تۇلعالى كەسەك مۇرىننىڭ ءوڭى قايتادان جىلىپ ءسال ەزۋ تارتىپ، اڭگىمەسىن جالعاي ءتۇستى. بىلايدا شوگەندەي قارا قوشقىل ءتۇسى جەلگە توتىعىپ، قاراكۇرەڭدەنىپ كەتكەن. ونىڭ ۇستىنە الاقانداي-الاقانداي بوپ ۇسىك شالعان ءشيلى بەتى ءوڭىن الىپ تۇر. ءوزى جىميعاندا ولار دا قوسا جيىرىلىپ، ءبىر بەتتىڭ ۇستىندە بىرنەشە اۋىز ەزۋ تارتقانداي بولادى.
— سودان «بەستەرەك» كولحوزىنان ون-ون بەس شاقىرىمداي شىعا بەرگەندە بولۋ كەرەك، — دەپ قاسىنداعى جامباستاي جاتقان شوقشا ساقال شارقى شالعا ەڭسەرىلە بۇرىلدى.
— شاماسى سونداي بولار. انا ءبىر قالىڭ شىلىكتىڭ تۇسى عوي، — دەپ شال دا ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويدى.
— كوز بايلانا باستاعان كەز. دالادا الاعانشىق جاياۋ بوراسىن عانا بار. ءبىز كولىكتەرىمىزدى تىزبەكتەي تىركەپ ءىلبىپ كەلە جاتقانبىز. ءبىر مەزەتتە ارتىمىزدان گۇرىلدەگەن داۋىس شىقتى. ماشينانىڭ گۇرىلىنە ۇقسامايدى. جاقىنداي بەرگەندە اڭعاردىق. تراكتور ەكەن. تراكتور بولعاندا دا ءبىزدىڭ اۋىلدارداعى كادىمگى ءناتيدىڭ تىرىلى ەمەس. بۇكىل دالانى جاڭعىرتىپ كەلە جاتقان جويقىن بىردەمە.
— ءتىپتى قارا جەردى قاق ايىرعانداي. جەر سولق-سولق ەتەدى، — دەپ شال دا اسىرەلەپ قويدى.
— ءبىر كەزدە اق تۇتەك بوران ىشىنەن جىلتىراعان وتتارى دا كورىندى. الگىندەي بولماي بۇكىل جون كۇندىزگىدەي جاپ-جارىق بولىپ كەتتى.
— ينە تۇسسە كورىنەر!..
— كەلە جاتقان ءبىر تراكتور ەمەس، ادام ايتقىسىز كوپ تراكتور ەكەن.
— جەر قايىسادى-اۋ. وسى ومىرىمدە ونداي كوپ ماشينا كورگەن جوق شىعارمىن.
— ءيا، ولار كىمدەر ەكەن؟ — دەپ تىڭداۋشىنىڭ ءبىرى ەستىگەنشە اسىعىپ، كيىپ كەتىپ ەدى:
— اسىقپاسايشى، ايتادى عوي، — دەپ وكىنىشتى جولاۋشى ونىڭ اۋزىن قاقتى.
ءداۋ قارا دا ولارعا كوڭىل بولگەن جوق، اڭگىمەسىن ساباقتاي بەردى.
— قاسىمىزعا جاقىنداي بەرگەندە-اق، ءبىز دە شانامىزدان ءتۇسىپ، كولىكتەردى جولدىڭ وڭ قاپتالىنا بۇرىپ توقتادىق. ءبىر كەزدە ۇيدەي-ۇيدەي الىپ تراكتورلار قايتقان قازداي تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر. ءارقايسىسىنىڭ ارتىندا ەكى-ەكىدەن تىركەگەن ءداۋ شاناعا قوندىرعان اعاش ءۇي...
— ءۇي بولعاندا قانداي دەيسىڭ. ويماقتاي ەتىپ جاساعان، — دەپ شوقشا ساقال سىعىرايعان تىشقان كوزى جايناپ ورنىنان تۇرەگەلدى. — شىركىن-اي، ويىنشىق سەكىلدى-اۋ، ويىنشىق... كادىمگى تەرەزەسى بار. توبەسىنەن شىعارعان تەمىر تۋرباسىنان ءتۇتىن بۋداق-بۋداق شىعادى. سوعىپ تۇرعان بورانىن دا ەلەڭ قىلاتىن ەمەس. جەردىڭ تۇبىنە جىبەرسەڭ دە، قىڭق ەتىپ كاپەرىنە كىرىپ شىعاتىن ءتۇرى جوق. جىپ-جىلى ءۇيدىڭ ىشىندە قىز-قىز قايناپ، سىرناي-كەرنەيلەتىپ ءوتىپ جاتقاندارعا اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ، سۋىققا ءبۇرىسىپ ءبىز تۇرمىز.
وسى ارادا ءداۋ قارانىڭ اڭگىمەسىن كيىپ، اعات كەتكەنىن اڭعارىپ شوقشا ساقال كىناسىن مويىنداعانداي سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتى.
— ەندىگى ءسوزدى ساعان بەردىم، شالىم، — دەپ ءداۋ قارا دا قالتاسىنان شىلىمىن الىپ شەگىنە بەردى. ءبىراق جۇزىندە، ءسوزىن ءبولىپ كيمەلەپ وتىرعان باكەنە شالعا دەگەن رەنىش ءىزى جوق. قايتا، جاسى الپىستان اسسا دا كومىردەي شاشىنا ءالى ءبىر تال اق كىرمەگەن توقپاقتاي وسى ءبىر پىسىق قارتتىڭ ءسابي مىنەزىن قىزىقتاعان نىشان بار. جانە وزدەرى اڭعارماي وتىرعان، تەك سىرت كەزگە عانا كورىنەتىن ەكەۋىنە دە ءتان ءبىر ورتاق قاسيەت سەزىلەدى. ول — ەل ىشىنە كەلگەن قۋانىشتى حاباردى اۋىل اراسىنا تەز جەتكىزۋگە دەگەن قۇشتارلىق. ءوزى تۇستاس ادامداردان ءسال بۇرىن كورگەن جاڭالىققا بالاشا ماقتاناتىن ادال، تازا جۇرەكتەن شىققان اق جارقىن مىنەز.
شورت كەسىلگەن اڭگىمەنىڭ سوڭىن ەستىگەندە ۇزدىگىپ وتىرعان جولاۋشىلار دا «قاپ» دەپ وكىنىپ قالدى. ايتسە دە ەندى ءسوزدى قايتا تىرىلتپەكشى بولىپ، ءبارى دە جامىراي سويلەپ كەتتى.
— سوندا، ءۇيدىڭ ىشىنە پەش ورناتىپ العان-اۋ، تەگى.
— ەندى شە! ول كادۋىلگى ءۇي عوي.
سوناۋ وبلىس ورتالىعىنان سەلپونىڭ جۇگىن تۇيەمەن تارتقانشا، ءار كولحوز سونداي ءبىر-بىر ءۇي جاساپ تراكتورعا نەگە تىركەپ المايدى دەسەيشى؟!
— قاشاندا ءار نارسەگە كەش قيمىلدايتىن ادەتىمىز ەمەس پە، — دەسىپ، وتكەن وكىنىشتەرىن ايتىپ، جاڭاعىلاردىڭ كىم ەكەنىن تاپ باسىپ سۇراي الماي، اڭگىمەنى وراعىتىپ كەتتى.
— ە، وندايدى ءبىزدىڭ مىقتىلار بىلە مە. وگىز بەن تۇيە بولسا بولادى، — دەپ ءداۋ قارا ۇندەمەي وتىرۋعا شىداي الماي قايتا كىرىستى. بۇل جولى قالىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ، قياق قاسى تىكىرەيىپ كەتتى.
بۇل — وسى پوستايالدان جيىرما بەس-وتىز شاقىرىم تۇراتىن كولحوزدىڭ وسپان دەگەن شوفەرى. اۋىل ىشىندە ونى «شوپر وسپان، ورىس وسپان» دەپ اتايدى. ونىڭ سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، سول كولحوزدا ءۇش وسپان بار. ۇشەۋىن بىر-بىرىنەن اجىراتۋ ءۇشىن ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا، قىزمەتىنە قاراي جەكە-جەكە ات قويىپ العان. كولحوز ۇيىمداسقالى بريگادير، پوليەۆود بولىپ ەكى اياعى سالاقتاپ ۇنەمى ات ۇستىنەن تۇسپەي شاپقىلاپ جۇرەتىن ۇزىن تۇرا، قاز مويىن وسپاندى جۇرت كەڭىردەك وسپان دەيدى. كەڭىردەك دەسە كەڭىردەك. موينىنىڭ رابايسىز ۇزىندىعىن بىلاي قويعاندا، قاشان كورسەڭ جۇمىستاعى ادامدارمەن كەرىسىپ قىزىل كەڭىردەك بوپ قاتقانى. ەكىنشى وسپان — ماڭايداعى كولحوزداردىڭ تەرى-تەرسەك، ءجۇن-جۇرقاسىن جينايتىن اگەنت. سوندىقتان دا ونى اگىنت وسپان دەيدى. ال مىنا وسپاننىڭ ءجونى ءبىر بولەك.
وسى وڭىردەگى ەڭ ءبىر شارۋاشىلىعى دا، مادەنيەتى دە تومەن كولحوز وسى وسپان تۇراتىن «جاڭا تالاپ» كولحوزى. Aتى دارداي بولعانمەن كولحوز تۇرمىسى استە العا جىلجىپ، ءوسۋ، وركەندەۋ دەگەندى بىلگەن ەمەس. اتام زاماندا سالىنعان شىم ۇيلەر مەن سابان ۇيلەر جىلدان-جىلعا شوگىپ، مىجىرايىپ، بەتى قارا-قوجالاق، ساتپاق-ساتپاق بولىپ تۇرعانى. كولحوز اۋلىن ەرتەدەن باسقارىپ وتىرعان سالىق تا، اۋىل ادامدارى دا بۇعان ءمان بەرمەيدى. تەك ەكى-ۇش ءۇي عانا الگى مەگەجىن ۇيلەردىڭ اراسىندا ەڭسەلى، بيىك كورىنەدى. سولاردىڭ ءبىرى — وسپاننىڭ ءۇيى. تىرناقتاپ جيىپ ءجۇرىپ، توبەسىن دە قاڭىلتىرلاتىپ العان. اندا-ساندا ەل اراسىندا وسپاننىڭ ءۇيى جايلى ءسوز بولا قالسا-اق: «ە، ول پىسىق نەمە ەمەس پە»، — دەپ كەيبىرەۋلەر ماقتاي سويلەسە، ەندى ءبىر كۇنشىلدەر: «ول سەكىلدى قولىمدا ماشينام بولسا، مەن دە كورەر ەم»، — دەپ سىرتتان كىجىنەدى. ماشينا دەيتىنى وسپان جۇرگىزەتىن كولحوزدىڭ پولۋتوركاسى. ەڭ العاش كولحوزعا وسى ماشينانى العان كۇننەن باستاپ، ونىڭ بيلىگى وسپاننىڭ قولىنا تيگەن. حات تانيتىن عانا شالا ساۋاتتى بولعانمەن، كوكىرەگىندە ساڭىلاۋى بار، ءار نارسەدەن حاباردار وسپان كوپ ۇزاماي-اق ونى يگەرىپ كەتكەن. ءالى كۇنگە دەيىن ونىڭ بولشەكتەرىنىڭ اتىن جارىتىپ بىلمەسە دە سىنىپ قالا قالعانداي جاعدايدا ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز-اق ءوزى جوندەپ الا بەرەدى. ءتىپتى موتورىنىڭ زىركىلىن تىڭداپ تۇرىپ، ونىڭ قاي جەرىندە اقاۋى بارلىعىن قولمەن قويعانداي انىق تانيدى. سول سەبەپتى دە الگى پولۋتوركانى ۇزدىكسىز جۇرگىزىپ كەلە جاتقانىنا، مىنە، تابانى كۇرەكتەي ون بەس جىل. بۇكىل اۋدان بويىنشا الگى قاڭقاسى سۇيرەتىلىپ جۇرگەن دە جالعىز وسى پولۋتوركا. انا-مىنا جەڭىل-جەلپى بولشەكتەر تابىلماي قالسا، تەمىردەن سوعىپ، قايىسپەن بايلاپ جۇرگىزىپ كەتە بارادى. ونىڭ «ماڭدايىنا جازىلعان» شوپر وسپان دەيتىن اتى وسىدان.
ال ورىس وسپان دەيتىنى مىنەزىنە قاراي قويىلعان بولۋ كەرەك. كوڭىلىنە جاقپاعان نارسەسىن بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي جارىپ سالاتىن تىك مىنەز. ەل اراسىنداعى قىسىر اڭگىمە، قاق-سوقتا جۇمىسى جوق. ءوز جۇمىسىن ءبىلىپ، شارۋاسىن تىندىرىپ جۇرە بەرەتىن ەڭبەكشىل ءبىر جان. جاز شىكسا-اق ماشيناسىمەن كۇن-تۇن دەمەي جولعا شىعىپ، ۇيىندە ءبىر كۇن بوسقا وتىرعانىن كورمەيسىڭ. ال قىس ءتۇسىپ، جول جابىلىسىمەن كولحوز تۇيەلەرىمەن ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز شاقىرىم جەردەگى وبلىس ورتالىعىنان سەلپونىڭ جۇگىن تاسيدى. وسى جولى دا بەس-التى كۇن جول ءجۇرىپ كەلە جاتقان بەتى.
وسپان اڭگىمەگە دە ساراڭ بولاتىن. ءبىراق ءقازىر وز-وزىنەن سەرپىلىپ، كوڭىلدى سويلەپ وتىر.
ايتەۋىر قاناعاتشىل ءبىر حالىقپىز عوي. قولدا بارعا توقمەيىلسىپ وتىرا بەرەمىز. وزدەرىڭ ويلاشى، ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ قانشاما جەرى پايداعا اسپاي، جاي جاتىر.
— ەسىل جەر-اي. ءبىزدىڭ سالىق سەكىلدى باستىقتارىمىز باياعىنىڭ بايلارىنشا جەرگە تاسباقاشا جابىسىپ ايىرىلمايدى. ىسكە اسىراتىن باسقا كورشى كولحوزدارعا بەرگىسى كەلمەيدى. شاماسىنا قاراپ تون ءپىشۋ دەگەندى بىلمەيدى.
وسپان شىلىمىن قوماعايلانا سورىپ، تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن كولحوز جەرلەرىن قايتا ءبولىس بولعاندا، سىلەتى تەڭىزىنە قاراي جاتقان «جامان ءتۇز» القابىن زەرەن اۋدانىنىڭ مال سوۆحوزدارىنا بەرۋ كەرەك دەگەن ۇيعارىمعا كەلگەن-دى. سوندا سالىق باسقارما «جوق، ول جەر وزىمىزگە كەرەك، ساسىرى مول، تاتىرلى قىراتتىڭ قارى قاشاندا جۇقا بولادى. قىسقى تەبىنگە قولايلى» دەپ ماڭايلاتپاعان. وسپان باستاعان ءبىراز كولحوزشىنىڭ «وسى تيەسىلى جەردىڭ تەڭ جارىمىن ىسكە اسىرىپ الساق تا قاناعات. بەرۋ كەرەك» دەگەنىنە قۇلاق اسپاي، سالىق جاعى كوپشىلىك داۋىس الىپ، زەرەن اۋدانىنا بولماشى عانا ۇلەس بەرگەن. وسپاننىڭ ايتىپ وتىرعانى — وسى جەر ءبولىس.
— ەندى جەردى قالاي ىسكە اسىرۋدى كورسىن ءبىزدىڭ سالىقتار. جاڭاعى كەلە جاتقانداردىڭ ءبارى دە قىلشىلداعان جاستار...
— پوي-پوي، ءبارى دە ءبىر بەتتەرىنەن قان تامعان سۇيرىكتەي جىگىت پەن قىزدار، — دەپ جاڭاعى باكەنە شال وسپاننىڭ ەندىگى ايتار ءسوزىن ءتۇسىنىپ، تاعى دا كيىپ الا جونەلدى. وسپان ماقۇلداماسا دا «ماقۇلداتىپ» قويىپ جونەپ بەردى. — ءبىز ولارمەن اۋدان ورتالىعىنا تاياۋ «جاڭا جولدا» كەزدەستىك. تۋرا سول كولحوزدىڭ قاراوي جاعى قايدا، سولاي دەدى بىلەم، وسپان، ءا؟ ءيا، سول تۇستان جاڭا سوۆحوز اشاتىن كورىنەدى. ءاي، جايناپ تۇر-اۋ، جايناپ تۇر. قىزىل شۇناق ايازىڭ تۇك ەمەس، اسىر سالىپ، بيلەپ، جۇمىس قايداسىڭ دەپ جۇلىنىپ تۇر...
— كەلەسى جىلى... — دەپ وسپان شالعا تاعى دا ەسكەرتە قارادى. ول قايتادان تىزەسىن باۋىرىنا الىپ قيسايا كەتتى. —... ءبىزدىڭ اۋداننىڭ ءبىر وزىندە 14 سوۆحوز اشىلماقشى. نەشە مىڭداعان ادامدار كەلىپ، تىڭ جاتقان جەردى كوتەرمەكشى.
ۇيدە وتىرعان ادامداردىڭ الدىندا ساۋاتتىراق شوپر وسپان بولعان سوڭ، گازەت، راديودان حابارى از تۇكپىردە جاتىپ اۋىل شالدارى جاڭالىق جونىنەن ەشتەمە قوسىپ ايتا المادى. تەك باستارىن شۇلعىسىپ:
— ءيا، ءيا.
— تاماشا، تاماشا! — دەپ قۇپتاي ءتۇستى.
* * *
— اۋ، ديكا قايدا وسى، ديكا، — دەپ جاستىققا جامباستاي ءتۇسىپ شاي ءىشىپ وتىرعان قوسيمانوۆ ەكى-ۇش قايتالاعانشا بولعان جوق، كىلبيە قاراپ جىميىپ، ديكانىڭ ءوزى كەلدى.
— ە، جاڭا دۇرىس بولدى عوي. وتىر. كونە، ديكاعا قۇيىپ جىبەرەيىن، — دەپ قوسيمانوۆ قازاقى دوڭگەلەك ستولدىڭ شەتىندەگى اق مويىننان ستاكانعا تولتىرا قۇيدى.
ءۇي ىشىندە قايمىعاتىن قاراساي بولماعان سوڭ، ديكا ستولدىڭ شەتىنە ۇيالشاق قىزدارشا بۇگىلىپ كەلىپ وتىرا كەتتى.
— ال، كانە، وسى ءۇيدىڭ مال-باسىنىڭ اماندىعى ءۇشىن تارتىپ جىبەرەيىك! — باعانادان بەرى وزىنە سەرىك تابا الماي ەكى بەتى نارتتاي قىزارىپ جالعىز ءىشىپ وتىرعان كلەيمانوۆ قىرلى ستاكاندى ديكانىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى.
تۇڭعىش رەت زورلاپ وتىرىپ ديكاعا اراق ءىشۋدى ۇيرەتكەن وسى قوسيمانوۆ. سودان بەرى دانىگىپ العان ديكا، بۇل ۇيگە كۇيەۋ كەلدى دەگەنشە، مۇرنى جىبىرلاي قالاتىن.
شۇپىلدەگەن ءبىر ستاكاندى تاستاپ العان سوڭ، بۇيىعى جىگىتتىڭ باسى كوتەرىلىپ، قاپتىڭ اۋزى شەشىلدى. قوناقتار كوپ قيناپ، قولقا سالماي-اق ءوزىنىڭ كۇندەگى ايتىپ جۇرەتىن ولەڭدەرىن مۇرنىنان ءتىزىپ اعىتا جونەلدى. «اققۇم»، «جايدارماننان» باستاپ، اۋىل اراسىندا ايتىلىپ جۇرەتىن سوعىس جىلدارى شىققان ولەڭدەرگە دەيىن تىركەپ، سوعىپ وتىر. ولەڭ ايتقان سايىن داۋسى اشىلا تۇسەدى. العاشقىدا ولەڭنىڭ ناشىنە قاراي ىرعالىپ، باسىن ءسال قوزعاپ وتىر ەدى، قىزا كەلە بار دەنەسىمەن قوپارىلا تەڭسەلىپ، يزەڭدەپ كەتتى.
— پالەۋ دەگەن. ءاي، مىنا ديىرمەننىڭ قۇدايى قايتەدى-اي. ءوزىنىڭ داۋسى ءدال قىزدىڭ داۋسىنداي. قىز بولساڭ، وللاحي، ساعان ۇيلەنەر ەدىم، — دەپ قوسيمانوۆ شاي قۇيىپ وتىرعان كەلىنىنە قارادى.
— جەزدە-اي، ءبىر تويدا ەكى جارلىق بولۋشى ما ەدى. ءبىر اپامىزدى ازسىنىپ، ەندى ديكاعا اۋىز سالعىڭىز كەلدى مە، — دەپ جاس كەلىنشەك سىلق-سىلق كۇلدى. ورىندى قالجىڭعا ءان تىڭداپ وتىرعان اتشى دا، قوسيمانوۆتىڭ ءوزى دە قوسىلا كۇلىسىپ، ءۇي ءىشى ءماز بوپ قالدى. ايتسە دە ءبىر اۋىز تىلدەسپەي جاتىپ سوزدەن سۇرىنگەن قوسيمانوۆ، اشەيىندە جوپشەندىگە جول بەرە قويمايتىن اۋىزدىقسىز اساۋلىعىنا باسىپ، توسىلىپ قالۋدى بويىنا شاق كورمەي دورەكىلەۋ جاۋاپ بەردى.
— ە، اقبوپە-اۋ، ءبىر اپاڭا الدىرىپ قالاتىن سىڭىرىنە ىلىگىپ ولە الماي ءجۇر دەيمىسىڭ. جەزدەڭدى سىنعا سالىپ كور، ءالى دە بولات سىندىراتىن قاۋقارى بولماسا، مۇردەم كەتسىن. حا-حا-حا..
— وگىزدىڭ ءوزى قارتايسا دا، مۇرنى قارتايمايدى دەۋشى ەدى، ايتەۋىر مۇرنىڭىزدىڭ جاقسى يىستەن قالماعانىنا دا شۇكىرشىلىك، — دەن كەلىنشەك تە ىلە قاعىپ ءتۇستى.
قارق-قارق كۇلگەن قوسيمانوۆ «اقبوپە سەكىلدى تاماشا كەلىنشەكتەر ءۇشىن كوتەرەيىكشى!» دەپ تاعى دا قۇيدى.
اقبوپە بۇرىنعى ادەتىمەن بۇگىن دە بىركيەر تاۋىرلەرىن كيگەن. قانداي قوناق كەلمەسىن ءۇي ءىشىن، ىدىس-اياقتى كىرشىكسىز تازا ۇستاپ، ءوزى مۇنتازداي بوپ قارسى الۋ ونىڭ وڭ جاقتا وتىرعاندا-اق العان تاربيەسى. جاپىراق گۇلدى، كوكشىل كرەپجورجەت كويلەگى مەن باسىنا تارتقان اق جىبەك ورامال اق مارالداي كورىكتى ايەلدى ودان سايىن سۇلۋلاندىرا تۇسكەن. ورامال استىنان كورىنگەن قويۋ قالىڭ شاشتىڭ بوس ورگەن توقپاقتاي ءبىر بۇرىمى مويىنعا ورالا كەلىپ، اققۋ ءتوستى ايمالاپ، تولقىندانىپ تۇر. اقبوپە شاي قۇيۋعا ەڭكەيە بەرسە-اق، ۇلبىرەگەن بالاپان تاماقتى قىتىقتاپ، سيپاپ قالادى.
ديكا تاعى ءبىر ستاكاندى اۋدارىپ تاستاعان سوڭ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ وتىردى دا:
— ەندى ورىسشا ولەڭ ايتايىن با، — دەپ ۇيدەگىلەرگە ەركەلەگەندەي باسىن كوتەرمەستەن مۇرنىن ۋقالاي بەردى.
— ايت، ايت. شاۋپالە! ءاي، ورىسشا دا ۇيرەنىپ العان با ءوزى؟ ديكا ۇيرەنبەيتىن دۇنيە جۇزىندە ەشتەمە بولماس، شىركىن، زەرەك قوي بۇل، — دەپ قوسيمانوۆ ميىعىنان كۇلىپ كيتەلىنىڭ جاعاسىن اعىتتى.
— مەن قىتايشا دا ايتا الامىن، — دەپ ديكا ودان سايىن ەلىرىپ، بيىل بوراندا ەكى كۇن تۇنەپ كەتكەن ورىس جىگىتتەرىنىڭ اۋزىنان «قاعىپ العان» ولەڭدەرىن شىرقاي جونەلدى. ءۇي ءىشى تاعى دا دۋ كۇلكى. قوسيمانوۆ شەگى ءتۇيىلىپ، جاستىقتى باۋىرىنا باسىپ دومالاپ قالدى. اتشى جىگىتتىڭ ەكى يىعى سەلك-سەلك ەتىپ، كوزىنەن جاسى اقتى. ورىسشا ءاننىڭ ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى كەلمەيدى، اندا-ساندا كەيبىر سوزدەردىڭ نوبايىن ارەڭ اڭعارىپ قالماساڭ، باسقا تۇك ءتۇسىنىپ بولمايدى. ءبىراق ونى سەزىپ وتىرعان ديكا جوق. قىزىپ العان.
— ءاي، وسى بايتوبەتىڭ نەشەگە كەلدى ەكەن. اي، ءبىزدىڭ وكشەمىزدى باسىپ جۇرگەن شىعار-اۋ، قاشانعى ديكا بۇل...— دەپ قوسيمانوۆ كوسە جىگىتكە قاراپ ويعا كەتتى. ونىڭ ويىندا وتىرعان ديكانىڭ جاس مولشەرىن ەسەپتەپ ءبىلۋ ەمەس ەدى، ونىمەن قالجىڭداسىپ وتىرىپ اقبوپەمەن بەتىن ءبىرجولا اشىپ الۋ بولاتىن. سول ويىنا جەتكەن سەكىلدى.
— ديكا، وسى سەن نەشەدەسىڭ؟
جىگىت تومەن بۇعىپ، جىمىڭداي بەرەدى.
— ءاي، ايتساڭشى.
— سيىر جىلى تۋىپسىڭ دەپ جۇرەتىن. قايدان بىلەيىن...
— جالاق بولعانىڭ سودان ەكەن عوي. حا-حا-حا!.. ال سيىرىڭ، قاي سيىر؟ ءجا، قويشى سونى. ءوزىڭ ءبىر 30-40-قا كەلگەن شىعارسىڭ، ءا؟
— كەلدىك قوي، — دەپ ديكا بايسالدانا قالدى.
— ال ەندى، شىنىڭدى ايتشى، وسى كۇنگە دەيىن ءوزىڭ جىگىتشىلىك قۇرىپ كوردىڭ بە؟ حا-حا-حا!..
ديكانىڭ سارى تاباقتاي جالپاق بەتى تۇگەل كۇلىپ جايالىقتاي بوپ كەتتى.
اقبوپە ءسال عانا ەزۋ تارتىپ:
— جەزدە-اي، ءسىز دە سۇراماستى سۇرايدى ەكەنسىز، — دەپ شاي جيناي باستادى.
— سۇراماعاندا قايتەيىن، ءومىردىڭ ەڭ ءبىر شىرىنىن تاتىپ كوردى مە ەكەن، بىلەيىن دەگەنىم عوي. شىركىن، ءبىز دە ءبىر كۇنى تۇعىردان تايامىز-اۋ، — دەپ اقبوپەگە قيسايا جاتىپ قاراپ ءسوز تارتتى. ءبىراق بۇل جولى جاۋاپ بولمادى.
قوسيمانوۆ اقبوپەگە قاراپ، شىن ىنتىعىپ جاتىر. كوز الدىنان كەشەگى سوعىس جىلدارىنداعى وقيعالارى دا وتە شىقتى. ەلدە جىگىت جوق. قىز-كەلىنشەك كوپ. قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىنشە، كورىنگەن جەردە كولدەنەڭدەپ، كەس-كەستەپ وتە بەرەدى. قوسيمانوۆ وكىلدىكپەن ەل ارالاپ ءجۇرىپ، مۇنداي تۇلكىلەردىڭ تالايىن-اق قارعا اۋناتىپ، ۇمار-جۇمار سوعىپ الاتىن. ءتىپتى ۇزاق سونارعا ءتۇسىپ قينالعان كۇنى دە كەمدە-كەم. كوبىنەسە «قان سونار» مەن «كەلتە سوناردان» اسىرعان جەرى جوق. ەندى، مىنە، الدىندا بۇلاڭداپ، تاعى ءبىر تۇلكى وتىر. بۇعان ۇلكەن ايلا-قاقپان كەرەك. شوشىتىپ السا، تۇلكىدەن ايىرىلىپ قانا قويماي، كۇلكىدەن ايرىلۋى دا حاق.
اقبوپە وسى ءۇيدىڭ كەلىن بالاسى. ءقازىر جەسىر وتىر. كۇيەۋى جالەل بوراندا سۋىققا ۇشىپ ولگەلى، مىنە، تابانى كۇرەكتەي ءبىر جىل ءوتتى. قاراساي ىشتەگى قۇداندالى ادامدارى مەن كورشى اۋىلداردا وتىرعان جاقىن جۇراعاتتارىنىڭ باسىن قوسىپ، بالاسىنىڭ جىلىن بەرىپ اتتاندىردى. اشەيىندە قايدا جيىن-توي بولسا، تاعى بۇعىلارشا ەلەڭدەپ وتىراتىن كارى-قۇرتاڭ، كەمپىر-شال قاقاعان قىستىڭ سۋىعىن ەلەمەي، جايداق شاناعا تالاسا-تارماسا وتىرىپ كەلدى دە، اسقا سويعان كوك بەستىنىڭ ەتى مەن استا-توك تاعامعا ءدان ىرزا بوپ، ەلدەرىنە تاراستى. ەرتەڭ وزدەرىنىڭ دە كوز جۇمارى ەستەرىنە كىرىپ شىعار ەمەس، ءقايسىبىرى قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتىپ، ءومىرى كورمەگەندەي استىڭ ەتىن ولەرمەندەنە، قۇنىعا جەپ، كەتە-كەتكەنشە كارى ەزۋلەرىنە دامىل بەرگەن جوق.
بارىنەن دە پايدالى ورالعان ءتاشىم موللا بولدى. وسى ماڭدا ءولىم-جىتىم بولا قالسا-اق، كارى قۇزعىنشا ۇشىپ جەتەتىن موللا، وسى جولى دا ءوزىنىڭ جۋاس تورى بيەسىرىس سالت مىنە سالىپ، ساسكەدە اتتىڭ باسىن وسى ۇيگە كەپ ءبىر-اق تىرەگەن. كوپتەن باستارى قوسىلماي ىندىنى كەۋىپ، «سۋساپ» جۇرگەن كارىلەرگە كۇنى-تۇنى شاريعات ايتىپ، شولدەرىن قاندىرعان. ەندى اۋلىنا قاراي ۇزاي بەرە-اق تارامىس قولىن قوينىنا سۇعىپ جىبەرىپ، ىشكى قالتاسىنداعى «قۇداي جولىمەن» دەپ تاپقان ءبىر بۋما اقشاسىنىڭ سىرتىنان سىتىرلاتا باسىپ-باسىپ قويدى. ۇستىنە كيگەن قاراكول جاعالى ءالى ءمىنى قۇراماعان ءبىر قارالىق قارا كوك دراپ پالتوسىنىڭ ەتەك-جەڭىنە شۇڭىرەك كوزىن ءبىر جۇگىرتىپ ءوتىپ جىمىڭ ەتتى. قالىڭ قاپتال شاپانىنىڭ سىرتىنان تىرسىلداتا زورلاپ كيىپ جاتقاندا پالتونىڭ قولتىعى ايىرىلىپ، بىرت-بىرت سوگىلگەن. اناداي جەردە كوزى جاۋدىراپ قاراپ تۇرعان جالەلدىڭ تۇڭعىش ۇلى بولات جۇگىرىپ كەلىپ، اياعىنا ورالىپ، «اعامنىڭ پالتوسىن شەش، بۇل اعامدىكى» دەپ وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەرىپ ەدى. ءبىر جاعىنان قوجالىعى دا بار ءتاشىم موللا بالانىڭ باسىنان سيپاپ تۇرىپ، «وي ازامات، ءوزى ازامات بوپ قالىپتى، جىلاما، ءقايتسىن، پاقىر، — دەپ جۇباتا كەلىپ، — تاعى بىردە ادەيى سوعىپ، سۇندەتكە وتىرعىزام ءوزىم»، — دەپ ەندىگى جىلى-جۇمساقتىڭ ورنى بولارسىڭ-اۋ دەگەندەي، ءسابيدىڭ ناسىبايىنا سۇعاناق كوزىمەن ەمىنە قاراي قالعان. بۇرىن دا ول جونىنەن قۇلاققاعىس بالا شىر ەتىپ، قايتا بۇرىلىپ، اجەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلعان.
كىسى اياعى باسىلعان سوڭ، «مالجان اعاشىنىڭ» باۋىرىنداعى جالعىز ءۇي بۇرىنعى كاسىبىمەن كۇن كەشىپ، ءباز-باياعى قالپىندا وزگەرىسسىز تۇرا بەردى. جىلى قورادا قاناتىن قاعىپ-قاعىپ الىپ، تاماعى جىرتىلعانشا قوسىلا شاقىراتىن بالاپان اق اتەش، اياعى ۇسىگەن شويناق قىزىل اتەشپەن بىرگە الاكوبەدە وياناتىن وسى ۇيدە ديكا عانا. ءوزىنىڭ كۇندەگى ادەتىمەن اۋىز ۇيدەگى قاق اشاعا ءىلۋلى قول شامدى جاعىپ الادى دا، قاپ-قاراڭعى ات قوراعا، سودان سوڭ سيىر
قوراعا بارىپ كۇن كوتەرىلگەنشە تىقىر-تىقىر مال جايلاپ جۇرگەنى.
اباجاداي قورانىڭ ىشىندەگى ءۇش-تورت بولمەنىڭ بىرىندە ءجىبى ءتۇزۋ ساعات جوق. ۇلكەن ءۇيدىڭ قولمەن سىلاعان بۇجىر-بۇجىر قوڭىر قابىرعاسىندا جيەكتەرىن توت باسقان اتام زامانعى تەمىر ساعاتتىڭ قاڭىلشىقتاي ءتىلى توقتاعالى قاشان. سالماعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ۆينت بايلاعان ساعات تاسىنىڭ شىنجىرى قارنى جارىلعان قويدىڭ ىشەگىنشە شۇباتىلىپ تۇرعالى، مىنە، ءتورت جىل. جالەلدىڭ قول ساعاتى بولۋشى ەدى، بۇرناعى جىلى وتىن كەسىپ ءجۇرىپ اعاشقا سوعىپ الىپ، بەتىنىڭ كۇلپارشاسى شىققان. سودان بەرى ەش جوندەۋسىز، ابدىرانىڭ تۇبىندە جاتىر.
ءبىراق سول ۇيگە سول ساعاتتىڭ ءتىپتى قاجەتى دە جوق. بۇل ۇيدەگى ديكادان باسقا ادامدار باستارى ىسكەنشە ۇيىقتاپ تۇرادى دا، جايلانىپ وتىرىپ شايعا قانىپ العان سوڭ، اركىم وزىنە مەنشىكتى جۇمىسىمەن اينالىسادى. شاي جينالىپ بولىسىمەن ءجامىش شەشەي مەن اقبوپە قازاندىقتىڭ استىنا قيدى تولتىرا قالاپ، كەشكە دەيىن سەمىرتىپ تۇرعان سوعىمدارعا جەم دايىنداۋمەن بولادى. سوناۋ مالجان بايدىڭ ءۇي مۇلكىنەن قالعان ەسكى كوزى، بەرەكەلى جۇرتىنىڭ قۇتى — ءداۋ تاي قازان ەرتەدەن قارا كەشكە بۇرق-تارق قايناپ، بۋى اسپانعا شىعىپ جاتقانى. دۇنيەگە كەلگەلى توڭكەرىلگەن مەس قارنىن جالىن جالاي قايمىجىقتاي جۇقارتىپ، جىلدا شۇرىق-شۇرىق تەسىلسە دە، قاراساي جىلدا قايتا جاماتىپ وتتان ءبىر تۇسىرگەن ەمەس.
مال جايلاپ كەلگەن سوڭ ديكا ءوزىنىڭ قۇتتى ورنى — قازاندىق بولمەنىڭ قارا كولەڭكە بۇرىشىنداعى تەمىر قۇرساۋلى تاس ديىرمەنىنە وتىرادى. تابيعات قول ديىرمەنگە لايىقتاپ بەرگەندەي دوعال بىتكەن قامىت اياعىن باۋىرىنا ىپ-ىقشام جيناپ الادى دا، ارپا مەن بيدايدى ديىرمەننىڭ ۇڭگىسىنە تولتىرا سالىپ، جارما عىپ تۇسىرە بەرەدى. اندا-ساندا تاماق ىشۋگە تۇرعانى بولماسا، بولمەنىڭ ىشىنە لىق تولعان قويۋ بۋدىڭ ىشىندە ديىرمەننىڭ اۋەنىمەن بىرگە ىڭىلداپ انگە سالىپ، قاس قارايعانشا ىرعاڭدايدى دا وتىرادى.
جالعىز ءۇيدىڭ تىرشىلىگى وسىلايشا اقىرىن ميمىرت جىلجىپ وتە بەرەدى. قازاندىق باسىندا كۇيبەڭدەپ مال قامىمەن جۇرگەن ايەلدەر مەن ديكا كۇندەرىنىڭ قالاي وتكەنىن دە بايقامايدى. ايتەۋىر قاس قارايا ۇشىپ جىعىلادى. كۇن شىقسا-اق بولدى، كۇن باتادى» دەگەن ءسوز وسى ءۇيدىڭ كەسىمدى ۋاقىتى، ءوز ساعاتى سەكىلدى.
جالەل قايتىس بولعاننان كەيىن دە جىلاپ-سىقتاپ ازىناعان قارالى ءۇي قايتا ساباسىنا كەلىپ، كۇن كورىسى ءبىرقالىپتى وتە بەرىپ ەدى، ءبىراق كۇيەۋىنىڭ جىلىن بەرگەن كۇننەن بىلاي اقبوپە ءۇشىن بۇل تۇرمىستىڭ ارقاۋى ۇزىلگەندەي بولدى.
ەڭ العاش قالىڭ اۋىل ورتاسىنان شىعىپ، وسى جاپان تۇزدەگى جالعىز ۇيگە كەلىن بوپ تۇسكەندە، اقبوپە «ەلسىز-كۇنسىز جەردە بۇل ءۇي قالاي تۇر. بۇل ارادا ءىش قۇسا بولىپ جارىلىپ ولەتىن شىعارمىن» دەپ ىشتەي تولقىعان ەدى. ءبىراق كۇن ارتىنان كۇن ءوتىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن ءتىپتى ەلىن، توركىنىن ساعىنۋدى قويدى. تەك جالەل جولاۋشىلاپ كەتكەندە عانا ءۇي ىشىندە ءبىر نارسەنىڭ ورنى جوقتاي ويسىراپ، جاس كوڭىل تاعات تاپپاي، الدەنەنى اڭساپ، ساعىنىپ قالاتىن كەزدەرى بولماسا، ەرى قاسىندا جۇرگەندە كوڭىلىنە تيتىمدەي ۋايىم-قايعى كەلمەيتىن-دى. جاسىنان قازاق اۋىلىندا ەسكى ادەت-عۇرىپتىڭ كەيبىر سارقىنشاعىنا ەتەنە بوپ وسكەن قىز، كەلىنشەك بوپ تۇسكەن سوڭ دا، سول سالتتى ساقتاپ، قازاق عۇرپىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ وتكەن كۇنى بولعان جوق. سوندىقتان با، جاس كەلىنشەك جولداسىنىڭ جىلىن كۇتىپ، ەل ىشىنەن باتا وقي كەلگەن ادامدار بولسا، داۋسىن شىعارماي عانا سىڭسىپ جىلاپ، ەرىن جوقتاعاننان باسقا كوڭىلىنە بوتەن وي العان جوق-تى. ەندى، مىنە، سوڭعى كەزدە وز-وزىنەن قوڭىلتاقسىپ، كوڭىلى قۇلازىپ، ءۇي ىشىندە ءبىر بۇراۋدىڭ باسىن سىندىرماي، تاپجىلماستان جاتىپ الاتىندى شىعاردى. بۇرىن جالەلدىڭ سۇيەگىن كوزى كورسە دە ولگەنىنە كوڭىلى سەنبەي، الدە ءبىر جاققا جولاۋشىلاپ كەتكەندەي قيمايتىن ىستىق سەزىمنىڭ وتى ءسونىپ، ەرىنىڭ جىلىن بەرىسىمەن سوڭعى اقتىق ءۇمىت ءبىرجولا ءۇزىلدى. جالەلدىڭ بار كەسكىن-كەيپى، ىستىق جار قۇشاعى اركىم ءبولىپ اكەتكەن كيىم-كەشەگىمەن بىرگە كەتىپ، ەندى كەلمەستەي، ورنى سۋي قالدى. تەك قانا قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان جالەلدىڭ ۇلكەيتىلگەن كارتىشكەسى عانا قاڭىراعان ءۇي ىشىنە مۇڭايا قاراپ، قىرشىن كەتكەن ادال دوستىڭ ايانىشتى كەيپىن سەزدىرگەندەي.
* * *
جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي، بۇگىنگى قوسيمانوۆتىڭ قىلىعى اقبوپەنى ودان سايىن ويعا سالدى.
قاپ-قاراڭعى بولمە ءىشى تىم-تىرىس. تاماق پىسكەنشە ۇيقى مەڭدەپ قالعىپ وتىرعان اتشى باسى جاستىققا تيىسىمەن قور ەتتى. قوناق ۇيگە لىق تولعان جۇرگىنشىلەردىڭ اراسىنان شوپر وسپان ءبولىنىپ، وتاۋعا كەلگەن. اقبوپە سالىپ بەرگەن توسەكتە ءبىراز دوڭبەكشىپ جاتتى دا، ول دا ۇيقىعا كىردى.
دالادا بوران كۇشەيە تۇسكەن سەكىلدى. ىشقىنا سوعىپ تۇر. قيىرشىق قار قىراۋ باسقان الاسا تەرەزەنى ۇرعىلاپ دامىلسىز ىسىلدايدى. تار قۋىسقا جينالعان قار ۇيتقي سوعىپ، مۇزداي تىلىمەن اينەكتى جالاپ-جالاپ الادى. توبەسى جابىلماعان پەش موينى ىشتەگى جىلۋدى سۋىرا تارتىپ گۋىلدەپ تۇر. ءۇي ىشىندە ۇيىقتاماي جاتقان ەكى-اق ادام. قوسيمانوۆ پەن اقبوپە عانا.
اپپاق مامىق توسەكتە جاتقان قوسيمانوۆ قالىڭ اتلاس كورپەنى سەرپىپ تاستاپ، جاعىن تايانىپ، شىنتاقتاي ءتۇسىپ جاتتى. بولار-بولماس اعاراڭداپ كورىنگەن اقبوپەنىڭ شىمىلدىعىنان كوزىن الماي، ونىڭ ءاربىر دەم الىسىن، تىنىسىن تىڭداپ، اڭعا تۇسەتىن بۇركىتشە قومدانىپ-قومدانىپ قويادى. دۇنيەدەگى بار قىزىق، بۇكىل ءلاززاتتى سول شىمىلدىق ىشىنە قاماپ قويعانداي جۇتىنا قارايدى. باقانداي ءبىر جىل بويى ەر ادامنىڭ ىستىق قۇشاعىن كورمەي جەسىر وتىرعان كەلىنشەكتىڭ سوزىلا ءتۇسىپ جاتقان اپپاق جۇمىر بالعىن دەنەسى كوز الدىنا ەلەستەپ، قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن، تاماعىنىڭ استىنان ماپ-مايدا ىستىق لەبى شارپىپ وتكەندەي بولادى دا، ءون بويى شىم-شىم شىمىرلاپ، تامىر-تامىرى سولق-سولق ەتەدى. سول مەزەتتە اتىپ تۇرىپ قاسىنا جەتىپ بارعىسى كەلىپ ۇمتىلا بەرەدى دە، الدەبىر الپامساداي قۋاتتى قول ەكى يىنىنەن باسىپ، شەكتىرىپ تاستاعانداي بولادى. ازدان سوڭ بار وي، ىجداھات تەك شىمىلدىقتىڭ ىشىنە ءبىرجولا اۋىپ، قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە تىزەرلەي ءتۇسىپ، ءىن اۋزىندا كىرپىك قاقپاي تىشقان اڭدىعان مىسىقشا شوقيىپ ۇزاق وتىرىپ قالدى.
اقبوپە بولسا قوسيمانوۆ ەلەستەتكەندەي الشايا ءتۇسىپ، اشىق جاتقان جوق، كىشكەنتاي راۋزاسىن باۋىرىنا قىسىپ، ۇزاق ويدا بۇك ءتۇسىپ جاتىر. سىرتتا ىسىلداعان، سۋىلداعان اق بوران ءوزىن تۇمشالاپ وراپ العانداي ونە بويى قالتىراپ، بۇرىسە تۇسەدى. تۇتەگەن بوران جالەلدى شىر كوبەلەك اينالدىرىپ، دەدەكتەتىپ ۇشىرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي بولادى. ەكى قولى كوككە قاراي ەربەڭدەي بەرىپ جالەل ءسۇرىنىپ قۇلايدى. ۇيتقىعان ەسىرىك بوران تۇنشىقتىرا تاپ بەرىپ ۇستىنەن باسا بەرەدى. اقىرى جالەلدى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ كومىپ، ارمەن قاراي ءبىرىن-بىرى قۋالاي ويناق سالىپ ۇزاپ كەتەدى. جان تۇرشىكتىرەرلىك وسى ءبىر ەلەس بوران بولسا-اق اكبوپەنىڭ كوز الدىنان استە كەتپەيدى. جاسىنان نە ىشەيىن، نە كيەيىن دەمەي، ەركە وسكەن اشىق مىنەزدى، اق جارقىن اقبوپەنىڭ كوڭىلى بۇل كەزدە جاسي قالادى. ەتەگىنىڭ اشىلعان، جابىلعانىن ءالى بىلە قويماعان بۇلدىرشىندەي جاس كۇنىنەن تۇرمىسقا شىعىپ، كەلە ەكى قۇرساق كوتەرىپ، انالىق سەزىمى ويانعان شاعىندا ۇلكەن باقىتسىزدىققا كەزىككەنى ەسىنە ءتۇسىپ، كوزىنە مولتىلدەپ شىق ۇيىرىلەدى. قۇدايعا نە قىلىعىم جاقپاي وسىنشا باقىتسىز بولا قالدىم دەپ، ورتەنىپ بارا جاتقان ىشتەگى دەرتتى. سىرتقا شىعارىپ قاتتى كۇرسىنىپ قالدى: «ھ-وھ».
ءسال سىبىسقا ەلەڭدەپ جاتقان قوسيمانوۆتىڭ كوزى شىراداي جايناپ، ۇيي باستاعان دەنەسىن لەزدە جيناپ الدى.
— اقبوپەش، ءالى ۇيىقتاعان جوقسىڭ با؟! — دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە اڭعارمادى.
جاس كەلىنشەكتىڭ ىشىنەن شىققان اششى جالىندى، ارزان ءناپسىنى اڭساعان ىستىق جالىن دەپ ۇقتى.
اقبوپە دىبىس بەرمەدى. ءوزىنىڭ ەستىرتە كۇرسىنگەنىنە قىسىلىپ، ىڭعايسىزدانىپ قالدى. لەزدە كورپەمەن باسىن تۇمشالاپ الىپ، كوزىن تارس جۇمدى.
ءبىراق قوسيمانوۆ مۇنى دا وزىنشە جورىدى: بۇرىن اعاسىنداي كورىپ جۇرگەن ۇلكەن ادامعا كوڭىلىن بىردەن سەزدىرە قويۋ دا وڭاي بولىپ پا. الگى بەلگىدەن ارتىق نە كەرەك.
ەندىگى جاتىستىڭ رەتى جوق. جاسىقتىق. رەتى كەلگەن ىڭعايلى كەزەڭدى سۋىتىپ الماۋ كەرەك.
ءتۇنى بويى ىشكەن اراق ودان سايىن جەلىكتىرىپ بۋىندارى سىرت-سىرت ەتىپ ورنىنان تۇردى. اقبوپەنىڭ توسەگىنە قاراي قوسيمانوۆ باتىل جىلجىدى.
* * *
ۇيقىسى سەرگەك شوپر وسپان اقبوپەنىڭ اششىراق شىققان ۇرەيلى داۋسىنان ويانىپ كەتتى:
— بۇ كىم؟!
— مەن عوي، اقبوپەش، ايعايلاما، — دەپ سىبىر ەتكەن قوسيمانوۆ كورپە سىرتىنان ءتۇرتىپ، اقبوپەنىڭ دەنەسىن تىنتە باستاعان قولىن لەزدە تارتىپ الا قويدى.
— نە ىزدەپ ءجۇرسىز؟! ەسىك انا جاقتا.
— ەسىك ىزدەپ جۇرگەن جوقپىن.
— ەندى نە كەرەك؟
— اقىرىن سويلەشى، اقبوپەش، جۇرت ويانىپ كەتەر. اياق جاعىڭا وتىرايىن با؟ — دەپ قوسيمانوۆ توسەككە وتىرا بەرگەندە، اقبوپە كىرپىشە جيىرىلىپ كورپەسىن تۇمشالاپ الدى.
— بارىڭىز.
— اقبوپەش، ءبىر ءسوز ايتايىن دەپ ەم.
— وسى جارىم تۇندە نە قىلعان ءسوز؟
— ەندى... ەندى ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي.
— مەن تۇكتى دە بىلمەيمىن، بارىڭىز، ەرتەڭ ايتارسىز.
— اي، اقبوپەش-اي، بالا ەمەسسىڭ، بىلەسىڭ عوي، تىم قۇرىماسا بىلەگىڭنەن ۇستايىنشى، — دەپ قوسيمانوۆ كورپە استىنا قولىن جۇگىرتە بەرگەندە، اقبوپە شورشىپ كەتتى. قوسيمانوۆ «بۇل اشەيىن ۇيرەنشىكتى قارسىلىق» دەپ باتىل قيمىلداي بەرىپ ەدى، جاس كەلىنشەك توسەكتەن قارعىپ ءتۇسىپ، ەسىككە قاراي ۇمتىلدى. قوسيمانوۆ بىلەگىنەن شاپ بەرىپ جىبەرمەي تۇر.
— نە دەگەن ۇياتسىز ەدىڭىز، مەنى كىم دەپ تۇرسىز، — دەپ اقبوپە قولىن جۇلىپ الىپ اۋىز ۇيگە شىققاندا، قوسيمانوۆ تا ىلەسە كەتتى.
شوپp وسپان بۇدان ءارى شىدامادى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ اۋىز ۇيگە ۇمتىلدى:
— بۇل نە جانجال؟!
— جانجالى نەسى، — دەپ ماستىعى لەزدە تارقاعان قوسيمانوۆ ءتور ۇيگە قاراي جىلىسا بەردى.
— ار، ۇيات قايدا؟ — دەپ شوپر وسپان گۇر ەتە قالعاندا كورپەنىڭ استىنا كىرىپ تە كەتتى. تار ءۇيدىڭ ءتورت قابىرعاسى بىردەي جاڭعىرىعىپ، «ار، ۇيات قايدا!» دەگەندى شوپر وسپان ەمەس، كومەيى كەڭ، جالپاق پەش، جالەلدىڭ ۇلكەن سۋرەتى ايتىپ تۇرعانداي بولدى.
ايدالادا وكشەلەپ قىرعي قۋعاندا جان دارمەندە جولاۋشى ادامنىڭ قولتىعىنا جىپ بەرىپ پانالايتىن بوز تورعايشا اقبوپە شوپر وسپاندى باس سالدى. جالەل ولگەلى اعا-اعا تىيىلعان جاس قايتادان سورعالاي جونەلدى. ىزادان، نامىستان شىققان جاس.
— جەسىر دەپ باسىناتىن شىعار. جالەل ولگەن سوڭ، ەندى مەنى بوتەن ساناعانى عوي. نە دەگەن مازاق، نە دەگەن ازاپ، ەرى جوق ادامدى قورلاۋعا بولادى دەيتىن شىعار، — دەپ كۇيىنىپ جىلادى.
ءدىر-دىر ەتكەن جاس ايەلدىڭ ىستىق، بالعىن دەنەسىن باۋىرىنا باسىپ، جۇپ-جۇمىر يىعىنان قۇشاقتاپ، «جانىم، جىلاماشى!» — دەگەننەن باسقا جۇباتۋ ايتا الماي، ونە بويى قالش-قالش ەتكەن شوپر وسپان قالىڭ شاشىنا ەرنىن تاقاعاندا، بۇلشىق ەتتى، سوم جاۋىرىندى، ءىرى جىگىتتىڭ لەبىنەن اقبوپەنى جالىن شارپىعانداي بولدى. شوپر وسپاننىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىققان «جانىم» دەگەن ءسوز اقبوپەنى ودان بەتەر تەبىرەنتىپ جىبەردى. جالەل وسىلاي دەۋشى ەدى. ىپ-ىستىق جاس، تەمىر توسكە تامعان قورعاسىنداي وسپاننىڭ كەۋدەسىنە قۇيىلا بەردى.
* * *
ەرتەڭىنە، الاگوبەدەن تۇرعان قوسيمانوۆ اقبوپەگە كورىنە الماي، بەتىنەن باسىپ ورازاسىن دا اشپاستان كەتە بارعان. قايىن جۇرتىنا قايتىپ كەلمەستەي بوپ، جەرگە قاراپ كەتتى.
وسى تۇننەن كەيىن اقبوپە مۇلدەم وزگەردى. جاپانداعى جالعىز ءۇي ماڭايداعى اۋىل ومىرىنەن قانداي بەيحابار جىراق جاتسا، بۇل دا وسى ءۇي ىشىندەگى تۇرمىستان الشاقتانىپ جەكە قالدى. جالەلمەن وتاسقالى جاستىق قىزىعىن بىرگە وتكىزگەن ءوزىنىڭ وتاۋى سالقىن تارتىپ، بوتەن ادامنىڭ ۇيىندەي سەزىلەدى. ءوزى ەرتەڭ كەتەتىن ءبىر كۇندىك قوناق سەكىلدى.
ونىڭ وسى ءحالىن ءۇي ىشىندەگى ۇلكەندەر دە سەزە باستاعان. اقبوپەمەن اشىق سويلەسپەسە دە، ونىڭ «بۇزىلىپ» جۇرگەنىن ىشتەي ۇعىنىپ، اركىم ءوز ىشىنە ءتۇيىپ، ەندىگى جايدىڭ سىڭايىن اڭدۋمەن عانا بولدى. جانە ەرىنىڭ ارتىندا باقانداي ءبىر جىل تاپجىلماي وتىرىپ شاڭىراعىن ۇستاپ كەلگەن جاس كەلىننىڭ ەندىگى «قۇبىلۋىن» ەشقايسىسى اعاتتىققا جوري المادى. باسۋ ايتىپ، اقىل بەرۋدىڭ دە رەتى جوق. ونىڭ ۇستىنە، ءۇي ىشىنە قاتال، تىمىرسىق قاراسايدىڭ الدىندا ءجامىش تە تايقاقسىپ، اقبوپە جايلى ءتىس جارىپ سويلەسۋگە باتپادى.
ءوز سەمياسىنداعى ادامداردىڭ قىمس ەتكەنىن قاس-قاباعىنان اڭعاراتىن قاراساي دا وتاۋ ۇيدەگى سالقىندىقتى بىردەن سەزگەن. ايتسە دە، باسىنا قانداي اۋىرتپالىق ءتۇسىپ، كوڭىلىنە نەبىر جامان ويلار ورالسا دا، استە جاماعاتىمەن اقىلداسىپ ىستەۋدى ەر ادامنىڭ بويىنداعى ەزدىك، قاسيەتسىزدىك سانايتىن ول وسى جولى دا جامىشپەن ءلام دەپ سويلەسكەن ەمەس. تەك ىشتەن تىنىپ، كۇن ۇزىن تۇنەرىپ قانا جۇرەتىن. ءتۇن بولسا-اق قاشان كوزى ىلىككەنشە الدەبىر ويلار قاماپ، جۇرەگىنىڭ قالتارىسىندا بۇعىپ جاتقان جاسىرىن ءبىر سىر مازالاپ شىعاتىن.
تەرەڭىندە جاتقان وسى ءبىر سىر بۇگىن سۋىرشا باس كوتەرىپ، باتىل بايلامعا كەلەتىن كۇن تۋدى. وعان سەبەپ بولعان اقبوپەنىڭ حاتى.
تۇنەۋگى قوسيمانوۆ تۇنەپ شىققان كۇننەن بەرى تولقىپ جۇرگەن اقبوپە بۇگىن بەلىن بەكەم بۋدى. قولىنا قالام الىپ مۇدىرمەي جازا بەردى.
«اكە، اپا، — دەپ باستالعان حاتتىڭ ارتىنان كوڭىلدەگى بار وي بىردەن اقتارىلا كەتتى. — تاعدىر سالعان ىسكە ارا تۇسۋگە بولمايدى دەۋشى ەدىڭدەر. راس، مەنىڭ باسىما تۇسكەن سول تاعدىر سالماعىنان مەنى ەشكىم اراشالاپ الىپ قالۋعا شاماسى كەلمەدى. جالەلدىڭ ارتىندا قالعان ەكى جەتىمەكپەن بىرگە شىرىلداپ مەن دە قالا بەردىم. امال نە. مىنە، سودان بەرى ونىڭ ورنىن جوقتاتپايىن دەپ ءالى وتىرمىن. وعان رەنجىمەيمىن دە. ءوزى بولماسا دا، ارۋاعى ريزا بولسىن دەدىم.
ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاساي بەرەدى ەكەن عوي. «ولمەگەنگە ءولى بالىق» دەگەندەي. ەندىگى ويىم — ەكى كىشكەنتاي بوبەكتىڭ قامى. سولار ادام بولسا ەكەن، جەتىم اتانىپ قاعاجۋ كورمەسە ەكەن دەيمىن. مۇنداعى اتا-اناسى دا ولارعا جالەلدىڭ ورنىن سەزدىرمەيدى. ايتسە دە تۋعان اكەدەي قايدان بولسىن. جالەل كەتكەلى مەن دە ءوزىمدى وسى ۇيدە وتىرعان بوتەن ادام سەكىلدى سانايمىن. ءۇي ءىشىنىڭ ماعان دەگەن كوڭىلىنىڭ الالىعى بولماسا دا، تىستاعى ادام جاتسىنا قارايتىن سەكىلدى. ءتىپتى ايتۋعا دا ۇيات، مەنى جۇرتتا قالعان جەسىرگە عانا بالايدى. راس، تاعدىر سالعان سوڭ، ونى كوتەرەمىن دە.
ەندىگى ويىم كوزگە تۇسكەن نوعالاداي جاپانداعى ۇيدە جالعىز وتىرا بەرمەي، ەلىمدى تاپسام دەيمىن. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس، ەل قاتارلى ءتۇرتىنىپ ەڭبەك ەتىپ، كىشكەنتاي سابيلەردى جەتكىزسەم دەيمىن. ەلگە بارعاننىڭ ەندى ايىبى جوق شىعار. كوپتەن بەرى قاتىناماي دا قويدىڭدار. وسى حاتتى الىسىمەن، مەنى كوشىرىپ الىڭدار. ەلدى دە، جەردى دە ساعىندىم. ەندى بۇل ارادا وتىرۋدىڭ ەش رەتى قالمادى. تەز، حات جەتىسىمەن كەلىڭدەر. مۇندا مال دا بار. ءتىرى ادام بولعان سوڭ ونى دا ويلاماي...»
وسى جەردە حات شورت ءۇزىلدى.
— اقبوپەش-اۋ، ءۇي ءىشى ازىناپ كەتىپتى عوي. بالالاردى اۋىرتىپ الارسىڭ. قازىرگى كەز ناعىز جامان ۋاقىت، — دەپ ۇيگە ءجامىش كىردى.
راسىندا دا تاڭەرتەڭنەن وت جاعىلماعان بولمە ءىشى سالقىن. تەرىستىك جاقتاعى كىشكەنە تەرەزەگە تۇرعان جۇقا قىراۋدان ىزعار ەسەدى. توردەگى الاشا ۇستىندە ويناپ وتىرعان بولاتتىڭ نازىك ساۋساقتارى قىزارىپ، جەلكە شاشى ءۇرپيىپ، ءوڭى بوزارعان.
اقبوپە پەش موينىن اشۋعا جەر ءۇيدىڭ توبەسىنە شىقتى. ىشىنە قۇم تولتىرىپ تىككەن كيىز جاستىقشانى الىپ، قالقان قويۋ ءۇشىن جەلدىڭ اڭعارىن بايقادى.
دالادا ءۇپ ەتكەن جەل جوق.تىم-تىرىس. تۇنەۋگى قاتتى بوراننان كەيىن ايازدىڭ ساعى سىنىپ، كۇنگە جان كىرە باستاعان. ابدىكەي كۇنى قوي قۇمالاعى قارعا باتتى، ەندى قىس ۇزاق بولمايدى دەسىپ، تاجىريبەلى قارتتاردىڭ بولجاۋ ايتقانى شىن بولدى. بىر-بىرىمەن بوي تالاستىرا سوزىلعان جالجال قىراتتار اق جاۋلىعىن جارىم-جارتىلاي شەشىپ تاستاپ، قارايىپ جاتىر. بۇرىن قايراڭعا جاقىنداي المايتىن كەمەشە الىستان وراعىتىپ جىلجيتىن كۇن ەندى بەرى قاراي ورمەلەپ، كۇمىس قارعا كىرپىگىن شانشا باستاپتى. قىستاعىداي سەزىمسىز، سالقىن قارامايدى، رەڭىندە جىلى شىراي بار. ءقازىر كۇن ۇياسىنا قاراي ەڭكەيىپ باتۋعا جاقىنداسا دا، بويىنداعى قىزۋى كەتپەگەن. ۇستىنەن جاياۋ بوراسىن ارىلمايتىن سىرەسكەن اق قاردىڭ بەتى قابىرشىقتانىپ، ءار جەرى سەتىنەپ، سوگىلە باستاعان. اندا-ساندا جەردە سوياۋ قۋرايلار قىلتيادى.
اقبوپە مالجان اعاشىنىڭ تەرىستىك جاعىنداعى تاقيا توبەنىڭ باسىنا قويعان مولاعا قارادى. قىستاي ۇيتقي سوققان تولاسسىز ساپالاق بوران ىشىندە اپپاق بوپ كورىنەتىن ءتورت قۇلاقتى زيراتتىڭ كۇنگەي بەتى ەرىگەن. ىق جاعى قالىڭ قار. بۇل — جالەلدىڭ بەيىتى. ءۇنسىز قالعىپ تۇرعان زيراتتىڭ ماڭى ءبىر كەزدە شىقىلىق-شىقىلىق ەتە قالدى. قالاق قۇيرىعىن جىپىڭ-جىپىڭ ەتكىزىپ شىعا كەلگەن الا ساۋىسقان زيراتتىڭ ءبىر قۇلاعىنا بارىپ قونادى. جانى شىعىپ بەزەكتەپ ءجۇر. بۇل نەگە شىجالاقتاپ ءجۇر دەپ اقبوپە كوز الماي قاراپ ەدى. الدەن ۋاقىتتا زيراتتىڭ تاساسىنان قىلت ەتىپ قىردىڭ قىزىل تۇلكىسى شىقتى. زادى اق تىشقان ۇستاعان بولۋى كەرەك. تىشقاندى قويا بەرەدى دە، قاپ-قارا ءسۇيىر تۇمسىعىن اراسىنا تىعىپ سوزىلا ءتۇسىپ اڭدىپ جاتادى. ابدەن سىلەسى قاتقان تىشقان ەندى جىلجي بەرەم دەگەنشە اتىلىپ بارىپ باس سالادى. تىشقان بۇلك ەتپەي ەسى شىعىپ جاتسا، اياعىمەن قاقپاقىلداپ ودان سايىن زىقىسىن شىعارادى. ءتىپتى بولماسا ۇپ-ۇزىن كۇلتە قۇيرىعىن ءوزى تىستەلەپ، اينالا شاۋىپ اسىر سالادى. توڭقالاڭ اسىپ وينايدى. كۇنگە شاعىلىسقان اق قاردىڭ ۇستىندە اۋناپ-اۋناپ، ءجۇنى بۇرىنعىدان دا قۇلپىرىپ، قايتادان تىشقاندى اۋرەلەيدى.
ەن دالادا ەمىن-ەركىن جايباراقات جۇرگەن وسى تۇلكى مەن ۋايىمسىز الا ساۋىسقاننان بوتەن قىبىرلاعان قارا-قۇرا جوق. سوناۋ الىستاعى «قىزەمشەك» ءدوڭىنىڭ باۋىرىنا جەتكەنشە كورىنىپ جاتاتىن ايداۋ جولدىڭ ۇستىندە قاتىناعان بىردە-بىر جولاۋشى كورىنبەيدى. جاپان ءتۇز سۇلىق جاتىر.
اقبوپەنىڭ كوڭىلى بۇرىنعىدان دا جابىرقاپ، توبەدەن ءتۇستى. قاراڭعى قورانىڭ بۇرىشىنا تاقتالاپ ۇيگەن كەبۋ قايىڭنان ءبىر قولتىق الىپ ۇيگە ەنە بەرىپ ەدى، تاپ الدىنان اتاسى قارسى شىقتى. كەلىنىنىڭ جۇزىنە قاراماي، تۇقىرايعان بويى ءوز ۇيىنە بارىپ كىردى. بۇرىن وتاۋعا سيرەك كەلەتىن قاراسايدىڭ مىنا جۇرىسىنەن سەزىكتەنىپ، اقبوپە قولىنداعى وتىنىن پەشتىڭ اۋزىنا تاستاي بەرىپ، دوڭگەلەك ستولعا جۇگىرىپ كەلدى. حات جازعان قاعاز جەردە جاتىر.
— مىنانى تۇسىرگەن سەن بە؟ — دەپ حاتتى جەردەن كوتەرىپ العان اقبوپە بولاتقا باس سالدى.
وزىمەن ءوزى بوپ، ويناپ وتىرعان جازىقسىز بالانىڭ كوزى جىپىلىقتاپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي:
— جوق... بىلمەيمىن... — دەپ، وندا تۇرعان نە بار دەگەندەي اناسىنا قارادى.
— ەندى كىم، سايتان با تۇسىرگەن؟!
— ءيا دەگەن، سايتان ەمەس، اتام وقىعان جاڭا. اقبوپەنىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. «ماسقارا-اي، وقىپ قويعان ەكەن عوي.
دالاعا شىعاردا ءبىر جەرگە جاسىرىپ كەتپەگەنىمدى قاراشى. ۇيات بولدى-اۋ».
* * *
قاراساي اۋدان ورتالىعىندا ەكى-ۇش كۇن جاتىپ، قوسيمانوۆتىڭ ۇيىندەگى حالەلدى ۇيىنە الىپ قايتتى. «شەشەڭ ناۋقاستانىپ جاتىر، سەنى كورىپ كىشكەنە كوڭىلى كوتەرىلسىن» دەپ، وتىرىك سىلتاۋ ايتىپ، بىلتىر مەكتەپتى بىرگە بىتىرگەن جولداستارىمەن جوعارعى وقۋعا دايىندالىپ جۇرگەن بالانىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەدى.
دۇنيە جۇزىندە حالەل ءۇشىن ءبىر ىستىق جەر — قۇربىلارىمەن قاتار ويناپ-كۇلىپ، بىرگە وسكەن «قىزىل جالاۋ» مەن ءوزىنىڭ ءۇيى تۇرعان «مالجان اعاشى». جازعى دەمالىس كۇندەرىندە وزىمەن كلاستاس جولداستارى كەيدە سول «مالجان اعاشىنا» بارا قالسا، بىر-ەكى كۇننەن كەيىن-اق زەرىگىپ، كەتە-كەتكەنشە اسىق بولاتىن. داريانىڭ ورتاسىنداعى مەڭىرەۋ ارالدا قالعانداي الاسۇرىپ، جول توسىپ، جۇرگىنشى كۇتىپ الەككە تۇسەر ەدى. ال حالەل بولسا جازعى كانيكۋلىنىڭ قالاي زىمىراپ وتە شىققانىن دا اڭعارماي قالادى.
حالەل سىرتتا جۇرگەندە اكە-شەشەسىن بالاسى ەسەبىندە ساعىنسا، اقبوپە جەڭگەسى مەن ديكانى قۇربىسى، تۋىسقانى رەتىندە ساعىنادى. اقبوپە ونىڭ الدىندا ءوزىن جەڭگە ەسەبىندە ۇستامايدى دا، حالەل ءوزىن قاينى ەسەبىندە ۇستامايدى. بىر-بىرىمەن جارقىلداپ اشىق ويناپ-كۇلىپ ماز-مەيرام بوپ الىسىپ-جۇلىسىپ جاتقانى. ءتىپتى، كەيدە ءبىر كلاستا وقيتىن قاتار قۇربىلارىنشا جوق نارسەگە تالاسىپ قالىپ، لەزدە قايتا تاتۋلاسادى. ولاردىڭ اشۋىنىڭ باسى — الىسىپ ءجۇرىپ حالەلدىڭ قولى باتىپ كەتسە، ويناپ وتىرىپ اقبوپەنىڭ ءسوزى باتىپ كەتەدى. اق جارقىن، اقىلدى جەڭگە تىلگە دە ۇستا، ايتىسا قالعاندا ءبىر سوزبەن شوڭقيتىپ وتىرعىزىپ كەتەتىن. ونداي جەردە ءسوز كوتەرە المايتىن حالەل قىزاراقتاپ مۇرنى قۋسىرىلا قالادى. ءبىراق قايتىمى شاپشاڭ اقكوڭىل بالا ارتىنشا-اك قايتا جادىراپ، ءوزىنىڭ وسال جەرىنەن باسقان اقبوپەنى رەنجىتىپ الدىم با دەپ، قاشان كوڭىلىن تاپقانشا قيپىجىقتاپ بىتەدى.
ال ديكا شە. حالەل ۇيدە جۇرگەندە ديكانىڭ ەكى قۇلاعى ەزۋىندە. ءۇي شارۋاسىمەن قانشاما قاجىپ جۇرسە دە، حالەلگە قوسىلا قالسا شارشاعانىن ۇمىتىپ كەتەدى. قىستى كۇندەرى ءشوپتىڭ قۋىسىندا، جازدى كۇندەرى اعاشتىڭ باۋىرىندا قىپ-قىزىل نارتتاي بولىپ تەرلەپ، ىرس-ىرس الىسىپ جۇرگەندەرى. قاشان ۇلكەندەر ۇستىنەن شىققانشا ۇمار-جۇمار دومالايدى دا جاتادى. بۇلاردى كوبىنەسە اڭدىپ جۇرەتىن كارى اجەسى. ديكانىڭ ويناپ جاتقانىن كورە قالساق: «وي ەسالاڭ نەمە، بالامەن بالا بولىپ، جامان تۇيەنىڭ جابۋىنشا جارباڭ-جارباڭ الىسقانشا، جۇمىسىڭدى ىستەسەيشى»، — دەپ ۇيگە قۋىپ تىعادى. ماز-مەيرام بوپ ارسالاڭداپ جۇرگەن ديكا، لەزدە وزگەرىپ، قاباعىنا ءتۇن ورناي قويادى. ۇنەمى مىقىنىنان تەمەن سىرعي بەرەتىن جاماۋلى شالبارىن ءبىر كوتەرىپ، شارۋاسىنا زىتىپ وتىرادى. ال جاقىن ماڭدا قاراساي جۇرسە، ديكامەن ويناماق تۇگىل، ونى كۇلدىرە دە المايسىڭ. ءۇي يەسىنىڭ قاباعىنان-اق ىعىپ جۇرەدى. وندايدا حالەل قاسىندا تۇرسا دا، وعان كوز توقتاتىپ قارامايدى. تانىمايتىن ادامىنداي ونىمەن تىلدەسپەي، ميتىڭ-ميتىڭ ءوز شارۋاسىمەن بولادى.
ەكى-ۇش كۇننەن بەرى وڭتۇستىك جاقتان وكپەك جەل تۇرعان. دالا الاي-تۇلەي. قاراسۇر بۇلت جوڭكي اۋناپ، باۋىرىمەن جەر سىزىپ، تەرىستىككە قاراي ۇدەرە كوشىپ جاتىر. اسپان الاسۇرىپ دوڭبەكشىگەن سەكىلدى. جەل كەۋلەگەن ۇلپا قار سىعىمدالىپ، شوگىپ قالعان جۇقا جەرلەرىنە سۋ ءتۇسىپتى.
قاۋ ءشوپتى كوپىرتە سالعان جالپاق شانانىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان قاراساي تەرەڭ ويدا. جالبىر تونعا ۇقساعان اسپان استىنداي ءىشى الاي-تۇلەي.
سوڭعى ءبىر جىل قاراساي ءۇشىن توبەدەن جاي تۇسكەندەي، قۇداي تاعالانىڭ وڭدىرماعان جىلى بولدى. تالاي جىلدان بەرى شاشاۋ شىعارماي جيعان مال، ماڭداي تەر، قىرۋار ەڭبەگى ءبىر-اق كۇندە ەش بولىپ، وت باسى، بۇكىل قارا ورمانى اڭىراپ، ادىرا قالعالى تۇر. بار سۇيەنىشى، شاڭىراق يەسى ەكى ۇلىنىڭ ءبىرىن سۇم اجال تامىرىمەن سۋىرىپ الىپ كەتتى. سوڭىندا قالعان ەكى ءسابي دە ەرتەڭ بۇل ۇيدەن مۇلدە كەتپەكشى. شەشەسى ولاردىڭ بىرەۋىن دە تاستامايدى. ارادا بىر-ەكى جىل وتكەن سوڭ-اق، ولاردىڭ كوڭىلى سۋىپ، جات باۋىر بولىپ كەتەتىنىنە كۇمان جوق. بارىنەن بۇرىن اقبوپە بۇل ۇيدەن كەتتى دەگەنشە، ونىڭ اكەسى قاپىش تا جونىن سىرتقا سالىپ، اۋلاقتاي بەرەدى دەي بەر. بۇكىل ومبى ىشىندەگى اقشانىڭ كوزىن تاباتىن ايگىلى ساۋداگەردەن ايىرىلعان سوڭ، قاراسايدىڭ شارۋاشىلىعىنان دا ءمان كەتەتىنىنە شاك جوق. قاپىش — ۇلكەن قالاعا باراتىن وتكەل. قاراسايدىڭ ساۋداسىنىڭ رەتىن كەلتىرەتىن سول. قىزى بۇل ۇيدەن كەتسە، قاپىش پىسقىرىپ تا قارامايدى. بارىنەن باتاتىنى وسى. ونىڭ ۇستىنە اقبوپە تاعى دا بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن ۇستايتىن بولسا (باسى جاس ادام جەسىر بوپ وتىرا بەرەر دەيسىڭ بە) بالالاردان كۇدەرىڭدى ءبىرجولا ۇزە بەر. بالالارىمەن كەتسە، اقبوپە وڭ جاققا تۇسكەندەگى اكەلگەن ءوز جاساۋىمەن عانا كەتپەيدى. جالەلگە، بالالارعا ءتيىستى ەنشىسىن ءبىرجولا الىپ كەتەدى. وعان ايىلىن دا جيمايدى. زاڭ ورنى دا ارا تۇسەدى. ال ەندىگى سەنەتىنى مىنا حالەل بولسا، ونىڭ دا وسى شاڭىراقتىڭ استىندا مالىن مالداپ، جانىن جانداپ وتىرار بەتى كورىنبەيدى. ەندىگىنىڭ بالاسىنا سەنىم جوق. ەرتەڭ وقۋىن ءبىتىرىپ العان سوڭ، ۇلكەن قالالاردىڭ بىرىنە ءبىلىم قۋىپ كەتە بارادى. ونى شەشەسى دە قولدايدى. ەكى جاقتاپ وتىرىپ السا، قانشا ادۋىن بولعانمەن قاراسايدان بيلىكتىڭ كەتەتىنىنە يمانداي سەن. بالا ۋىسىڭنان ءبىر شىعىپ كەتتى دەگەنشە، وعان ءسوزىڭ ءوتىپ، دەگەنىڭمەن جۇرگىزەم دەپ ويلاما. ەرتەڭ ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتىپ العان سوڭ. ءوزى سەكىلدى وقىعان ءبىر تىك باقايدى الادى دا، باسى اۋعان جاققا تارتىپ جۇرە بەرەدى. سوندا بۇگىنگى كۇنى شالقىپ تۇرعان قاراسايدىڭ تۇرمىسى نە بولماقشى. جوق، ءول، ءتىرىل، قايتكەندە دە حالەلدىڭ اياعىنا تۇساۋ سالۋ كەرەك. «قۇلاننىڭ قاسۋىنا، مىلتىقتىڭ باسۋى» ءدوپ كەلىپ تۇر. ءارى ەنشى الىپ اقبوپە كەتە المايدى، ءارى ءوز بەتىمەن قاعۋسىز حالەل كەتە المايدى. قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش. قىزىل جالاۋعا جۇرەر ءتۇنى جامىشپەن كۇڭكىلدەسىپ: «اقبوپەگە سەزدىرىپ قوي. توسىننان ەستىسە، شورشىپ كەتەر. قۇلاعىنا قۇيا بەر»،— دەپ كەتكەن. ءبىراق اقبوپە قارسى بولار دەيمىسىڭ. ەگەر بالاسى كونبەسە شە؟ قاراسايدىڭ ونە بويى قالتىراپ، مۇزداپ كەتتى. تەسىگى كەڭ، جۇقا كەرتپىش مۇرنىنىڭ ۇشى ءدىر-دىر ەتتى. سوياۋلانعان سيرەك قىل باسقان جالپاق بەتى جىبىرلاپ، «شىنىمەن اكەنىڭ ايتقانىنان شىعار ما ەكەنسىڭ» دەگەندەي، ۇلكەن وتتى كوزىنىڭ قيىعىمەن بالاسىنا قارادى.
حالەلدىڭ كوڭىلى — قاماجاي.
* * *
اقبوپە جازعان حاتىن ەلىنە جىبەرە المادى. توركىن جاعىنا قاراي جۇرەتىن جولاۋشىنى كۇتىپ جۇرگەندە، ويلاماعان جەردەن اكەسى قاپىشتىڭ ءوزى كەلىپ قالدى.
كوڭىلى جارىمجان بوپ، ءوزىن دالاعا تاستاعان شىرىگەن جۇمىرتقاعا بالاپ، قايعى جۇتىپ جۇرگەن اقبوپە بۇكىل ءۇي ءىشى كوشىپ كەلگەندەي قۋانىپ، ءبىر جاسادى. اسىرەسە اكەسىمەن ەرە كەلگەن كىشكەنتاي باۋىرى ماراتتى قايتا-قايتا قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، ماۋقىن باسا الماي ءجۇر. قىز كۇنىندە تۋىس ءقادىرىن بىلمەيتىن ەدى، ەندى ون ءۇش جاسار بالانى ارتىنان ىزدەپ كەلگەن دارداي ازامات كوردى.
ءبىراق بۇل قۋانىش تا ۇزاققا بارمادى. جاڭا عانا كوز بايلانا بەرە پەش موينىن جابۋعا تىسقا شىعىپ، قابىرعاعا سۇيەگەن اعاش ساتىعا اياعىن سالار-سالماستا قايتا تارتىپ الدى. ءۇي سىرتىنداعى جاپىراقسىز سيدام قايىڭداردىڭ ۇشار باسىندا قارا قۇزعىندار تىم-تىرىس مۇلگىپ، قۇجىناپ وتىرعان. كەنەت داۋىل سوققانداي ءبارى دۋ ەتىپ ۇشىپ، باق-شاق بولىپ، كەشكى دالانى باسىنا كوتەردى. قارا بۇلتتاي قاپتاپ، شىر اينالىپ ءجۇر. سۇيتكەنشە بولماي اعاشتىڭ باۋىرىنان قىلت ەتىپ شانالى جولاۋشى شىعا كەلدى. توبەگە ۇرعانداي نە ىستەرىن بىلمەي اڭىرىپ تۇرىپ قالعان اقبوپە، ءۇيدىڭ تۇسىنا جەتە بەرگەن ات وقىس پىسقىرىنعاندا بارىپ بويىن جيىپ، ۇيگە جىپ بەرىپ ەنىپ كەتتى. ەسىكتەن شاۋىلدەپ شۇبىرا شىققان ءبىر قورا ءيتتىڭ لەزدە ۇندەرى ءوشىپ، شانانىڭ اينالاسىندا جارىسا سەكىرىپ، يەسىنە ارسالاڭداپ كەلەدى.
ۇيدەن شاپشاڭداتىپ ديكا دا شىقتى. حالەل ۇستىندەگى تۇلىبىن شەشىپ ۇلگىرمەي، باس سالىپ قۇشاقتاپ، قالىڭ جاعانىڭ ىشىنەن بەتىن تابا الماي ايمالاپ جاتىر. ۇيالاستار دا يەسىن تانىپ، قارا تۇلىپتىڭ ءوڭىرىن، ارقاسىن تىرنالاپ، قايتا-قايتا اسىلادى.
قاراساي بولسا قاداعا باستارىن تۇيىستىرە بايلاعان قوس كۇرەڭدى تانىسا دا، تانىماعان ادامداي توسىرقاپ، كىرپىك قاقپاي قادالا قالىپتى.
— بۇلار كىم؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا. ديكا نە دەگەنىن ەستي الماي، قيپىجىقتاي باسىپ قاسىنا كەلدى. ءبىراق قايتارىپ سۇراي المادى.
— سەن، نەمەنە، كەرەڭ بولعانسىڭ با ءوزىڭ؟! اتتاردى دوعار!
ديكا بۇگەجەكتەي باسىپ، تاس قىپ وراعان تاماق باۋعا ءبىر، قۇلاق باۋعا ءبىر جۇگىرەدى.
— اۋەلى بوجىنى اعىت، كوتەرمەنى ءتۇسىر، دۇلەي. قاشان ۇعار ەكەنسىڭ!
— اعاتاي، ۇيگە قۇدا كەلىپ جاتىر. بۇگىن كەلدى. — قاراساي قاپىشتىڭ كەلگەنىن ءبىلىپ تۇرسا دا، قۇدا دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە، كىرپىدەي جيىرىلىپ، قوينىنا ءبىر كەسەك مۇز تاستاپ جىبەرگەندەي تىتىركەنىپ كەتتى.
قاتال يەسىنىڭ الدى-ارتىنا سەكىرىپ ەركەلەۋگە باتا الماي قاشاندا قۇيرىعىن بۇتىنا تىعىپ مۇلايىممەن قالاتىن كارى قانشىق، وسى جولى دا جول ءجۇرىپ كەلگەن قاراسايدان قايمىققانمەن، جاراتىلىسىنداعى يتتىگىنە باعىپ، تىلەرسەگى مايىسىپ كەلىپ، اياعىنا ورالعان. قاراساي ءالى قاتا قويماعان قاز-قاتار سالبىراعان بولجىر ەمشەگىنىڭ تۇسىنان تەۋىپ قالىپ، قاڭق ەتكىزدى.
— انە ءبىر سىلىمتىك كىمدىكى. سۇلىنى سەن بەردىڭ بە، ەسۋاس! — دەپ ءۇي الدىنداعى بيىك قاردى شۇڭقىرلاپ ويىپ، سوعان توككەن سۇلىنى كۇرت-كۇرت جەپ تۇرعان كەبەجە قارىن، مەگەجىن بيەگە قاراپ، زىرك ەتتى.
— جوق، مەن بەرگەم جوق. س ۇلى وزىنىكى. ءتاشىم موللا عوي، — دەپ ديكا كوزى جىپىلىقتاپ تۇردى دا قايتا جىمىڭدادى. — بولاتتى وتىرعىزىپ كويعان.
— نە دەيت؟! — قاراسايدىڭ ءوڭى وزگەرىپ سالا بەردى. — اتتاردى مىقتاپ بايلا. قار جەپ قويماسىن.
تىستا قاباعى قارس جابىلعان قاراساي ۇيگە جايراڭداي ەنگەن. توردە، قالىڭ بوستەك ۇستىندە مامىق جاستىققا شىنتاقتاي جاتقان قۇداسىنا قۇشاق جايا ۇمتىلدى. قاپىشتان تومەندەۋ وتىرعان ءتاشىم موللاعا باس يزەي سالىپ، قۇداسىنان قۇشاعى اجىراسىمەن اق شىمىلدىق ۇستاعان بولسكەي اق كەرەۋەتكە بارىپ، بولاتتىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ قۇلىنداي قالدى. سۇپ-سۋىق تارامىس قولىمەن تىزەسىنەن باسىپ ۇستىنە مال باۋىزدايتىن قاساپشىداي وڭمەڭدەي تونگەن قوجادان ۇرەيلەنىپ، جۇرەگى قوزعالعان بالا، ەكى كۇننىڭ ىشىندە قۋ شۇبەرەكتەي بوزارا قالىپتى. قاناتى قاتپاي تۇرىپ، تەرەك باسىنداعى ۇياسىنان قۇلاعان قارعانىڭ دارمەنسىز سارىاۋىز بالاپانىنشا ەكى كوزى جاۋدىراپ جاتقان ءمۇساپىر بالا اتاسىن كورگەندە مۇڭىن شاعىپ شىر ەتە ءتۇستى. تىعىلىپ-اق جاتىر ەكەن. وكسىپ-وكسىپ جىلايدى.
— ءوي، قاراشىعىم سول، زەكەتىڭ كەتەيىن، قۇرمالدىعىڭ بولايىن. مىنە، ەندى ازامات بولدى دەگەن وسى ەمەس پە، — دەپ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ اينالىپ تولعانعان قاراسايدىڭ مىنا قىلىعىنا قازاندىق اۋزىندا جۇرگەن ءجامىش تىكسىنىپ قالدى. اشەيىندە بالالارىنىڭ ماڭدايىنان دا يىسكەپ، ەمىرەنبەيتىن قاتال اكەنىڭ جوق جەردە وزەۋرەي كەتكەنى ەرسى، وعاش كورىندى.
حالەل سىرت كيىمىن سىپىرىپ تاستاپ، جۇگىرىپ وتاۋ ۇيگە كىرگەن. جەڭگەسىن ساعىنىپتى. تەرىس قاراپ وتىرعان اقبوپەنى بارا باس سالىپ قۇشاقتادى. بۇرىنعىداي الىسا تۇسپەكشى ەدى، ءبىراق اقبوپە تۋ سىرتىن بەرىپ بۇرىلمادى. يىعىن ىشىنە تارتىپ، ءجۇزىن الىپ قاشادى. حالەل اۋەلدە ادەيى ىستەپ تۇر ەكەن دەپ، جۇلمالاپ ءجۇرىپ وزىنە قاراتىپ ەدى، مۇڭدى كوزىن كورىپ سەسكەنىپ قالدى. جۇرەگى الدەنەدەن سەكەم الىپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. كوپتەن كورمەگەندىكى مە، اقبوپەنىڭ ءوڭى وزگەرگەن سەكىلدى. ءسال جۇدەگەن بە، قالاي؟ جاپىراعى اشىلىپ، كۇلىپ تۇراتىن قىزعالداقشا ۇنەمى جايراڭداپ جۇرەتىن جەڭگەنىڭ ءجۇزى جاداۋ. قاراشىعى ۇلكەن ايالى كوزىنىڭ استىنداعى ادەمى مەڭى دە سۋىق. شاشىراي شىققان كۇن شاپاعىنا مالىنعان كوكتەم دالاسىنداي ۇنەمى نۇرلانىپ، شۋاقتانىپ تۇراتىن ءوڭى، ءقازىر سۇلىق جاتقان بۇلىڭعىر كۇز دالاسىنداي دا، ۋىز بەتتىڭ تاپ ۇشىنداعى قاپ-قارا مەڭ سول دالادا، كوشكەن جۇرتتا يەسىز قالعان توڭكەرۋلى ەسكى قازان سەكىلدى.
— اكبوپە، مەن ساعان بىردەڭە اكەلدىم، كورسەتەيىن بە؟ — دەپ حالەل قوينىنا تىققان زاتتى كولەگەيلەي اشا بەرىپ، قايتا بۇركەدى. بۇرىنعى ادەتىنشە اقبوپە باس سالىپ، جارماسا تۇسەدى عوي دەپ ويلاپ ەدى. ول ۇندەمەدى.
— سەنبەي تۇرمىسىڭ. قاراشى ءوزىڭ. — اقبوپەدە ءۇن جوق.
بۇدان ءورى حالەلدىڭ شىدامى تاۋسىلىپ، قوينىنان بۇكتەۋلى ءبىر زاتتى سۋىرىپ الدى. اۋداننان شىعار الدىندا: «اقبوپەنىڭ كوڭىلى جارىم عوي، مىناۋ ايەلدەردىڭ جاقسى كورەتىن ماتاسى، الا بار»، — دەپ اكەسى دۇكەننەن پانبارحىت اپەرگەن. حالەل جارقىراتىپ جازا باستادى.
اقبوپەنىڭ مۇڭدى كوزى جاسقا تولىپ، مولدىرەگەن ەكى-ۇش مارجان ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ ءتۇستى.
* * *
قاراسايدىڭ ادام تۇراتىن ءۇي سانىنان مال تۇراتىن قورا سانى كوپ. بىر-بىرىنە تىركەستىرە سالعان باسپا قورالار قوياننىڭ جىمى سەكىلدى. قۋىس-قۋىسىنا قاراڭعىدا ەنىپ كەتكەن بوگدە ادام ءبىر قالتارىسىندا قالىپ قويسا، تاڭ اتقانشا تاۋىپ شىعۋى نەعايبىل.
ءقازىر اۋىز قورانىڭ جۋان ارقالىعىنا قوس تىلەرسەگىنەن قىل ارقانمەن اسىپ قويعان قارا قويدىڭ تەرىسىن ءتاشىم موللا جالاقتاعان اعاش ساپتى باكىسىمەن سىرىلداتىپ، جۇدىرىعىمەن ىرەپ ءتۇسىرىپ جاتىر.
جاڭا قاراساي:
— ۋا، ءجامىش، قازانىڭداعى ءيىسى شىعىپ جاتقان نەنىڭ ەتى؟ — دەپ ءتور ۇيدەن دىبىس بەرگەن.
— نەنىڭ ەتى بولۋشى ەدى. شوشقانىڭ ەتىن اكەلگەن جوق ەڭ عوي؟ — دەپ، ەتتىڭ ءيىسىن سەزسە دە سەزبەگەندەي ادەيى قياستانىپ سۇراعان قاراسايدىڭ سوزىندە ءبىر كاكىر بارىن تۇسىنە قالعان ءجامىش تە الدىن الا جۇمساق كەكەسىنمەن جاۋاپ بەردى. قاشاندا ۇرىس شىعارىپ، ءۇي ىشىندەگى ادامداردى قۋىرداقشا قۋىرار الدىندا، قاراساي وسىلايشا بەلگىلى نارسەنى تۇسىنبەگەندەي جورتا قازبالاپ سۇراپ، سوقتىعۋعا قارا ىزدەيتىن. ءبىراق بۇل جولى ول ءجامىشتىڭ ءسوزىن شام كورمەدى. قايتا جايراڭداي كۇلىپ:
— ءبىزدىڭ كەمپىردىڭ وسىنداي ىلمەشەگى بار. ءتىلى جاي ءتىل ەمەس، شوتاياق قوي، شوتاياق! — دەپ، قۇداسىنىڭ الدىندا قالجىڭعا باسقان. — ءجامىش-اۋ، قازانعا جىلقى ەتىن سالىپسىڭ. سوعىمنىڭ سىباعاسى ءوز الدىنا. قۇداعا تارتار باسىڭ قايدا؟
— ۋا، قويىڭىزدار. سىباعادان ارتىق نە كەرەك. اۋرە بولماڭىزدار، — دەپ قاپىش شىنىمەن ازار دا بەزەر بوپ شورشىپ ءتۇسىپ ەدى.
— جوق، ول بولمايدى. ءبىز ءوزىمىز ءسىزدىڭ ۇيگە بارعاندا ماي بەرسەڭىز دە جەي بەرەمىز، — دەپ قاراساي ونىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا ىلمەي، ءتاشىمدى ەرتىپ قوراعا شىققان.
ءقازىر سويىلعان قويدىڭ ماڭىندا قاپىش تا، ۇيدەگى بىر-ەكى قوناق كەمپىرلەر دە تۇر. سابالاق ءجۇن سەڭسەڭ قارا تەرى ەكى جاققا ءتۇرىلىپ، قويدىڭ ەتى جالاڭاشتانا بەرە، قوناق كەمپىردىڭ ءبىرى قىزىل كوزىن شام جارىعىنان الاقانىمەن كولەگەيلەي ءتۇسىپ، ينە ساباقتاي الماعان ادامشا سىعىرايىپ كەپ ۇستىنە تونە قارادى دا، باسىن قايتا كوتەرىپ الدى:
— ءتۇھ، جارىقتىق-اي، ءوزى دە اپپاق قارداي بولعان ەكەن. باۋىزدارىنىڭ ءوزى ماي عوي تۇرعان، — دەپ ارىق قولىمەن بىر-ەكى شىمشىپ قالدى.
— ىقىلاس ءتۇزۋ عوي، ىقىلاس! — دەپ قاراساي قوي قاسىندا ەندى ايالداماي، قاپىشتى ەرتىپ قول شاممەن قورالارىن ارالاپ كەتتى. شىم-شىتىرىق قورانىڭ استى تولعان اشا. ارا-اراسىمەن كەلە جاتقان ەكەۋى اۋەلى سيىر قورادان ءوتتى. وڭكەي كەبەجە قارىن ماما سيىرلار ساعىز شايناعانداي باپپەن كۇيىس قايىرىپ، ىڭقىلداپ-گۇرسىلدەپ، ءقايسىبىرى پىسىلداپ، جالپايىپ-جالپايىپ جاتىر. قابىرعانىڭ ۇزىنا بويىنا تارتىپ، ەكى باسىن قايىس ىلمەشەككە ىلگەن سىرعاۋىلدا ءيىن تىرەسىپ، قاز-قاتار قوناقتاپ تاۋىقتار وتىر. قاسىنا كەلگەن ادامداردى سەزگەن كەيبىرى كوزدەرىن اشىپ قىرىلداپ، مويىندارىن سوزىپ-سوزىپ قويادى. جىپ-جىلى ۇياداي قورانىڭ ءىشى مۇنتازداي. سيىرلار جاتقان تاقتايدىڭ اينالاسىندا ءبىر قيقىم ءشوپ جوق. تاپ-تاقىر عىپ سىپىرىپ تاستاعان. ايتسە دە، مۇقيات جينالعان شاشاۋسىز دۇنيەدەن ءبىر كىنارات تاپپاي قويمايتىن ادەتىنە باسىپ، قاراساي ديكانى كىنالاپ، كۇستانالاي جونەلدى.
— مىنا قاراشى ەندى، ىستەپ قويعانىن. مالدىڭ استىنداعى كوڭگە ءشوپ جىبەرمە، جىبەرمە دەپ نەشە قاقساسا دا قۇلاعىنا كىرمەيدى. سيىرلاردىڭ استىنا دەيىن ءشوپتى كوپىرتىپ سالادى، الگى دۇلەي. جىلدا ءشوپتىڭ تەڭ جارىمىن ءراسۋا عىپ جۇرگەن ءبىر سۋ مي.
— ە، قارەكە، سوندا دا ءشوبىڭىز قاشاندا مۇرتى قيسايماي ارتىلىپ قالادى. كولحوز امان بولسىن، — دەپ قاپىش جىمىڭ ەتتى. — ەرتەڭ ول تەزەك بولادى. ايتەۋىر، ۇيگە قايتا كىرەتىن كىرىس قوي.
— ول راس، — دەپ ارقاسىنا باتىپ، بەلى قايىسپايتىن دۇنيەگە قايتا ورالماي، قاراساي جىلقى قوراسىنا بەتتەدى.
قىسقى تۇگى قالىڭداعان اتانداي جىلقىلار بۋى بۇرقىراپ كۇرت-كۇرت جەم جەپ تۇر. تەبىسىپ قالماسىن دەپ ءارقايسىسىن بىر-بىرىنەن الشاقتاپ، ارالارىن اعاشپەن بولگەن. اشەيىندە ادام قاسىنا كەلسە وقىراناتىن اتتاردىڭ ادەتى جوق بۇلاردا. كىسى كەلدى-اۋ دەپ مويىن دا بۇرعان جوق. توقمەيىل.
— شىركىن، جىلقى بالاسى باسقا مالدان ەرەكشە-اۋ. كۇنى-تۇنى اۋىزدارىندا دامىل جوق. بيىلعى توگىپ العان ءتورت ماشينا اق س ۇلى ءقازىر بىتۋگە تاقادى. قيساپسىز جەيدى عوي جىلقى مالى، — دەپ قاراساي ءبىر كوتەرىلىپ قويدى.
— مىنا ءبىر تۇرعان قايسى، مەن كورگەم جوق بىلەم، — دەپ قاپىش دوڭگەلەنگەن سەمىز بايتالدى نۇسقادى.
— ە، بۇل انادا مالتايدان ساتىپ الاتىن ارىق كوك ەمەس پە.
— باتىر-اۋ، سول ما؟! قىسقا قاراي كوك تارتىپ قۇلپىرۋىن قاراشى پاتشاعاردىڭ.
— ايتقانداي، ءسىز ءىشى قابىسقان وسى دا مال بوپ كەتەر مە ەكەن دەپ كۇماندانىپ ەدىڭىز-اۋ. جەم شىركىن قويسىن با. جانە ءوزى ءبىر تۇرىنە قاراماي جەمقور نەمە ەكەن. الدىنا نە توكسەڭ دە شىداتپايدى، ناعىز قازانات بولىپ شىقتى. ءبىر ىشكەندە بەس-التى شەلەك سۋىڭدى ءبىر-اق سىڭعىتادى.
— قۇدا-اۋ، وسىنىڭ ءوزىن قانشاعا الىپ ەدىڭىز.
— ءبىر جارىم سۇراپ، ماگەرەشىن ايتىپ، اراقتىڭ ءيىسىن سەزدىرگەن سوڭ، بىرگە تۇسكەنى قايدا. اششى سۋدىڭ اتىن ەستىسە كەيبىرەۋ وت كورگەن كوبەلەكتەي جالپ ەتىپ ۋىسىڭا تۇسە كەتپەي مە. ەندى، كورە قالىڭىز. جۇرتتىڭ قىسقى سوعىمى ازايىپ، جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعىندا بۇل ءتورت جارىم، بەسەۋىڭە ءسوز ايتقىزبايدى، — دەپ قاراساي كۇرەكتەي الاقانىن ىسقىلاپ-ىسقىلاپ الدى. — بيىل تورت-بەسەۋىن توعىتتىم. قالعانىن جاقىندا ورىندايمىن. وسى جولى كەلىسىپ كەلگەن جەرلەرىم بار.
— پاي-پاي، مىنا بۋىرىل ات تا جارىلايىن دەپ تۇر ەكەن. — قاپىش ءوزىنىڭ اڭعارماي سۇقتانا سويلەگەنىن سەزە قويىپ، قۇداسىنىڭ كوڭىلىنە كەلمەسىن دەگەندەي، بىر-ەكى تۇكىرىپ، بۋرىلدىڭ جالىنا سالدى قولدى. اتانداي بيىك اتتىڭ ۇستىنە قونعان ماسا تايىپ جىعىلارلىق جۇپ-جۇمىر. شوقتىقتاعى ءبىر ۋىسىن عانا قالدىرىپ، قالعانىن كۇزەگەن كەرەگە جال بىلق ەتپەيدى. بۇكىل مويىن ەتپەن تۇتاسىپ كەتكەن. تاستىسىنا قول باتپايدى. ۇما مايى كىندىككە تىرەلىپتى.
قاراساي دا اتتىڭ الدىنداعى ناۋاعا قاراپ جەۋسىز تۇرعان سۇلىنى كەردى.
— كەيىنگى كەزدە بۇل جەمنەن دە قالدى. سەرە شىعارىنا كۇمان جوق، — دەپ ەندى قۇداسىن قوي قوراعا باستادى.
ەكى قۇدا ءبىرىنىڭ ۇيىنە ەكىنشىسى كەلە قالسا، بايلىقتارىن كورسەتىپ، شارۋاشىلىعىن ماقتان ەتەتىن ادەتتەرى. ءبىر-بىرىنىڭ الدىندا بايلىعىمەن عانا بەدەلدى ەكەنىن ەكەۋى دە ىشتەي ۇعىنادى. وزدەرىنىڭ ورەسى، جەتەر جەرى وسى جيعان-تەرگەن مالىنىڭ، ساۋداسىنىڭ توڭىرەگىنەن اسپاي جاتسا دا ونى مەشەۋلىك ەمەس، وتكەرىلگەن پىسىقتىق، ءىستىڭ ويى-قىرىن بىلەتىن، ءار نارسەنىڭ كوزىن تاباتىن ونەرلىلىك دەپ تۇسىنەدى.
قوي قورا — توبەسىن قولدىڭ سالاسىنداي ەتىپ بالاپان قايىڭمەن جاۋىپ، مايامەن تىركەستىرە سالعان كەڭ البار. مالعا ءشوپ سالاتىن جالعىز ديكا بولعانمەن، ءىشىن قۋىستاي العان مايانىڭ ءار جەرىندە اعاش ساپتى جۇلعىشتار سالبىراپ تۇر. ءشوپتى مال باسىن تاپتاماس ءۇشىن الدىن سىرعاۋىلدارمەن بەكىتكەن. جيىرما شاقتى قوي ۇزىن ءجاشىلادان وتتايدى.
قاراساي مەن قاپىش توڭكەرۋلى جاتقان ۇلكەن ناۋاعا كەپ وتىردى. ەكەۋى قاشاندا وسى اراعا كەلىپ اقىل قوسۋدى ۇناتاتىن. قاپىش كۇزەنمەن استارلاعان قاراكول جاعالى پالتونىڭ ءوڭىرىن ايقارا ءتۇسىپ جايعاستى. ەلۋلەردىڭ مول ىشىندەگى ونىڭ بەتىندە وسى كۇنگە دەيىن ءبىر سىزات ءاجىم جوق. ءبىر كەزدە ومبى توڭىرەگىنە اتى ءمالىم بولعان قاراعايدان قيىپ سالعان ون ەكى بولمە ءۇيى بار اتى شۋلى عابيبوللا ساۋداگەردىڭ ءساليما اتتى سۇلۋ قىزىنان تۋعان قاپىش تا اق سارىنىڭ كورىكتىسى، تۇگەل التىنداتقان كۇرەك تىستەرى شام ساۋلەسىنە جالتىلداي ءتۇسىپ، قۇداسىنا كۇلە قاراپ وتىر. تاماعىن كەنەپ الىپ، اڭگىمەنى قاراساي باستادى.
— ءيا، ومبى ىشىندە نە جاڭالىق بار؟
— ومبى ءىشى ءباز-باياعى قالپى. جاقىندا عانا بارىپ قايتتىم. «كازاچييدە» ەكى كۇن بولدىم. وسى سوڭعى ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە ەتتىڭ قانى جەرگە تيمەي كەتتى. مياسوكومبيناتتىڭ قورى ازايىڭقىراسا كەرەك. كولباسانى كوپ شىعارادى دا، ەتتى دۇكەندەرگە باياعىداي مول تۇسىرە المايدى. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر قالاعا كەلۋشىلەر كوبەيىپ كەتىپتى. تىڭ كوتەرۋ ءۇشىن التايعا، قازاقستانعا تىلەنىپ شىققان جولاۋشىلاردان كوزىڭ سۇرىنەدى. ۆوكزال باسى قۇجىناعان حالىق. سودان بولار، مياسوكومبيناتتىڭ ەتى اسحاناعا، رەستورانعا تۇسەدى دە، دۇكەندەردىڭ سورەلەرىنە جايىلعان ازىن-اۋلاق ەت قالا حالقىنا شاق كەلمەيدى. تۇسكەنىن تۇسكەنىنشە ءبولىپ اكەتەدى.
— ە-ە، بازارداعى ەتتىڭ كوتەرىلۋى دە سودان ەكەن عوي، — دەپ قاراساي بازار نارقىن ەستىگەنشە اسىعا ءتۇستى.
— كوتەرىلگەندە قانداي، كۇيىپ تۇر. سەمىز قويلاردىڭ ەتى 30-35-تەردىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى. ساۋدانىڭ دەر كەزى. اتتەڭ جول بۇزىلعالى تۇر، ايتپەسە، — دەپ قاپىش باسىن شايقادى.
جاراتىلىسىندا كەربەز، پاڭ قاپىش ءقازىر قۇداسىنىڭ الدىندا وز-وزىنەن اسىعىس سويلەپ، تىم جايدارى كۇلەدى.
كومەيىنە تىعىلىپ، جۇمىرلانىپ وتىرعان ءبىر سىرىن بۇگىپ، شىعارا الماي وتىرعان ادام سەكىلدى. قاراسايدىڭ جۇزىنە كوزىنىڭ قيىعىمەن ۇرلانا قاراپ، سىڭايىن اڭدىپ وتىرعان قالىپ بار. مۇنداي ارباسۋدىڭ تالايىن باسىنان وتكەرگەن اككى قاراساي دا مۇنى سەزىپ، قاشان ايتار ەكەن دەپ جۇرەگى داۋالامايدى. ونىڭ ويىنداعى تەك اقبوپە جايى.
قازاق عۇرپىندا ەرىن ءبىر جىل كۇتىپ وتىرۋ ايەل زاتىنا شارت بولسا، ول سىننان اقبوپە ءوتتى. ەندىگى قاراسايدىڭ كۇتەتىنى كەلىنىنىڭ رۇقساتى بولماق. مىنا الاساپىران كەزدە قۇداسىنىڭ اياق استىندا كەلە قالۋى دا تەگىن ەمەس. وت الا كەلگەندەي، ەرتەڭ قايتا جۇرەم دەۋى دە سول بولسا كەرەك.
ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن شالىپ، وراعىتىپ كەپ، اقىرى قاپىش قۇداسى ۇرەيلەنە كۇتكەن سوزگە اۋىستى.
— ال، قارەكە، مەن ەندى اماندىق بولسا، ەرتەڭ جۇرەمىن. وتە اسىعىسپىن. سىزگە ۇلكەن ءبىر قولقا سالا كەلدىم، — دەپ قالتاسىنان التىن جالاتقان جالتىراعان جۇقا پورتسيگارىن الىپ، شىلىم تۇتاتتى. قاراساي بىرەۋ جۇتقىنشاعىن سىعىپ جىبەرگەندەي، ءۇنى شىقپاي دەمى ءبىتىپ سۇرلانىپ وتىر. قۇداسىنا ايتار ءسوزدى الدىن الا دايىنداسا دا، ءا دەگەندە نە دەرىن بىلمەي، الدەن ۋاقىتتا بارىپ تىلگە كەلدى:
— ءيا، رۇقسات، ايت قولقاڭدى. ءار نارسەنىڭ ۋاقىتى بار دەگەن. «قۇداي سالدى، ءبىز كوندىك». ءبىراق ءبىزدىڭ دە ايتار بازىنامىز بار. ءبىزدىڭ دە ويىمىز...
— ءسىزدىڭ بازىناڭىزدى كوتەرمەگەن كۇنىمىز بار ما، قارەكە. ال بۇل جولى شىن سالماق سالا كەلدىم. شىن سەنىپ كەلىپ وتىرمىن. جاعداي بىلاي، — دەپ قاپىش ەندى، توڭىرەگىن ۇستارامەن قىرعانداي ءمىنسىز سۇلۋ قاسىنىڭ ۇشىن ودان سايىن شالقايتا كەرىپ، اڭگىمەنى جاي باستادى.
وسى كۇنى، قاراپ وتىرساڭىز ادام بالاسىنىڭ دۇنيەدەگى بار ونەرى از عانا عۇمىرىن قىزىقتى وتكىزە بىلۋىندە ەكەن عوي. بۇرىن جىگىتتىڭ قاناتى ات دەپ نەبىر جۇيرىك جىلقىلاردى ۇستاۋشى ەك. ءقازىر ماشينا شىقتى. انا ءبىر ماشينانى العاننان بەرى بارماعان جەرىم، باسپاعان تاۋىم جوق. ءتىپتى شارۋاشىلىققا دا ىزدەسەڭ تاپتىرمايتىن دۇنيە. بارام دەگەن جەرىڭە دىز ەتكىزىپ جەتىپ باراسىڭ.
— تۋھ. ماشيناعا نە جەتسىن. مەن دە حالەلىمە بىرەۋىن الىپ بەرەم بە دەپ ءجۇرمىن. اقبوپەش ەكەۋى سايراندى سالىپ جۇرەر ەدى، — دەپ قاراساي قاپىشتىڭ تامىرىن ءبىر باسىپ ءوتتى.
قۇدا ءسوز سىڭايىن اڭعارمادى ما، اڭعارسا دا قولايسىز اڭگىمەنى اينالىپ وتكىسى كەلدى مە، بۇعان ءمان بەرمەدى.
— ءبىراق، سول ماشينامىز كونە تارتىپ ەسكىرىڭكىرەپ تە قالدى. ونىڭ ۇستىنە، قارەكە، ءبىر ءىستىڭ ءساتى ءتۇسىپ تۇر، — دەپ قاپىش ءبىر توقتادى. شىلىمىن باپپەن سورىپ، ءتۇتىنىن سىزدىقتاتا شىعاردى دا، ءسوزىن قايتا جالعادى. — وسى كۇنى ماشينا الۋ دا وڭاي ەمەس. ومبىدا ماشينانىڭ وشىرەتىنە تۇرعان ادامدا قيساپ جوق. بىلتىر كۋلومزينوداعى جۇماباي ىنىشەك ەكەۋمىز وشىرەتكە جازىلىپ ەك، ءقازىر جەتىپپىز. ەسكى ماشينانى ساتىپ جىبەرەم. تابان اۋزىندا جاڭا كۇنىندەگى قۇنىنا قاعىپ اكەتەدى. وندايلار ءورىپ ءجۇر.
قاراساي: «وسىنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىر. اقبوپە جايىنا كوشپەي مە»، — دەپ ىشتەي شىدامى تاۋسىلىپ، ءسوزدىڭ ارتىن تاعاتسىز كۇتتى.
— ال، ەندى... سوعان... قارەكە، بىرەر ايعا ازبىنشى اقشا كەرەك. سول ءۇشىن ات سابىلتىپ ادەيى كەلدىم، — دەگەندە بارىپ قاراسايدىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
— قانشا كەرەك، — دەدى ول جۇلىپ العانداي.
— ءبىر، جيىرما مىڭداي بولسا، جەتەدى. كوپ ۇزاماي قولىڭىزعا قايتا سالام.
— ءوي، ول نە دەگەنىڭ. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى ءاۋىس-تۇيىس قۇداي جولى ەمەس پە. قالتا ءتۇبىن قاعىپ كورەيىك.
— ەھ، باسە. اي، قارەكە، ولسەم ارۋاعىم ىرزا. سىزدەي قۇداسى بار ادامنىڭ ارمانى نە؟
— يلاھي امين! اللا-تاعالا وسى قۇدا دەگەن سوزىڭنەن جاڭىلدىرماسىن. جالەلىم كەتسە دە، سەن دەگەندە كوڭىلىم باياعىداي.
— ويباي-اۋ، و نە دەگەنىڭىز، قۇدا مىڭ جىلدىق ەمەس پە.
— ونىڭ راس. اقبوپە دە وزىمىزگە جالەلدەن ارتىق بولماسا كەم ەمەس، ىشتەن شىققان بالاداي بولىپ كەتتى عوي.
— ارينە، ارينە...
ادەيى كەلگەن شارۋاسى تاپ وسىلاي جىلدام وڭعا باسا قويار دەپ قاپىش ويلاعان جوق ەدى. ءسوزدى الىستان وراعىتىپ، قارماقتى تەرەڭگە سالىپ وتىرعاندا، توق ەتەرىن ايتۋى مۇڭ ەكەن، قاراساي ۋىسىنا تۇسە كەتتى.
قاراسايدىڭ ءوز ەسەبى وزىندە. قۇدايدىڭ دەس بەرىسى — قاپىشتىڭ ءوزى كەلىپ قولعا قوندى. ەندى وسى ارادا امال قولدانىپ قالۋ كەرەك.
شارۋاسىن تىندىرىپ، كوڭىلى جاي تاپقان سوڭ:
— ال، ەندى ۇيگە كىرمەيمىز بە، — دەپ قاپىش ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ ەدى، قاراساي ەتەگىنەن باستى.
— قاپىش، ءسال بوگەلشى. ەندى سەن مەنى تىڭدا. جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان شىعادى دەگەندەي، قۇداي وڭداپ، ءدال كەلە قالۋىڭدى كەرمەيسىڭ بە. ءوزىم ادەيىلەپ بارام عوي دەپ وتىر ەم. ءوز ۇيىمدە ايتۋعا تۋرا كەلدى.
قاپىش: «تاعى دا ساۋدا جايى بولار»، — دەپ باسقا ەشتەمە كاپەرىنە كەلمەي شىلىم تۇتاتتى.
— قۇلاعىم سىزدە، قۇدا.
— باسقا تۇسسە باسپاقشى دەيدى. پاندە باسىنا نە تۇسسە دە جۇمىر باس كوتەرە بەرەدى ەكەن عوي. بىلتىر جالەلىم سۋىققا ۇشىپ ولگەندە مەن ەندى ۇزاق جاساماسپىن، سارى ۋايىممەن بالامنىڭ سوڭىنان مەن دە اياڭدايتىن شىعارمىن دەپ ويلاپ ەم. ءبىراق «ولگەنمەن بىرگە ءولۋ جوق» دەگەن راس ەكەن.
— ە، قانشا قيىندىق بولسا دا ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاساي بەرەدى دە. قازا جولى ءبىر باسقا.
— جالەلىمنىڭ ولىمىنەن دە، مىنە، ءتۇن جامىلىپ وتىرمىن، ءبىر اللاعا ايان، ماعان اۋىر ءتيىپ جۇرگەن ءبىر نارسە بار ەدى. ول اقبوپە جايى بولاتىن. شىنىم سول، ەندى اقبوپە قايتەر ەكەن، ءبىزدى تاستاپ كەتەر مە ەكەن دەپ ءىشىم ۋداي اشىپ ءجۇرۋشى ەدى، كوڭىلىم جاي تاپتى.
قاپىشتىڭ جىڭىشكە قاسى ءدىر ەتتى.
— ۇيدە ءجۇرمىز دەمەسە، كارىلەر نە بىلە بەرەمىز. ءجامىش سەزىپ ماعان وسىدان ءبىر اي بۇرىن ايتتى. انا كىشكەنتايلاردى جەتىمسىرەتپەيىك، جات جۇرتتىڭ قولىنا قاراتىپ جۇدەتپەيىك دەگەن بولۋلارى كەرەك، — دەپ قاراساي اڭگىمەنى الىستان وراعىتىپ، بىقسىتىپ وتىردى دا، الدەن ۋاقىتتا بارىپ لاپ ەتكىزدى. — بالالار بىزدەن دە زەرەك، بىزدەن دە اقىلدى عوي. وزدەرى قورىتسا كەرەك. تەك بىزگە ايتا الماي ءجۇرىپتى. ولاردىڭ قولىن كىم قاعادى. باقىتتى بولسىن دەگەننەن بوتەن نە دەيىك. حالەلىم دە ەر جەتىپ، اقىلى تولىستى. وتاۋ يەسى بولاتىن شاققا كامىل جەتتى. امەڭگەرلىك قۇداي جولىن تۇسىنگەن ەكەن. اينالايىن اقبوپە ەكەۋى، امان بولسا، ەلدىڭ الدى بولاتىنىن ءوزىم سەزەم. بەتتەرىنەن جارىلقاسىن، باتاڭدى بەر. يلاھي امين!
قاراساي بەتىن سيپادى. شوقىراقتاتىپ سويلەپ ءسوزىنىڭ سوڭىن شالا-پۇلا ءبىتىرىپ، قولىن جايسا دا قاپىش يشارات جاسامادى. ىشتەي قارسى دا ەمەس. ايتسە دە حالەلدەن مۇنداي ارەكەت شىعار دەپ ويلاماعان قاپىش ءتىلى كۇرمەلىپ نە دەرىن بىلمەدى. ونىڭ ءۇنسىز وتىرىپ قالعانىنان قىسىلعان قاراساي تاعى دا جۋىپ-شايىپ جەلپەلدەتە ءتۇستى.
— ال ەندى، جەر دەگدىسىمەن ماليكە ەكەۋىڭ تەز جەتىڭدەر، بالالاردى قىزىقتاپ، تويىن تويلايىق. وسى كەتەرىڭدە وڭ باتاڭدى بەر، اقبوپە دە، حالەل دە وزىڭنەن ۇيالىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ءجۇر. ەستىگەنىڭدى ءبىلدىرىپ، ريزالىعىڭدى بەرىپ كەتكەيسىڭ.
قاپىش باسىن ءۇنسىز يزەپ، ۇيگە بەتتەدى. ول كەتىسىمەن قاراساي قاراڭعى قورانىڭ تۇپكىرىنە، جاڭا قاپىش وتىرعان ورىنعا حالەلدى الىپ كەلدى.
— وتىر مىنا اراعا، — دەپ شىلتەرلى قول شامنىڭ كومەسكى جارىعىنىڭ استىندا قاسىنان ورىن ۇسىندى.
قاتال اكە كەنجە ۇلىمەن بۇرىن-سوڭدى بۇلاي جەكە وتىرىپ، جاسىرىن سويلەسىپ كورگەن جوق ەدى. حالەل ەندى ءوزىن تۇڭعىش رەت ۇلكەن ازاماتقا بالاپ قۇپيا اڭگىمەگە شاقىرعانىن سەزىپ، بايسالدى قالىپپەن قۇلاق ءتۇردى.
— سەن وسى مىنا قۇدانىڭ مەزگىلسىز ۋاقىتتا نەگە كەلگەنىن ءبىلدىڭ بە؟
حالەل اڭگىمەنىڭ باسى بۇلاي باستالار دەپ ويلاماپ ەدى. ونىڭ اياعى قايدا سايىپ، نەگە تىرەلەرىن دە تۇسىنبەدى.
— بىلمەدىم، كوكە... جاي اشەيىن قىدىرىپ كەلگەن شىعار، — دەپ حالەل ءسوز توركىنىن اڭداماي سالعىرت جاۋاپ بەرە سالدى.
— جوق، بالام. جاي كەلمەپتى عوي. جالەلىم ءولىپ، ءبىر جاق قابىرعام تۇگەل سوگىلىپ وتىرعاندا، جىعىلعانعا جۇدىرىق دەپ، تاعى دا وسى ءۇيدىڭ ورنىن ويسىراتا كەلىپتى...
قاراساي قاراڭعى قورادا تۇنەرە ءتۇسىپ، اۋىر كۇرسىندى. ءشوپ قۋىسىنا قاراي يىلگەن ءىرى كولەڭكەسى ماڭدايىن سۇيەپ جىلاپ وتىرعان سەكىلدەندى.
— ول نە، كوكە، ويسىراتقانى قالاي؟! — دەپ اڭعال بالانىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ، ۇرەيلەنىپ قالدى.
— قاپىش اقبوپەشتى كىشكەنتايلارىمەن قوسا وسى ۇيدەن مۇلدەم الىپ كەتۋگە كەلىپتى.
حالەلدىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. «اقبوپەشتى»، «مۇلدەم» دەگەن سوزدەر بۇكىل ءون بويىن سۋىق كەسىرتكەشە ارالاپ ءوتتى. بۇرىن اقبوپەنى وزىمەن بىرگە تۋعان قىزداي كورىپ باۋىر باسىپ، ونىڭ جەڭگە دەگەن اتىن ساراپقا سالماۋشى ەدى. ەندى اڭداسا، اقبوپە وسى جۇرتتان مۇلدەم كەتۋى دە مۇمكىن ەكەن عوي. حالەل تۇڭعىش رەت اقبوپەنىڭ قاسيەتتى ورنىن جاڭا سەزدى. جاپانداعى جالعىز ءۇيدىڭ بار قىزىعى دا، قۋانىشى دا وسى اقبوپەنىڭ بويىندا ەكەن-اۋ. ەگەر ول بولماسا بۇل ۇيدە نە قاسيەت، نە جاقسىلىق قالماقشى. ءبارى دە جايداق توبەدەگى سورايعان پەش موينىنان شىعاتىن تۇتىنشە سۇيىلىپ، تاپ-تۇيناقتاي جينالعان جىپ-جىلى بولمە ءىشى ازىناپ بوس قالاتىنداي كورىندى. حالەلدىڭ كوڭىلى دە ءبىر ءسات قۇلازىپ، جۇرەگىندەگى بار اياۋلىسىن بىرەۋ العانداي سىلەيىپ وتىرىپ قالدى.
ءيا، قاپىش اقبوپەشتى عانا الىپ كەتۋگە كەلمەپتى، وسى ۇيدەگى بار قىزىق، بار جىلىلىقتى ءتۇپ ورنىمەن جۇلىپ اكەتۋگە كەلىپتى. ءبىراق وعان قارسى تۇرار نە ايلا-امال بار؟ تاعدىر سالعان ىسكە كىم ارا تۇرا الادى؟ قاراساي حالەلدىڭ بالالىق سەزىمىنە وسىلايشا وت تاستاپ الدى دا، ەندى نامىسىنا تيە سويلەدى.
— قاپىشتىڭ نيەتىن ەرتەدەن-اق سەزگەم. بىلتىر جالەلدىڭ جامباسى جەرگە تيەر-تيمەستە، ءقابىرى قۇرعاماي جاتىپ-اق ىشتەگى جاقىن جۇراعاتتارى اقبوپەگە قۇدا ءتۇسىپ قويىپتى دەپ ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەم. ءبىراق سەنى جۇدەتپەيىن دەپ ايتپاپ ەدىم. تۇرىنە اقىلى ساي اقبوپەدەي ادامعا كىم قىزىقپايدى. مولداباي دەگەن ومبى ىشىنە اتى شۋلى ءبىر ساۋداگەردىڭ جالعىز ۇلىنا بەرەدى ەكەن دەپ جاقىندا عانا بىرەۋلەر وسەكتەپ ءجۇر ەدى. اقىرى شىن بولدى. ونى بۇگىن قاپىشتىڭ كومەيىنەن سەزدىم. ەرتەڭ بولات پەن راۋزانى قاپىش ءوز باۋىرىنا سالىپ، اقبوپەنى ۇزاتادى دا قويا بەرەدى... شىركىن-اي، مولدابايدىڭ دا تاسى ورگە دومالاپ تۇر-اۋ، — دەپ قاراساي قىنجىلا وتىرىپ، شىرت تۇكىردى.
— وندا بالالاردى ءبىز الىپ قالساق قايتەدى، — دەدى حالەل. ءبىراق وسىنى ايتارىن ايتسا دا شىنىمەن اقبوپە مۇلدەم كەتپەكشى مە، بوتەن ءۇيدىڭ كەلىنى اتانىپ، از كۇندە جات ادام بولماقشى ما؟ — دەگەن وي تۇسكەندە كوڭىلى جاسىپ قالدى.
— و-وي، قاراعىم-اي، وسى كۇنى بالالارىن قاي ايەل تاستاپ كەتۋشى ەدى. جالەل بولماعان سوڭ، قايىن جۇرتتان گورى توركىن جاقىن ەمەس پە. ونى اتاما. ودان دا باسقا امالىن ويلاستىرۋ كەرەك، — دەپ قاراساي تاعى دا شىرت تۇكىردى.
— ەندى قانداي امال بار؟.. — حالەل شىن قىنجىلدى. ەڭ بولماعاندا ءالى دە ءبىراز كۇنگە دەيىن كەتپەي، اقبوپە تۇرا تۇرسا ەكەن دەپ، سول از كۇننىڭ ءوزىن مەدەۋ كورىپ قيماس كوڭىل تولقي بەردى. «شىنىمەن الىپ قالار امال بار ما، شىركىن-اي، تابىلسا عوي، سول امال»، — دەگەندەي اكەسىنە ۇمىتتەنە قارادى. قاراساي دا حالەلدىڭ اۋزىنان وسى ءسوزدى كۇتىپ وتىرعان.
— امال بار. ول امال سەنىڭ قولىندا. ەگەر سەن بەل شەشىپ كىرىسسەڭ، قاپىشتىڭ اۋزىنا ءوزىم-اق قۇم قۇيام، — دەگەندە، حالەل:
— مەنىڭ قولىمدا؟ مەنىڭ قولىمدا نە بار، مەن نە ىستەيمىن؟ — دەپ تاڭ قالدى.
قايران، ءمولدىر بۇلاقتاي تازا كوڭىل. ءقازىر اكەسى ايتار سۇمدىققا ونىڭ اۋزى بارماق تۇگىل، ءۇش ۇيىقتاسا ويىنا كىرەر مە. ءالى قايماعى بۇزىلماعان ادال كوڭىل ونداي ويدان اۋلاق ەدى عوي. ەگەر اكە قولىندا عانا تالاي قۋلىقتى جادىنا توقىپ، باسقا تازا دۇنيەنى كورمەي جىرىندى بوپ وسسە، سالعان جەردەن-اق اكە ءسوزىن ەمەۋرىنىنەن بىلەر ەدى-اۋ.
— ال، حالەلجان، كوپتەن بەرى كومەيىمدە تىرەلىپ جۇرگەن ءبىر ءسوزىم بار ەدى. ول — مەنىڭ دە، اق ءسۇتىن بەرگەن اناڭنىڭ دا تىلەگى، — دەپ قاراساي ەتپەتىنەن سۇيەۋلى تىرناۋىشتى الىپ، جەر تىرناپ وتىرىپ سويلەدى. جالەلجان ءبىزدىڭ بالامىز بولسا، سەنىڭ ءبىر قۇرساقتان، ءبىر شارانادان شىققان باۋىرىڭ. ەڭ جاقىنىڭ. ەكەۋىڭ تەل قوزىداي بىرگە ءوسىپ، بىرىڭە-بىرىڭ ارقا سۇيەپ وتەتىن ەدىڭدەر. ءبىراق سۇم اجال دەگەندەرىڭە جەتكىزبەدى. انا كىشكەنتايلارى دا ءتىرى جەتىم. ەندى ولاردى بىرەۋگە تەلمىرتىپ، جاۋتاڭداتىپ قويۋدىڭ رەتى بولماس. ولاي بولعان كۇندە جالەلدىڭ دە ارۋاعى ىرزا ەمەس. ەندىگى ايتارىم، ولارعا اعا عانا ەمەس، جالەلدىڭ ورنىنا قامقورشى بول. قاناتىڭنىڭ استىنا ال. اقبوپەشتەي بالا ىلۋدە كەزدەسەر. اتادان قالعان ميراس بار. ونى دا تەنتىرەتىپ جىبەرۋ اتىمىزعا لايىق ەمەس.
حالەلدىڭ دەنەسى مۇزداپ، جۇرەگى ۇرەيلەنىپ، توقتاپ قالعانداي بولدى. ءسوزدىڭ سىڭايىن تۇسىنسە دە، ونداي جاماندىققا بۇرۋعا ءداتى شىداماي حالەل ءۇنسىز قالدى. اۋزىنا لايىقتى ءسوز تۇسپەدى. اكەسى سوياۋ ءتىس تىرناۋىشپەن جەر ەمەس، ونىڭ قۇيقا تامىرىن تىرنالاپ وتىرعانداي بولدى.
ونىڭ ءۇنسىز قالعان قالپىن كەلىسكەنگە جورىپ، قاراساي ەندى اشىق سوزگە كوشتى.
— وقيمىن دەسەڭ وقى. وقۋىڭا اقبوپەش تە، ءبىز دە قارسى ەمەسپىز. تەك اياۋلى جەڭگەڭدى جات جۇرتقا جىبەرمە. ءومىر باقي جىلاۋمەن وتپەسىن. بۇگىن قاپىش كونسە كوندى، كونبەسە اقبوپەنىڭ وزىنە ايتىپ، الىپ قالام، بۇل ۇيدەن جىبەرمەيمىن. ەندى ءوزىڭ ادام ەت.
حالەل جاڭا عانا ۇيقىسىنان ويانعانداي سەلت ەتىپ، كۇرمەلگەن تىلدەن اششى ءۇن اتىلىپ شىقتى:
— جوق، جوق، كوكە! مۇنىڭىز ماسقارا عوي. اتاماڭىز، نە دەپ وتىرسىز؟
وقىس شىققان داۋىستان ەلەڭ ەتكەن قويلار دا باستارىن كوتەرىپ الىپ، كۇيىستەرىن دوعارا قويدى. قاراڭعى ءشوپ قۋىسىندا جۇلدىزشا جىلتىراعان جاپ-جاسىل كوزدەرىن بەرى بۇرىپ، ولار دا ۇرەيلەنە قارادى. تەك ازدان سوڭ بارىپ، ءا جاي اشەيىن ەكەن عوي دەگەندەي ءسۇيىر تۇمسىقتارى قايتا قيساڭداپ، بىرت-بىرت كۇيىسكە اۋىستى.
باعانادان مايموڭكەمەن وتىرعان قاراساي دا ەندى داۋسىن كوتەرىپ، بالاسىنا زەكي سويلەدى.
— ماسقاراسى نە؟ مەن سەنى جارعا يتەرىپ وتىرعام جوق. اكە ءسوزىن تاستايتىن قايدان شىقتىڭ. جالەلدىڭ بالالارىنان سەن بەزگەندە بوتەن جۇرت نە ىستەمەيدى. سەن تۇگىل، جەر ورتاسى جاسقا كەلگەن موسقال ادامدار دا ايەلىن تاستاپ، باسقا بىرەۋدىڭ ايەلىنە ۇيلەنىپ جاتقان جوق پا. وندايلار از با. سەن نەمەنە، سولاردان اۋليەمىسىڭ؟!. الدە اقبوپەشتى قوراش كورەمىسىڭ. انە، انا مولدابايدىڭ ءوزىڭ سىقىلدى التىن اسىقتاي بالاسى قىستاي قاپىشقا ءسوز سالدىرىپ قولى جەتپەي وتىرعان جوق پا. قيقاڭدى قوي. قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوق. اقىلعا سال. اقبوپەش ءوز ادامىڭ، — دەپ قاراساي تاعى شىرت تۇكىرىپ، قايتادان جۋاسي سويلەدى. — تاپ وسى جولى اقبوپەشتەن ايرىلۋدىڭ ءجونى كەلمەس، بالام. ەرتەڭ-اق وقۋعا كەتەسىڭ. ەگەر ۇناماسا كەيىن رۇقسات بەرەرسىڭ. ونىڭ ەشقانداي ايىپ-شامى جوق. ساعان جابىسىپ قالاتىن تالاق ەمەس. ازىرشە جالەلدىڭ ورنىن جوقتاتپا. ونىڭ ۇيدەگى ورنى دا كوردەي بوپ سۋىپ، قاڭىراپ بوس قالسىن دەمەسەڭ، بالالىقتى قوي! كەيىنگىسىن كورە جاتارمىن. ءازىر وسى ايتقانىم بولسىن. سوڭعى تىلەگىم. ەندىگىسىن ءوزىم-اق جايعاستىرامىن.
قاراساي ورنىنان شيراق تۇرىپ، تالتاڭداي باسىپ قاراڭعىعا سۇڭگىپ كەتتى. حالەلدىڭ ەكى بەتى دۋىلداپ ءشوپ قۋىسىندا قالا بەردى. نە ويلاپ، نە قويعانىن ءوزى دە بىلمەيدى: جاڭا اكەسى تاستاپ كەتكەن تىرناۋىشتىڭ باسىن باسىپ قالىپ، سابى ماڭدايىنا ساق ەتە قالعانداي مەڭ-زەڭ.
كەلەسى كۇنى اقبوپە ەرتە تۇرىپ، مۇزداي كيىنىپ الدى. شاي قويىپ، تۇنگى استى جىلىتىپ جۇرگەن ءجامىش ونى كورگەندە نە دەرىن بىلمەي، شىمشۋىرمەن وتتى قاعىستىرا بەرگەن.
— اپا، — دەدى اقبوپە. — اكەم بۇگىن جۇرەتىن شىعار.
— ءيا، قارعام، ءقازىر تاماق ىشە سالىپ اتتانادى. تاڭعى قاتقاقپەن كەتپەسە، كەشەدەن بەرى دالانىڭ قارى كۇرت ەرىدى عوي.
ءجامىش ودان ءارى ەشتەمە دەمەدى. قازاندىق قاسىندا ءۇنسىز سىلەيىپ تۇرعان اقبوپە:
— اپا، رەنجىمەسەڭىز، مەن دە... — دەي بەرگەندە:
— جانىم-اۋ، نە دەيسىڭ. قالاي عانا قيىپ سەنى جىبەرەم. شىنىمەن وسى ءۇيدى تاستاپ كەتپەكپىسىڭ، — دەپ ءجامىشتىڭ ەرنى دىرىلدەپ قويا بەردى. بەلىن جازىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرعان ءجامىشتىڭ قولىنان شىمشۋىرى دا ءتۇسىپ كەتتى. ۇزىن بويلى، اقسارى ەنەنىڭ بوزارا قالعان وڭىندە، جاساۋراي قالعان مەيىرىمدى قوي كوزىندە قىزىنداي تاربيەلەگەن اياۋلى كەلىنىن قيماس بەلگى بار. اقبوپە دە اناسىنداي بولعان ءجامىشتى وكپەلەتىپ العانداي قيپاقتاپ كەپ، موينىنان قۇشاقتاي الدى.
— اپا-اۋ، قايتىپ كەلەم عوي. مەنى مۇلدەم كەتەدى دەپ تۇرمىسىز. ەشقايدا دا كەتپەيمىن. تەك قار كەتىپ، جەر اياعى كەڭىگەنشە، ءبىراز ەلگە بارىپ، سەرگىپ قايتسام دەيمىن.
— ءوي، قاراشىعىم سول. بارا عوي وندا، بارا عوي، — دەپ ءجامىش اپپاق سازانداي اقبوپەنىڭ مولدىرەگەن كوزىنەن ءسۇيدى.
— وندا مىنا استى قامداي بەر. مەن قۇداعيدىڭ قىسقى سىباعاسىن سالايىن. قاپشىق قايدا ەكەن، قاپشىق؟
بايەك بولىپ، شوشالاعا قاراي ۇمتىلعان ءجامىشتىڭ coڭىنان قاراساي دا شىققان. جارما ەسىكتىڭ سىرتىنان كەلىن مەن ەنەنىڭ ءسوزىن تىنداپ تۇرعان قاراساي شوشالانىڭ كىلتىن اشا بەرگەن ءجامىشتىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الىپ زىرك ەتتى:
— ءوي، ەسۋاس نەمە! مي بار ما سەندە ءوزى. مىنا باسىڭدا ءبىر شاينام اقىل بولسا بۇيىرماسىن. نەمەنەگە اپىڭ كىرىپ، كۇپىڭ شىعىپ اپتىعىپ ءجۇرسىڭ. قايدا جىبەرمەكسىڭ اقبوپەنى؟
— قايدا جىبەرۋشى ەم، ۇيىنە بارىپ كەلەدى.
— ەشقايدا دا بارمايدى. وتىر ءارى، جەلىكتىرمەي.
— جەلىكتىرگەنى نەسى، — دەپ ءجامىش شىرت ەتكىزىپ كىلتتى اشىپ جىبەردى. — ءبىر جىل بويى قارا جامىلىپ وتىرعانى دا جەتەر. بارسىن. ءبىراز سەرپىلىپ قايتسىن.
— سەرپىلەتىن نە سونشا، وسى ۇيدە بىرەۋ ونى قاماۋدا ۇستاپ وتىر ما ەكەن. تۇندە عانا سەن سۋ ميعا ايتپادىم با. حالەل ەكەۋىن بۇگىن عانا قوسىپ وتىرعاندا، اراسىن سۋىتايىن دەپ پە ەڭ. ءبىراز باۋىر باسىپ ۇيرەنىپ السىن، سوسىن مەيلى.
— كەيىن دە ۇيرەنەر. ءبىرىن-بىرى ۇناتسا، ءوزى دە قايتىپ كەلەدى. زورلاپ قوسايىن دەپ پە ەڭ.
— ءوي، ءوزىڭ نە ايتىپ تۇرسىڭ، — دەپ شوشالا ىشىندە كۇڭگىرلەپ، ايەلىنە دىگىرلەي جونەلگەن قاراساي، قاپىش ۇيدەن جوتەلىپ شىققاندا بارىپ تىنا قالدى. — وسىدان، اكبوپەدەن قول ءۇزىپ، قاپىش سەكىلدى قۇدادان ايىرىلايىق، سوندا بولسىن ساعان!..
قاراساي قانشا شىجالاقتاعانمەن كەلىنگە توسقاۋىل بولا المادى. كىشكەنتاي قىزىن كيىندىرىپ، شاناعا وراپ وتىرعىزعان اقبوپە توركىنىنە كەتە باردى. جاسىنان ەركە وسكەن، بىربەت قىزىنا قاپىش تا ەشتەمە دەۋگە باتا المادى. تەك ءبىر قاعا بەرىستە قاراسايعا كۇڭك ەتكەن:
— قارەكە، اقبوپە مەنىڭ قىزىم بولسا، سەنىڭ دە قىزىڭ. قۇداي قوسقان بالانى بۇل ۇيدەن اكەتىپ، قايدا اپارادى دەيسىڭ. بارام دەسە بارسىن. شەشەسىن ساعىنعان شىعار. كەيىن حالەل ەكەۋى بىر-بىرىمەن جاراسىپ كەتسە، مەندە بوتەن وي جوق.
— ولاي بولسا، حالەل دە بىرگە بارسىن. شاناعا سىيماسا اتقا سالت مىنەر. جەر قارايىپ دەگدىگەنشە بىرگە بولىپ قايتسىن. تويلارىن كەيىن جاسارمىز، — دەگەن ەدى قاراساي، ءبىراق ول ايتقانى دا بولمادى. حالەل ورنىنان تۇرعان جوق. «ەشقايدا دا بارارىم جوق، اۋىرىپ جاتىرمىن» دەپتى شەشەسىنە.
پار ات جەككەن جەڭىل قاشابا ءۇي الدىنان جىلجىپ بارا جاتقاندا عانا حالەل ءىش كيىمىمەن ورنىنان اتىپ تۇرىپ، تەرەزەگە جابىستى. جۇقا قىراۋدى دەمىمەن ۇرلەپ، اياۋلى، اق جارقىن جەڭگەسى قاشان كوزدەن تاسالانعانشا ويماقتاي تەسىكتەن سىعالاپ ۇزاق قاراپ قالدى.
ەكىنشى تاراۋ
قىس بويى تۇتەگەن اق بوران كومىپ تاستاعان دالانىڭ قالىڭ قارى بيىل كۇرت ەرىدى. ءبىر جۇما ۇدايى سوققان وكپەك جەل قاردىڭ وكپەسىن تەسىپ، شوگىپ جاتقان تۇيە بۇيراتتاردى از كۇندە جالاڭاشتاپ كەتكەن.
تەك كەشەدەن بەرى عانا جەل رايىنان قايتىپ، اسپاندا سىرەسكەن قورعاسىن تۇستەس زىلدەي بۇلت ىدىراپ، كۇننىڭ كوزى جىلتىرادى. كوكتەمنىڭ العاشقى شۋاعى بۇل. از كۇندە ءدۇر سىلكىنگەن سارىارقا شۋاققا ماۋجىراپ، بۋسانىپ تۇر. ءزارى سىنعان ىزعارلى قار قىراتتاردىڭ كولەڭكەسىن پانالاپ، جىرالاردىڭ قۋىس-قۋىسىندا بۇعىپ جاتىر. تەرەڭ سايلاردىڭ ءىشى شالا ۇيىعان ايرانداي ىرك-ىرك ەتەدى.
قىزىل جالاۋدان شىققان ون شاقتى تراكتور جۇبىن جازباي اۋىر جىلجىپ كەلەدى. جاڭا بۇزىلعان لايساڭ جولدى باۋىرىمەن سىزىپ، كۇن ساسكەگە كوتەرىلگەنشە ەداۋىر جەردى ۇتىپ تاستادى. ءارقايسىسىنىڭ سوڭىندا تىركەگەن الىپ شانالار اۋىر تابانىمەن ءجىبي باستاعان توڭدى كوك باۋىرشا ءتىلىپ كەلەدى. شانالاردىڭ ۇستىنە جاسىل ۆاگوندار ورناتىلعان. الىستان قاراعاندا ۇيلەرگە جان ءبىتىپ، قيمىلداپ كەلە جاتقان سەكىلدى. جىلان باۋىر تەمىر تابانى شاقىر-شۇقىر ەتىپ، جەردى سولقىلداتا گۇرىلدەپ، قىرقادان كوتەرىلە بەرگەن ون شاقتى تراكتوردىڭ اراسىنان ەكى «گاز-69» سىتىلىپ شىقتى.
الدىڭعى ماشينادا وتىرعاندار — بولاشاق جاڭا سوۆحوز ديرەكتورى مورگۋن، باس ينجەنەر رايحان، شوفەرمەن قاتار وتىرعان وكىل ارتىنا ءبىر جامباستاي بۇرىلىپ، ەكەۋىمەن سويلەسىپ كەلەدى.
— سىزدەر ءسىبىردىڭ قاقاعان سۋىعىنا ۇرىنباي، ناعىز كوكتەمدە، جىل قۇسىمەن بىرگە كەلدىڭىزدەر. «لەنينگراد»، «چەرنيگوۆ» سوۆحوزدارىنىڭ جاڭا ورنىققان كەزىمەن سالىستىرعاندا قازىرگى كۇندى ايت پەن تويداي دەۋگە بولار ەدى. ناعىز اقپاننىڭ ۇسكىرىگىندە قۇرىلعان سوۆحوز ادامدارى تالاي كورەسىنى كوردى. سۋىققا ۇشىپ، ۇسىككە شالىنعاندار دا كەزدەستى. ەندى نە كەرەك، سونىڭ ءبارى ءبىر كۇنگىدەي بولماي ۇمىت بولدى.
— ول راس، — دەپ رايحان قۇپتاي بەرىپ ەدى، جاراتىلىسىندا قالجىڭشىل اق جارقىن فەدور ۆاسيليەۆيچ ىلە سويلەپ كەتتى.
— وسى كوكتەم بىزگە ءار كەزدە الدىمىزدان شىعىپ، سالماق سالا بەرمەسە يگى ەدى. ءبىراق الگى ءوزىڭىز ايتقان جىل قۇسىن دا امسە ۇمىتپاعايسىز. جىل قۇسىمەن قاتار كەلگەنمەن ارامىز جەر مەن كوكتەي-اۋ. تابيعات وزەننىڭ سەڭىن، كولدىڭ مۇزىن بۇزىپ، قىردىڭ قارىن سوگىپ، كوگوراي شالعىنىن ولارعا الدىن الا دايارلاپ، داستارقانىن جايىپ وتىرعان جوق پا؟ ءبىزدىڭ قولىمىزداعى بارىمىز مىناۋ عوي، — دەپ قولىنان تاستاماي وتىرعان بوياۋ قارىنداشپەن قولدان سىزىلعان جاڭا سوۆحوز جەرىنىڭ كارتاسىن جايا بەرىپ، ۇشەۋى دە راحاتتانا كۇلىسىپ الدى.
وسى ارادا، باعانادان بەرى سوزگە ارالاسپاي بارانكەگە جابىسىپ، العا قادالا قاراپ وتىرعان شوفەردىڭ شەگىر كوزى كۇلىمدەپ، ارتتاعىلارعا ءبىر كوز تاستادى دا، ويلاماعان جەردە وقىس ءسوز تاۋىپ، وتىرعانداردى ودان بەتەر كۇلكىگە باتىردى.
— فەدور ۆاسيليەۆيچ، جىل قۇسىنا تابيعات كولى مەن قامىسىن دايىنداعانىمەن، ءسۇزىپ الار بالدىرىن، ۇيا باسار ورنىن ازىرلەپ قويمايتىنىن دا امسە جادىڭىزدان شىعارماعايسىز.
— ءسوز تاپقانعا قولقا جوق، — دەسىپ ماشيناداعىلار ءبىراز كۇلىسىپ العان سوڭ، ەندى اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقاعا بۇردى.
— شىنىندا، سىزدەر جىلىنا كەلىپ ءبىر جاعىنان ۇتساڭىزدار، ەكىنشى جاعىنان كەشتەۋ قالىپ ۇتىلىپ وتىرسىزدار، — دەپ اۋداندىق وكىل قار سۋى ءسىڭىپ، دەگدي باستاعان جونعا كوز تاستادى. جەل قاعىپ كەپكەن سارى قاۋدان سەلدىرەي شايقالىپ، بۇكىل ءوڭىر دىرىلدەپ تۇر. ءار ويپاڭعا جينالعان جايىلما سۋلار جۇمساق سامال وتىندە، تەرەڭ كولدەرشە تولقىندانىپ جاتىر. — قىستا اشىلعان سوۆحوزدار وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇرىلىس ماتەريالدارىن تاسىپ، تۇرعىن ۇيلەر سالۋعا ءبىراز ازىرلەنىپ الدى. ال سىزدەر ءۇشىن بار ناۋقاننىڭ باسى ءبىر كەلىپ وتىر. قۇرىلىس جۇمىسىمەن قوسا، ەرتەلى، بۇگىن بيىلعى ەگىستىك جەردى جىرتۋعا كىرىسپەسەڭىزدەر بولمايدى.
— راس، تراكتورشىلاردى ەرتەڭنەن باستاپ بريگاداعا بولۋ كەرەك، — دەپ بيىلعى قاۋىرت كەلگەن كوكتەم دالاسىنا قاراپ وتىرعان رايحان دا جەڭىل كۇرسىندى.
سوسىن، ەستەرىڭىزدە بولسىن. تىڭ دالاسىن كوتەرۋگە سىزدەردەن از دا بولسا ءبىر كويلەك بۇرىن توزدىرعان تاجىريبەمىز بار، مىنا جاعدايعا كوڭىل بولىڭىزدەر: جاڭا تۇرعىندار ءۇشىن ەڭ قاجەتتى نارسە — اسحانا. — وكىل ماشيناداعىلارمەن قوسا ەزۋ تارتا كۇلدى. — ونى كىشىگىرىم نارسە دەپ ويلاماڭىزدار. قازاقتا «اس — ادامنىڭ ارقاۋى» دەگەن ءسوز بار. كوكتەمدەگى قارا سۋىقتا جاستار جاعى توڭ-تەرىس بوپ جۇرمەسىن. كەي ادامداردىڭ شي شىعاتىن وسال جەرى سول.
بۇل جەرگە العاش ساپار شەگىپ شىقپاس بۇرىن-اق، فەدور ۆاسيليەۆيچ تىڭ وڭىرىنەن قۇلاققاعىس بولىپ، تالاي نارسەنى شەت پۇشپاقتاپ ەستىگەن. سوندىقتان دا سوۆحوزعا اتتانار الدىندا ەڭ ءبىرىنشى ويعا الىپ، كەلىسكەن جەرى دە — ساۋدا ورنى. ءقازىر ارتتا كەلە جاتقان ءبىر تراكتوردىڭ جۇگى دە تۇگەلىمەن سول اسحانا جابدىعى.
بولاشاق سوۆحوزدىڭ رابكووپ باستىعى: «مىنا ادام اسحانا باستىعى. بۇرىن ۇلكەن قالانىڭ رەستوراندارىندا زال مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەگەن، شارۋاشىلىققا كوزى قانىق»، — دەپ تىعىرشىقتاي دوڭگەلەك، سۇلۋ كەلىنشەكتى تانىستىرعان.
— اگافيا نيكانوروۆنا، — دەپ بۋىندارى شۇڭقىرايعان سۇيرىكتەي اپپاق ساۋساعىن ۇسىنعان، قىرىقتارعا تاقاعان كورىكتى ايەل، ۇشى قايقيعان ادەمى كىرپىكتەرىن ءجيى قاعىپ، كوزىن توڭكەرىپ-توڭكەرىپ تاستاعان. ەگدە ايەل بولعانمەن ءالى جىپ-جىلتىر بەتىندە شار تارتقان ادامعا ءتان ءاجىم سىزاتى جوق. تەك بوكسە تۇسى ارتىق شودىرايىپ، شىمىرلانا تولعان مۇسىنىندە عانا ءسال موسقالدىق سەزىلمەسە، قىز كۇنىندەگى ويناقى قىلىعى دا، كەلىستى بادەنى دە تايماعان. ەسىمى قۇلاققا ەرسى ەستىلگەنى بولماسا، بەت پەردەسىن كەلىستىرە بوياعان بوياۋىمەن، تۇرپىمەن كوبەسىن مۇقيات تازالاعان شىمقاي قىزىل تىرناعىنا دەيىن ءالى تالاي دامدىدەن دامەسى بار قالا كەلىنشەكتەرىنىڭ قالپىن اڭعارتادى.
وزىنەن مۇشەل جاس ۇلكەن بولسا دا، سالعان جەردەن قۇرداسىنداي قاعىتا سويلەپ، كوزى بۋالدىرلانا تۇرىپ، ەمىنە قاراعان ايەل فەدور ۆاسيليەۆيچكە ۇناماي قالدى. سالعىرت تانىسىپ، سالقىن سويلەستى. ءبىراق بىلاي شىعا بەرە وسى مىنەزىن ءوزى دە ۇناتپاي، ىشتەي مىنەپ، سىنعا الدى. ءبىر كورگەن ادامنىڭ ىشىنە تەرەڭ سۇڭگىمەي جاتىپ، كۇستانالاي قويۋدى اعاتتىق دەپ ەسەپتەدى.
مىنە، قازىردە ءسوز ورايىنا قاراي اعافيا نيكانوروۆنا ياپيشكينا ەسىنە تۇسكەندە، ەرتەڭ قاراماعىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ سان قيلى مىنەزى، تۇرمىس جايى، ءومىر ەتكەلى جۇمباق ەكەنى، سول سەبەپتى ولارمەن شاپشاڭ ارالاسۋدىڭ قيىندىعى ويىن مازالاپ، كوسىلىپ جاتقان كەڭ دالاعا كوز تاستادى.
فەدور ۆاسيليەۆيچ مورگۋن تىڭعا كەلگەن سوۆحوز ديرەكتورلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى. سوندىقتان دا ونىڭ ءومىر تاريحى ونشا ۇزاق ەمەس. بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن تيميريازيەۆ اتىنداعى اكادەميانى بىتىرىسىمەن ۋكراينا جەرىندە اگرونوم بولىپ ىستەدى دە، كەيىنگى ۋاقىتتا سىرتتان اسپيرانتۋرادا وقىپ، كييەۆ قالاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىندە جۇرگەن جەرىنەن قازاقستان تىڭىنا اتتاندى. بۇرىن مەكتەپتە جۇرگەن كەزىنەن سپورتپەن شۇعىلدانعان فەدور اكادەميا قابىرعاسىندا جۇرگەندە گيمناست-اكروبات بولىپ، سپورت ماستەرى اتاعىن العان. بەرتىن كەلە جۇمىس باستى بولىپ سپورتتان قول ءۇزدى دە، بىرەر جىلدىڭ ىشىندە تالدىرماش دەنەسى تولىپ، سەمىرىپ كەتتى. ايتسە دە بۇرىن سىمداي تارتىلعان يىقتى، كەلبەتتى جىگىتتىڭ سىرت تۇلعاسى ونشا بۇزىلعان جوق. قايتا جاسى ۇلعايعان سايىن قۇلاقتىڭ تۇبىنەن مويىنعا قاراي جىلجيتىن، كوزدىڭ قۇيرىعىنا جۇلدىزدانا سىزىق تارتاتىن اجىمدەر تولىقتىقتان بىلىنبەي، بۇرىنعىدان دا سۇلۋلانىپ، جاسارا تۇسكەن سەكىلدى. قىرىقتارعا تاقاعان فەدور ۆاسيليەۆيچتىڭ وتىزداعى جىگىتتەي كورىنەتىنى دە سودان.
مىنە، ەندى جۇيتكىگەن ماشينامەن شىر كوبەلەك اينالىپ جارىسقان ميداي دالانىڭ ءبىر پۇشپاعى سوناۋ ۋكراينا دالاسىندا وسكەن كىشكەنتاي سارى بالا — فەديانىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە بەرىلمەكشى. بۇرىن سوقا ءتىلى تيمەگەن، تۋسىراپ جاتقان قۇيقالى تىڭ جەر فەدور ۆاسيليەۆيچ ءۇشىن دە قاقپاعى اشىلماعان سىر ساندىق ءتارىزدى. بۇرىن قارىس قادام اتتاپ باسپاعان جەرى.
تىڭ سوۆحوزعا كەلەتىن ادامدار دا جاڭا. ءتىلى دە، سالتى دا بولەك جاندار. تەك ماقساتى، ىزگى ارمانى ورتاق جاندار. ەرتەڭ جاس تا، كارى دە، جۋاس تا، تەنتەك تە، ەلگەزەك تە، جالقاۋ ادام دا كەزدەسەدى. سوۆحوزعا كەلەتىن ادامداردىڭ كوپشىلىگى جاستار. ءبارىنىڭ ءتىلىن تاۋىپ، ۇستاي ءبىلۋ ءۇشىن ۇلكەن پاراساتتىلىق، ونەر كەرەك. اقىل سۇراپ، سۇيەنىش تابار ەڭ جاقىن ادامى مىنا قاسىندا وتىرعان رايحان سۇلتانوۆنا.
فەدور ۆاسيليەۆيچ باس ينجەنەردىڭ ءوزىن انىق بىلمەيدى. كەشە رايكوم سەكرەتارىنىڭ كابينەتىندە تۇڭعىش رەت كەزدەسىپ، جاڭا سوۆحوزدىڭ قۇرىلىسى، شارۋاشىلىعى جايلى ەكى-ۇش ساعات كەڭەسكەن. ول ەكى ارادا ونىڭ مىنەز-قۇلقى، ىشكى سارايى قانداي ادام ەكەنىن تاني قويۋ قيىن-اۋ. ءبىراق سول از مەرزىمنىڭ ىشىندە مورگۋننىڭ انىق كوزى جەتكەنى رايحاننىڭ ەكى قاسيەتى: انا تىلىندە قالاي سويلەيتىنىن كىم ءبىلسىن، باس ينجەنەر ورىس تىلىنە مەيلىنشە جەتىك. اكسەنتسىز سويلەيتىنى وز الدىنا، لوگيكاسى باي، سابىرمەن وتىرىپ، ايتاتىن ويىن مانەرلەپ جەتكىزەدى. سويلەي تۇسسە ەكەن، ايتا تۇسسە ەكەن دەرلىك. بۇرىن شىعىس حالقىمەن كوپ ارالاسپاعان، تاريح، ءقايسىبىر ادەبيەت كىتاپتارى ارقىلى سىرتتاي عانا بىلەتىن مورگۋن رايحان العاشقى سويلەگەندە تاڭىرقاپ قالدى. شىعىس ەركەكتەرىنىڭ ءبارى فەدور ۆاسيليەۆيچ ءۇشىن جاسىندا وقىعان حادجي مۇرات سەكىلدى وجەت، قايسار، ات قۇلاعىندا وينايتىن باتىر تۇلعالى ادام بولىپ كورىنەتىن دە، ال ايەلدەرى ءومىرى اۋزىنىڭ جىگىن اشىپ سويلەمەيتىن بۇيىعى، ءتىپتى تۇرمىس اۋىرتپالىعىنىڭ ءبارى ءبىر ءوزىنىڭ موينىنا ءتۇسىپ ەزىلگەن، بوتەن ادامنىڭ كوزىنە تىكە قاراي المايتىن جاسقانشاق بولىپ ەلەستەيتىن. بۇل بالا كۇنىنەن بەرى قالعان ەلەس. ال مىنا رايحان سۇلتانوۆنانى كورگەندە، جاس ديرەكتور جاڭا ءبىر دۇنيەگە كەلگەندەي، بايتاق دالانىڭ ءالى دە بىلە بىلمەيتىن مىڭ قاقپاسىنىڭ ءبىرىن اشىپ كىرگەندەي بولدى. كەشە عانا كييەۆ اۋىل شارۋاشىلىق اكادەمياسىندا اسپيرانت بولىپ جۇرگەندە، ءوز ەلىنىڭ تاريحىن، گەوگرافياسىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن سياقتى ەدى. سويتسە، ول — مەكتەپ، ينستيتۋت قابىرعاسىندا وقىعان كونە تاريح قانا ەكەن. بۇگىنگى تاريح قانداي تەز وزگەرىپ كەتكەن. كلاسس قابىرعاسىندا ءىلۋلى تۇراتىن سوۆەت جەرىنىڭ كارتاسىنان ون التى رەسپۋبليكانىڭ شەكاراسىن وقۋشى فەديا كوز جۇمىپ تۇرىپ ايىرىپ بەرەتىن. قاي جەردە قانداي كەن — كومىر، تەمىر، مۇناي شىعادى — وعان مۇدىرمەيتىن. ءبىراق سونىڭ ءبارى ساياز ءبىلىم ەكەن. تاۋ-تاسىن، ەكونوميكالىق بايلىعىن ءبىلۋ — ادام باسىنداعى بايلىقتى ءبىلۋدىڭ شيرەگىنە كەلمەيدى ەكەن. جالعىز رايحاننىڭ ءوزى مورگۋن ءۇشىن شەتسىز-شەكسىز ميداي دالا ءومىرىنىڭ دە تەرەڭ سىرى بارىن مەگزەگەندەي بولدى.
باس ينجەنەردىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى بۇل ولكەنىڭ ساي-سالاسىن، وزەن-كولىن، وي-شۇقىرىن جاتقا بىلەتىندىگى ءوز الدىنا، جەر قىرتىسىنا، توپىراعىنا دەيىن بەس ساۋساقتاي ايىرادى. كەشە ەگىستىك جەر مەن مال جايىلىمىنىڭ كارتاسىن جاساپ، قاعاز بەتىنە تۇسىرگەندە، رايكوم سەكرەتارىنىڭ ءوزى ونىڭ الدىندا شاكىرت سەكىلدى باس يزەپ وتىردى. ءۇش-تورت جىل اگرونوم بولعان مورگۋن، جەتى قات جەر استىنىڭ توپىراعىنا دەيىن بىلەتىندەي كورىنىپ، ەندىگى جەتپەيتىنى تەك عالىمدىق اتاق قانا دەپ ويلاپ ەدى. ەندى قاراسا، مىنا كوسىلە جاتقان جاپان ءتۇز اسپيرانت فەدور ۆاسيليەۆيچكە تاعى دا جاڭا كىتاپتاردىڭ بەتىن اشتى. تۇڭعىش رەت قازاق دالاسىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا مورگۋن قيان تۇكپىردە جاتقان ەلگە، تۋسىراپ جاتقان جەرگە ءبىلىم تاراتىپ، ۇلگى بەرەم دەپ، بيىكتەن قاراپ كەلىپ ەدى، ەندى الدىنان شىققان اق شاشتى انا-رايحان مەن اق سەلەۋ جاپقان مىنا جەر-انا دا جاڭا ءبىر ۇستازداي كورىندى. ەندى ءوزى تومەندە تۇرىپ، بيىككە، الىسقا كوز تاستادى.
نە دەگەن ۇشى-قيىرسىز كەڭ-بايتاق دالا. تاۋى دا، توعايى دا جوق تاقتايداي كەڭ جازىق. ءبىر قىرات پەن ەكىنشى قىرات اراسى كوز جەتكىسىز. اندا-ساندا وڭ جاق بۇيىردەن، سول جاقتان ايناداي جارقىراعان كولدەر كورىنەدى. اينالاسى تۇنىپ تۇرعان قامىس. ءقايسىبىرىنىڭ ورتا تۇسىندا ويدىم-ويدىم عانا جالتىرى بولماسا، بيىك قوعا باسقان قالىڭ قوپا.
ءبىرىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
كۇن بەسىندىگە تايانا تاڭەرتەڭنەن بەرى جاپالاقتاپ جاۋعان قاردىڭ ارتى بورانعا اينالدى. مانا ءبىر كەزدە قوپ-قويۋ قارلى بۇلت بۇركەنگەن زەڭگىر اسپان از ۋاقىت كوگىلدىر تۇسكە بويانىپ ىسقاياقتانا اشىلعان دا، ەندىگى كەزەكتى ارقانىڭ جەلىنەن كۇتىپ تىم-تىرىس مونتانسي قالعان.
ءدال وسى مەزەتتى اڭدىعانداي كەشەدەن بەرى دەمىن ىشىنە تارتقان ىزعىرىق وتكىر جەل دە باياۋ كوتەرىلىپ، ۇرتىن تومپايتا قويدى. العاشقىدا سۇلىق جاتقان جالپاق ءوڭىردىڭ اق كورپەسىن قاي جاعىنان تۇرەرىن بىلمەي، مىڭ قۇبىلىپ تۇردى دا، تەرىستىككە قاراي ءبىرجولاتا جونىن بەرە بۇرىلىپ العان سوڭ، ءىشىن تارتىپ، زور ۋىلگە باستى. جاڭا تۇسكەن ۇلپا قار ەن دالانىڭ بەتىندە جىلانشا يرەلەڭدەپ، جەر باۋىرلاي تىمىسكىلەپ كەزىپ ءجۇر. جەل گۇلەگەن سايىن قارلى جىلاندار باستارىن قايتا-قايتا كوتەرىپ الىپ، ەستەرى شىعا ويناقشىپ ميداي ارالاسا جونەلەدى. كوككە شاپشىپ شانشىلىپ، بىر-بىرىنە ايبات شەگىپ ىسىلداپ، ارباسىپ تۇرادى دا، جەرگە سىلق ەتىپ قۇلاپ، مىڭ بۇراتىلىپ، ۇمار-جۇمار دومالانعان كۇيى قايتا جوعارى شيىرشىق اتىلادى. بوران كوتەرىلىپ كەتتى.
قىسقا كۇن ەتەككە قاراي جاقىنداپ، تۇتەگەن اقشاڭداق بوراننىڭ اراسىنان قىزىل كۇلگىن تۇسپەن كومەسكى سىعالاپ تۇردى دا، ۇيقىعا ماۋجىراعان سارى مىسىقشا كوزى كىلبيىپ بارىپ، ءبىرجولا جۇمىلدى.
سابالاق ءجۇندى جۇمساق تەرىمەن قاپتاعان قايقى باس جەڭىل قاشاباعا جەگىلگەن پار ات بۇل كەزدە العاشقى قارقىنىنان ايىرىلىپ، بۇلكەككە تۇسكەن. تاۋەت باسىن ءبىر جاعىنا بۇرىپ تاستاپ، موينىن ساداقشا ءيىپ جۇلىنىپ كەلە جاتقان پارايداعى اقباقاي تور دونەن، ەندى قارعا ءجيى ومبىلاپ، قابىرعاسىمەن جەتەكتى سىقىر ەتكىزە قاعىپ، تار جولعا تالاسىپ كەلەدى. ورتاداعى جال-قۇيرىعى توگىلگەن قابىرعالى بيىك قارا ات وڭاي ويىسا قويماي، جەڭىل لىقسىتىپ جىبەرىپ تور دونەندى كۇرتىككە قايتا تۇسىرەدى.
جاستايىنان جىلقى باعۋمەن كوزى شىعىپ كەلە جاتقان اتشى قىسقى جولدىڭ سىرىنا دا كانىگى. جولداعى «بىرلىك» كولحوزىنان وتكەلى قوس اتتىڭ ءجۇرىسىن اڭدىپ وتىرعان. ات قۇلاعى كورىنبەيتىن دۇلەي بوراننىڭ ىشىندە سىرالعى تور دونەننىڭ بولدىرا باستاعانىن سەزىپ، اتتاردى توقتاتتى:
— تر-ر-ر!
قالىڭ قاردى تاسپاشا ءتىلىپ كەلە جاتقان تەمىر تاباننىڭ ءبىر قالىپتى سىرىلى توبەگە ۇرعانداي تىندى دا، جولاۋشىلاردىڭ الدى-ارتىن وراي سوققان بۇرقاسىن شانانىڭ قۋىس-قۋىسىنا لاپ قويدى. كوزى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلىپ ۇيقى بۋىپ ماۋجىراپ وتىرعان ەكىنشى جولاۋشى سەلك ەتىپ، باسىن تۇمشالاپ العان قاسقىر ىشىكتىڭ جاعاسىن اشىپ جىبەردى. سالالى سابالاق ءجۇننىڭ ىشىندە بۋلىعىپ تۇرعان قاپاستاعى اراق ءيىسى مۇڭك ەتە قالىپ ەدى، ۇيتقىعان ەسىرىك بوران كوز ىلەستىرمەي قاعىپ اكەتتى. جىپ-جىلى جاعانىڭ تەرەڭ قۋىسىنان:
— كەلدىك پە؟ — دەگەن قارلىققان ءۇن شىقتى.
— جوق، ءالى ون-ون بەس شاقىرىمداي جەر بار، — دەدى اتشى شانادان ەڭسەرىلە تۇسە بەرىپ.
قاسقىر ىشىك سولعا قاراي يكەمسىز ايۋشا قيسايىپ، شانانىڭ الدىنا قولىن سوزدى.
— اۋ، الگىلەر قايدا، سالىپ پا ەڭ؟
قوس اتتىڭ تۇندىكشە جەلپىلدەگەن جىلى تاناۋىنا تۇرعان سۇڭگىنى الىپ جاتىپ، اتشى سەلسوق جاۋاپ بەردى:
— شانانىڭ الدىڭعى جاعىندا، كىلەمنىڭ استىندا. — قاسقىر ىشىك كىلەم استىنداعى شوپكە قولىن ۇڭگي تىعىپ جىبەرىپ ەدى، شىنى شولمەكتەر سىڭعىر ەتتى.
اتشى پارايداعى تور دونەندى ءتۇسىرىپ، شانانىڭ ارتىنا بايلادى دا، كۇمىس ءشىليالى قامىت-سايمانىن شانانىڭ الدىنداعى قۋىسقا اكەپ تىقتى. قالىڭ ىشىكتىڭ سالاقتاعان ۇزىن جەڭىنەن قولىن شىعارا الماي، قورباڭداپ جاتقان الگى جولاۋشىدان بوتەلكەنى الىپ، اۋزىن الاقانىمەن باسىپ تۇرىپ، شوقپارداي كۇستى قولىمەن تۇبىنەن ءبىر قويعاندا تىعىن اتىپ شىعىپ قولىنا كەلدى...
باعانادان بەرى جاس دونەن جولدىڭ ەكى ەزۋىنە الما-كەزەك بۇلتىڭداپ، تيتىقتاتقان ومىراۋلى قارا اتتىڭ ارقاسى كەڭىپ، ماڭدايىنان قارسى سوققان وتكىر جەلدى قايىقشا ءسۇزىپ، جوسىلتىپ كەلەدى.
جالپاق جاتقان قازاق دالاسىنىڭ تەرىستىك جاعىن مەكەندەگەن قىزىل جالاۋ اۋدانىنىڭ قىسى ەجەلدەن قاتتى. اق دەسەڭ تۇكىرىك جەرگە تۇسپەيتىن بەت جالاعان قىزىل شۇناق سارى اياز بەن ەكى ءۇيدىڭ اراسى كورىنبەس الاي-تۇلەي تۇتەگەن اق بوران — وسى ولكەنىڭ ەنشىسى. ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز شاقىرىمعا سوزىلعان ميداي ەن دالادا شاشىلا قونعان اۋىلدارعا قىستى كۇنى الىس ساپارعا شىعۋ جولاۋشى ءۇشىن ۇلكەن ابىگەر. بۇل جولعا كوزسىز باتىرلىقتان گورى كيىم مەن كولىكتىڭ مىقتىلىعى عانا توتەپ بەرەدى. سوندىقتان دا وسى جاقتىڭ حالقى جىلقى مالىن قادىرلەپ، جاقسى ات بولسا كۇتىمىن تاۋىپ، بابىمەن مىنۋگە ماشىقتانعان.
قىزىل جالاۋ اۋدانىنداعى ماقتاۋلى جىلقىنىڭ ءبىرى وسى قارا ات. الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان اقپا، ۇشقىرلىعى بولماسا دا، ءبىر قونالقى جەرگە قۇلاعىنىڭ ءتۇبى دە جىپسىمەي جەتەتىن ناعىز ۇزاق جولدىڭ اتى. ونىڭ ۇستىنە كوزگە تۇرتسە كورگىسىز ايسىز تۇندە دە، تۇتەگەن بوراندا دا ءبىر اداسپاي، كوزدەگەن جەرىنە سالىپ وتىرىپ الىپ باراتىن جولشىل، سەنىمدى مال.
وسى قاسيەتىنە قانىق اتشى تور دونەندى پارايدان العان سوڭ-اق تىزگىندى بوس قويا بەرىپ، قارا اتتى ءوز ەركىنە جىبەرگەن. جول ۇستىنە تۇسكەن جال-جال وقاپتى بۇرقىراتىپ، بورت-بورت جەلىپ كەلە جاتقان تىزەلى اتقا قاراپ، «جانۋارىم-اي، ءبىر جىگىتكە سەرىك بولارلىق مالسىڭ-اۋ» دەپ ىشتەي ريزا بولىپ وتىر. تىلەرسەكتەن كەلەر ومبىعا مالتىعىپ، جولدان ءمۇلت تايىپ كەتسە-اق، قارا ات شوق باسىپ العانداي ورعىپ ءتۇسىپ جول تابانىنا قايتا شىعادى.
ءبىر ستاكاندى تاستاپ العان سوڭ، شانامەن بىرگە شايقاتىلىپ ماناۋراپ وتىرعان قاسقىر ىشىك، قۇلاعان تامداي جاقتاۋعا قيسايا بەرىل قالعىپ كەتكەن. توسىننان شاۋىلدەي قالعان يتتەردىڭ داۋسى قۇلاعىنا تۇنشىعا جەتكەندە بارىپ بويىن تۇزەدى.
قارا ات ۇيرەنشىكتى بيىك قاقپاعا كەلىپ ءبىر-اق تىرەلىپتى. ۇزىننان-ۇزاق سوزىلىپ جاتقان كول-كوسىر ارانىنا ءزاۋلىم ءبىر مايا ءشوپ ۇيىلگەن شاتىرسىز باكەنە جەر ءۇيدىڭ ماڭى الاي-تۇلەي. دالا دا اپپاق، ءۇي دە اپپاق. ەسىك الدىنا توقتاعان شانانىڭ سىرىلىنا ەلەڭدەپ، تارباق بۇتاق قاداعا ۇيلىقتىرا قاڭتارعان ءۇش-تورت جىلقى قاتارىمەن وقىراندى. اناداي جەردە باسىن كەكجيتە بايلاعان شانا ارىستارىنىڭ باسى عانا قىلتيادى. ۇستىنەن قار ءجۇرىپ كەتكەن. ءىشىن ۇڭگي العان ءشوپتىڭ جىلى قۋىسىندا بۇيىعىپ جاتقان الا مويناق كورى قانشىق بار كۇشىگىمەن ورە تۇرەگەلىپ، قورانىڭ ءۇستىن باسىنا كوتەردى. كۇن-تۇن دەمەي قاتىناپ، اعىلىپ ءوتىپ جاتاتىن جولاۋشىعا ابدەن ەتى ۇيرەنگەن سارى توقاش مۇرىن كوسە جىگىت شىلتەرلى قول شاممەن ىرعالىپ-جىرعالىپ شىققاندا بارىپ جىم بولعان ۇيالاستار ەندى سىرتتاعى جۇرگىنشىدە جۇمىستارى بولماي، كۇندە جىلى سورپا، جۋىندى قۇياتىن يەسىنە دامەلەنە ۇمتىلىپ، الدى-ارتىنا اسىلىپ، كەسكەستەپ اياعىنا ورالدى. قارا شانا ات-ماتىمەن كەڭ قوراعا كىرگەندە عانا جول سوعىپ تاستاعان قاسقىر ىشىك ءوز-وز بوپ ورنىنان سوزالاڭ تۇرىپ:
— Ay، ديكامىسىڭ، مۇنىڭ نە، وسىنشاما بيپازدانىپ. ءبىزدى سۋىققا ۇستاپ سىنايىن دەدىڭ بە... — دەپ تىلگە كەلدى.
سارى جىگىت ەرنىن ءبىر جالاپ الىپ شامىن كوتەرە جولاۋشىعا تونە قارادى دا، لەز قايتا تارتىپ الدى. جاۋاپ قاتپاستان ىرجىڭ ەتتى. نە مازاقتاعانى، نە كىناسىن مويىنداپ ۇيالعانى بەلگىسىز. تەك جولاۋشىنىڭ تۇلىبىن الىپ جاتىپ قانا مۇرنىنىڭ استىنان ەستىلەر-ەستىلمەس كۇبىرلەپ ءجۇر.
— مەن باسقا بىرەۋلەر مە دەسەم. قايدان بىلەيىن... بۇل ءۇي — وسى جاپان تۇزدە قالقيعان جالعىز قورا.
بۇدان بوتەن بۇل ماڭدا قىبىرلاعان تىرشىلىك جوق. اراسى الپىس شاقىرىمداي جىراق جاتقان ەكى كولحوز اۋلىنىڭ تاپ ورتاسىندا «مالجان اعاشى» دەپ اتالاتىن شوق اعاشتىڭ باۋىرىنا سالعان، جولاۋشىلار ات شالدىرىپ، تۇنەيتىن قونالقى بەكەت. جەرگىلىكتى حالىق مۇنى «پوستايال» دەيدى.
قورا استىندا ءۇش ءۇي بار. ءبىرى — قاراساي تۇراتىن ۇلكەن ءۇي دە، ەكىنشىسى — قاراسايدىڭ ۇلكەن بالاسى جالەلدىڭ وتاۋى. ەندى ءبىرى قازاناسپاسىن ىشىنە بىرگە سالعان كەڭ بولمە. قوناق ءۇي. ءقازىر بۇل ءۇيدىڭ ءىشى لىق تولى ادام. اڭگىمە شەرتىپ دۋىلداسىپ وتىرعان جولاۋشىلار جاڭاعى سارى جىگىت ءبىر قۇشاق ايازدى الا كىرگەندە باستارىن كوتەرىپ ەلەڭدەپ:
— كىم ول كەلگەن؟
— قاي اۋىلدىڭ ادامى، — دەسىپ، ديكاعا قارادى. ديكا جۇرتتىڭ سۇراعىنا ىلە جاۋاپ بەرە قويماي، مۇرنى پىشىلداپ ءجۇرىپ قول شامىن ەكى-ۇش رەت ۇرلەپ زورعا ءسوندىردى دە، بەتى ويدىم-ويدىم جىلىنشىك بەز، توبىلعى تۇستەس قاق اشاعا قايتا ءىلدى. جولاۋشىلاردىڭ اياق جاعىن الا اڭگىمە تىڭداپ وتىرعان جەرىنە قايتادان كەلىپ ەتپەلەي ءتۇسىپ جاتتى دا، جىمىڭ ەتىپ، تومەن بۇقتى.
— وۋ، قاراعىم-اۋ، ايتساڭشى، كىم ول كەلگەن، — دەپ توردە وتىرعان بالۋان دەنەلى، قالىڭ قاباقتى ادام گۇر ەتە قالعاندا بارىپ ديكا:
— ناشاندىك، — دەپ تاعى دا جىمىڭ ەتتى. جارىققا جاسقانا قارايتىن مىسىقتىڭ بالاسىنشا وتىرعانداردان بەتىن بۇرىپ اكەتەدى. ءۇي ىشىندەگىلەر:
— قوسيمانوۆ شىعار قايىنداپ جۇرگەن، — دەدى دە اڭگىمە ايتىپ وتىرعان قالىڭ قاباققا بۇرىلدى.
جاسى قىرىقتارعا تاقاعان الىپ تۇلعالى كەسەك مۇرىننىڭ ءوڭى قايتادان جىلىپ ءسال ەزۋ تارتىپ، اڭگىمەسىن جالعاي ءتۇستى. بىلايدا شوگەندەي قارا قوشقىل ءتۇسى جەلگە توتىعىپ، قاراكۇرەڭدەنىپ كەتكەن. ونىڭ ۇستىنە الاقانداي-الاقانداي بوپ ۇسىك شالعان ءشيلى بەتى ءوڭىن الىپ تۇر. ءوزى جىميعاندا ولار دا قوسا جيىرىلىپ، ءبىر بەتتىڭ ۇستىندە بىرنەشە اۋىز ەزۋ تارتقانداي بولادى.
— سودان «بەستەرەك» كولحوزىنان ون-ون بەس شاقىرىمداي شىعا بەرگەندە بولۋ كەرەك، — دەپ قاسىنداعى جامباستاي جاتقان شوقشا ساقال شارقى شالعا ەڭسەرىلە بۇرىلدى.
— شاماسى سونداي بولار. انا ءبىر قالىڭ شىلىكتىڭ تۇسى عوي، — دەپ شال دا ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويدى.
— كوز بايلانا باستاعان كەز. دالادا الاعانشىق جاياۋ بوراسىن عانا بار. ءبىز كولىكتەرىمىزدى تىزبەكتەي تىركەپ ءىلبىپ كەلە جاتقانبىز. ءبىر مەزەتتە ارتىمىزدان گۇرىلدەگەن داۋىس شىقتى. ماشينانىڭ گۇرىلىنە ۇقسامايدى. جاقىنداي بەرگەندە اڭعاردىق. تراكتور ەكەن. تراكتور بولعاندا دا ءبىزدىڭ اۋىلدارداعى كادىمگى ءناتيدىڭ تىرىلى ەمەس. بۇكىل دالانى جاڭعىرتىپ كەلە جاتقان جويقىن بىردەمە.
— ءتىپتى قارا جەردى قاق ايىرعانداي. جەر سولق-سولق ەتەدى، — دەپ شال دا اسىرەلەپ قويدى.
— ءبىر كەزدە اق تۇتەك بوران ىشىنەن جىلتىراعان وتتارى دا كورىندى. الگىندەي بولماي بۇكىل جون كۇندىزگىدەي جاپ-جارىق بولىپ كەتتى.
— ينە تۇسسە كورىنەر!..
— كەلە جاتقان ءبىر تراكتور ەمەس، ادام ايتقىسىز كوپ تراكتور ەكەن.
— جەر قايىسادى-اۋ. وسى ومىرىمدە ونداي كوپ ماشينا كورگەن جوق شىعارمىن.
— ءيا، ولار كىمدەر ەكەن؟ — دەپ تىڭداۋشىنىڭ ءبىرى ەستىگەنشە اسىعىپ، كيىپ كەتىپ ەدى:
— اسىقپاسايشى، ايتادى عوي، — دەپ وكىنىشتى جولاۋشى ونىڭ اۋزىن قاقتى.
ءداۋ قارا دا ولارعا كوڭىل بولگەن جوق، اڭگىمەسىن ساباقتاي بەردى.
— قاسىمىزعا جاقىنداي بەرگەندە-اق، ءبىز دە شانامىزدان ءتۇسىپ، كولىكتەردى جولدىڭ وڭ قاپتالىنا بۇرىپ توقتادىق. ءبىر كەزدە ۇيدەي-ۇيدەي الىپ تراكتورلار قايتقان قازداي تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر. ءارقايسىسىنىڭ ارتىندا ەكى-ەكىدەن تىركەگەن ءداۋ شاناعا قوندىرعان اعاش ءۇي...
— ءۇي بولعاندا قانداي دەيسىڭ. ويماقتاي ەتىپ جاساعان، — دەپ شوقشا ساقال سىعىرايعان تىشقان كوزى جايناپ ورنىنان تۇرەگەلدى. — شىركىن-اي، ويىنشىق سەكىلدى-اۋ، ويىنشىق... كادىمگى تەرەزەسى بار. توبەسىنەن شىعارعان تەمىر تۋرباسىنان ءتۇتىن بۋداق-بۋداق شىعادى. سوعىپ تۇرعان بورانىن دا ەلەڭ قىلاتىن ەمەس. جەردىڭ تۇبىنە جىبەرسەڭ دە، قىڭق ەتىپ كاپەرىنە كىرىپ شىعاتىن ءتۇرى جوق. جىپ-جىلى ءۇيدىڭ ىشىندە قىز-قىز قايناپ، سىرناي-كەرنەيلەتىپ ءوتىپ جاتقاندارعا اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ، سۋىققا ءبۇرىسىپ ءبىز تۇرمىز.
وسى ارادا ءداۋ قارانىڭ اڭگىمەسىن كيىپ، اعات كەتكەنىن اڭعارىپ شوقشا ساقال كىناسىن مويىنداعانداي سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتى.
— ەندىگى ءسوزدى ساعان بەردىم، شالىم، — دەپ ءداۋ قارا دا قالتاسىنان شىلىمىن الىپ شەگىنە بەردى. ءبىراق جۇزىندە، ءسوزىن ءبولىپ كيمەلەپ وتىرعان باكەنە شالعا دەگەن رەنىش ءىزى جوق. قايتا، جاسى الپىستان اسسا دا كومىردەي شاشىنا ءالى ءبىر تال اق كىرمەگەن توقپاقتاي وسى ءبىر پىسىق قارتتىڭ ءسابي مىنەزىن قىزىقتاعان نىشان بار. جانە وزدەرى اڭعارماي وتىرعان، تەك سىرت كەزگە عانا كورىنەتىن ەكەۋىنە دە ءتان ءبىر ورتاق قاسيەت سەزىلەدى. ول — ەل ىشىنە كەلگەن قۋانىشتى حاباردى اۋىل اراسىنا تەز جەتكىزۋگە دەگەن قۇشتارلىق. ءوزى تۇستاس ادامداردان ءسال بۇرىن كورگەن جاڭالىققا بالاشا ماقتاناتىن ادال، تازا جۇرەكتەن شىققان اق جارقىن مىنەز.
شورت كەسىلگەن اڭگىمەنىڭ سوڭىن ەستىگەندە ۇزدىگىپ وتىرعان جولاۋشىلار دا «قاپ» دەپ وكىنىپ قالدى. ايتسە دە ەندى ءسوزدى قايتا تىرىلتپەكشى بولىپ، ءبارى دە جامىراي سويلەپ كەتتى.
— سوندا، ءۇيدىڭ ىشىنە پەش ورناتىپ العان-اۋ، تەگى.
— ەندى شە! ول كادۋىلگى ءۇي عوي.
سوناۋ وبلىس ورتالىعىنان سەلپونىڭ جۇگىن تۇيەمەن تارتقانشا، ءار كولحوز سونداي ءبىر-بىر ءۇي جاساپ تراكتورعا نەگە تىركەپ المايدى دەسەيشى؟!
— قاشاندا ءار نارسەگە كەش قيمىلدايتىن ادەتىمىز ەمەس پە، — دەسىپ، وتكەن وكىنىشتەرىن ايتىپ، جاڭاعىلاردىڭ كىم ەكەنىن تاپ باسىپ سۇراي الماي، اڭگىمەنى وراعىتىپ كەتتى.
— ە، وندايدى ءبىزدىڭ مىقتىلار بىلە مە. وگىز بەن تۇيە بولسا بولادى، — دەپ ءداۋ قارا ۇندەمەي وتىرۋعا شىداي الماي قايتا كىرىستى. بۇل جولى قالىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ، قياق قاسى تىكىرەيىپ كەتتى.
بۇل — وسى پوستايالدان جيىرما بەس-وتىز شاقىرىم تۇراتىن كولحوزدىڭ وسپان دەگەن شوفەرى. اۋىل ىشىندە ونى «شوپر وسپان، ورىس وسپان» دەپ اتايدى. ونىڭ سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، سول كولحوزدا ءۇش وسپان بار. ۇشەۋىن بىر-بىرىنەن اجىراتۋ ءۇشىن ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا، قىزمەتىنە قاراي جەكە-جەكە ات قويىپ العان. كولحوز ۇيىمداسقالى بريگادير، پوليەۆود بولىپ ەكى اياعى سالاقتاپ ۇنەمى ات ۇستىنەن تۇسپەي شاپقىلاپ جۇرەتىن ۇزىن تۇرا، قاز مويىن وسپاندى جۇرت كەڭىردەك وسپان دەيدى. كەڭىردەك دەسە كەڭىردەك. موينىنىڭ رابايسىز ۇزىندىعىن بىلاي قويعاندا، قاشان كورسەڭ جۇمىستاعى ادامدارمەن كەرىسىپ قىزىل كەڭىردەك بوپ قاتقانى. ەكىنشى وسپان — ماڭايداعى كولحوزداردىڭ تەرى-تەرسەك، ءجۇن-جۇرقاسىن جينايتىن اگەنت. سوندىقتان دا ونى اگىنت وسپان دەيدى. ال مىنا وسپاننىڭ ءجونى ءبىر بولەك.
وسى وڭىردەگى ەڭ ءبىر شارۋاشىلىعى دا، مادەنيەتى دە تومەن كولحوز وسى وسپان تۇراتىن «جاڭا تالاپ» كولحوزى. Aتى دارداي بولعانمەن كولحوز تۇرمىسى استە العا جىلجىپ، ءوسۋ، وركەندەۋ دەگەندى بىلگەن ەمەس. اتام زاماندا سالىنعان شىم ۇيلەر مەن سابان ۇيلەر جىلدان-جىلعا شوگىپ، مىجىرايىپ، بەتى قارا-قوجالاق، ساتپاق-ساتپاق بولىپ تۇرعانى. كولحوز اۋلىن ەرتەدەن باسقارىپ وتىرعان سالىق تا، اۋىل ادامدارى دا بۇعان ءمان بەرمەيدى. تەك ەكى-ۇش ءۇي عانا الگى مەگەجىن ۇيلەردىڭ اراسىندا ەڭسەلى، بيىك كورىنەدى. سولاردىڭ ءبىرى — وسپاننىڭ ءۇيى. تىرناقتاپ جيىپ ءجۇرىپ، توبەسىن دە قاڭىلتىرلاتىپ العان. اندا-ساندا ەل اراسىندا وسپاننىڭ ءۇيى جايلى ءسوز بولا قالسا-اق: «ە، ول پىسىق نەمە ەمەس پە»، — دەپ كەيبىرەۋلەر ماقتاي سويلەسە، ەندى ءبىر كۇنشىلدەر: «ول سەكىلدى قولىمدا ماشينام بولسا، مەن دە كورەر ەم»، — دەپ سىرتتان كىجىنەدى. ماشينا دەيتىنى وسپان جۇرگىزەتىن كولحوزدىڭ پولۋتوركاسى. ەڭ العاش كولحوزعا وسى ماشينانى العان كۇننەن باستاپ، ونىڭ بيلىگى وسپاننىڭ قولىنا تيگەن. حات تانيتىن عانا شالا ساۋاتتى بولعانمەن، كوكىرەگىندە ساڭىلاۋى بار، ءار نارسەدەن حاباردار وسپان كوپ ۇزاماي-اق ونى يگەرىپ كەتكەن. ءالى كۇنگە دەيىن ونىڭ بولشەكتەرىنىڭ اتىن جارىتىپ بىلمەسە دە سىنىپ قالا قالعانداي جاعدايدا ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز-اق ءوزى جوندەپ الا بەرەدى. ءتىپتى موتورىنىڭ زىركىلىن تىڭداپ تۇرىپ، ونىڭ قاي جەرىندە اقاۋى بارلىعىن قولمەن قويعانداي انىق تانيدى. سول سەبەپتى دە الگى پولۋتوركانى ۇزدىكسىز جۇرگىزىپ كەلە جاتقانىنا، مىنە، تابانى كۇرەكتەي ون بەس جىل. بۇكىل اۋدان بويىنشا الگى قاڭقاسى سۇيرەتىلىپ جۇرگەن دە جالعىز وسى پولۋتوركا. انا-مىنا جەڭىل-جەلپى بولشەكتەر تابىلماي قالسا، تەمىردەن سوعىپ، قايىسپەن بايلاپ جۇرگىزىپ كەتە بارادى. ونىڭ «ماڭدايىنا جازىلعان» شوپر وسپان دەيتىن اتى وسىدان.
ال ورىس وسپان دەيتىنى مىنەزىنە قاراي قويىلعان بولۋ كەرەك. كوڭىلىنە جاقپاعان نارسەسىن بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي جارىپ سالاتىن تىك مىنەز. ەل اراسىنداعى قىسىر اڭگىمە، قاق-سوقتا جۇمىسى جوق. ءوز جۇمىسىن ءبىلىپ، شارۋاسىن تىندىرىپ جۇرە بەرەتىن ەڭبەكشىل ءبىر جان. جاز شىكسا-اق ماشيناسىمەن كۇن-تۇن دەمەي جولعا شىعىپ، ۇيىندە ءبىر كۇن بوسقا وتىرعانىن كورمەيسىڭ. ال قىس ءتۇسىپ، جول جابىلىسىمەن كولحوز تۇيەلەرىمەن ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز شاقىرىم جەردەگى وبلىس ورتالىعىنان سەلپونىڭ جۇگىن تاسيدى. وسى جولى دا بەس-التى كۇن جول ءجۇرىپ كەلە جاتقان بەتى.
وسپان اڭگىمەگە دە ساراڭ بولاتىن. ءبىراق ءقازىر وز-وزىنەن سەرپىلىپ، كوڭىلدى سويلەپ وتىر.
ايتەۋىر قاناعاتشىل ءبىر حالىقپىز عوي. قولدا بارعا توقمەيىلسىپ وتىرا بەرەمىز. وزدەرىڭ ويلاشى، ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ قانشاما جەرى پايداعا اسپاي، جاي جاتىر.
— ەسىل جەر-اي. ءبىزدىڭ سالىق سەكىلدى باستىقتارىمىز باياعىنىڭ بايلارىنشا جەرگە تاسباقاشا جابىسىپ ايىرىلمايدى. ىسكە اسىراتىن باسقا كورشى كولحوزدارعا بەرگىسى كەلمەيدى. شاماسىنا قاراپ تون ءپىشۋ دەگەندى بىلمەيدى.
وسپان شىلىمىن قوماعايلانا سورىپ، تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن كولحوز جەرلەرىن قايتا ءبولىس بولعاندا، سىلەتى تەڭىزىنە قاراي جاتقان «جامان ءتۇز» القابىن زەرەن اۋدانىنىڭ مال سوۆحوزدارىنا بەرۋ كەرەك دەگەن ۇيعارىمعا كەلگەن-دى. سوندا سالىق باسقارما «جوق، ول جەر وزىمىزگە كەرەك، ساسىرى مول، تاتىرلى قىراتتىڭ قارى قاشاندا جۇقا بولادى. قىسقى تەبىنگە قولايلى» دەپ ماڭايلاتپاعان. وسپان باستاعان ءبىراز كولحوزشىنىڭ «وسى تيەسىلى جەردىڭ تەڭ جارىمىن ىسكە اسىرىپ الساق تا قاناعات. بەرۋ كەرەك» دەگەنىنە قۇلاق اسپاي، سالىق جاعى كوپشىلىك داۋىس الىپ، زەرەن اۋدانىنا بولماشى عانا ۇلەس بەرگەن. وسپاننىڭ ايتىپ وتىرعانى — وسى جەر ءبولىس.
— ەندى جەردى قالاي ىسكە اسىرۋدى كورسىن ءبىزدىڭ سالىقتار. جاڭاعى كەلە جاتقانداردىڭ ءبارى دە قىلشىلداعان جاستار...
— پوي-پوي، ءبارى دە ءبىر بەتتەرىنەن قان تامعان سۇيرىكتەي جىگىت پەن قىزدار، — دەپ جاڭاعى باكەنە شال وسپاننىڭ ەندىگى ايتار ءسوزىن ءتۇسىنىپ، تاعى دا كيىپ الا جونەلدى. وسپان ماقۇلداماسا دا «ماقۇلداتىپ» قويىپ جونەپ بەردى. — ءبىز ولارمەن اۋدان ورتالىعىنا تاياۋ «جاڭا جولدا» كەزدەستىك. تۋرا سول كولحوزدىڭ قاراوي جاعى قايدا، سولاي دەدى بىلەم، وسپان، ءا؟ ءيا، سول تۇستان جاڭا سوۆحوز اشاتىن كورىنەدى. ءاي، جايناپ تۇر-اۋ، جايناپ تۇر. قىزىل شۇناق ايازىڭ تۇك ەمەس، اسىر سالىپ، بيلەپ، جۇمىس قايداسىڭ دەپ جۇلىنىپ تۇر...
— كەلەسى جىلى... — دەپ وسپان شالعا تاعى دا ەسكەرتە قارادى. ول قايتادان تىزەسىن باۋىرىنا الىپ قيسايا كەتتى. —... ءبىزدىڭ اۋداننىڭ ءبىر وزىندە 14 سوۆحوز اشىلماقشى. نەشە مىڭداعان ادامدار كەلىپ، تىڭ جاتقان جەردى كوتەرمەكشى.
ۇيدە وتىرعان ادامداردىڭ الدىندا ساۋاتتىراق شوپر وسپان بولعان سوڭ، گازەت، راديودان حابارى از تۇكپىردە جاتىپ اۋىل شالدارى جاڭالىق جونىنەن ەشتەمە قوسىپ ايتا المادى. تەك باستارىن شۇلعىسىپ:
— ءيا، ءيا.
— تاماشا، تاماشا! — دەپ قۇپتاي ءتۇستى.
* * *
— اۋ، ديكا قايدا وسى، ديكا، — دەپ جاستىققا جامباستاي ءتۇسىپ شاي ءىشىپ وتىرعان قوسيمانوۆ ەكى-ۇش قايتالاعانشا بولعان جوق، كىلبيە قاراپ جىميىپ، ديكانىڭ ءوزى كەلدى.
— ە، جاڭا دۇرىس بولدى عوي. وتىر. كونە، ديكاعا قۇيىپ جىبەرەيىن، — دەپ قوسيمانوۆ قازاقى دوڭگەلەك ستولدىڭ شەتىندەگى اق مويىننان ستاكانعا تولتىرا قۇيدى.
ءۇي ىشىندە قايمىعاتىن قاراساي بولماعان سوڭ، ديكا ستولدىڭ شەتىنە ۇيالشاق قىزدارشا بۇگىلىپ كەلىپ وتىرا كەتتى.
— ال، كانە، وسى ءۇيدىڭ مال-باسىنىڭ اماندىعى ءۇشىن تارتىپ جىبەرەيىك! — باعانادان بەرى وزىنە سەرىك تابا الماي ەكى بەتى نارتتاي قىزارىپ جالعىز ءىشىپ وتىرعان كلەيمانوۆ قىرلى ستاكاندى ديكانىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى.
تۇڭعىش رەت زورلاپ وتىرىپ ديكاعا اراق ءىشۋدى ۇيرەتكەن وسى قوسيمانوۆ. سودان بەرى دانىگىپ العان ديكا، بۇل ۇيگە كۇيەۋ كەلدى دەگەنشە، مۇرنى جىبىرلاي قالاتىن.
شۇپىلدەگەن ءبىر ستاكاندى تاستاپ العان سوڭ، بۇيىعى جىگىتتىڭ باسى كوتەرىلىپ، قاپتىڭ اۋزى شەشىلدى. قوناقتار كوپ قيناپ، قولقا سالماي-اق ءوزىنىڭ كۇندەگى ايتىپ جۇرەتىن ولەڭدەرىن مۇرنىنان ءتىزىپ اعىتا جونەلدى. «اققۇم»، «جايدارماننان» باستاپ، اۋىل اراسىندا ايتىلىپ جۇرەتىن سوعىس جىلدارى شىققان ولەڭدەرگە دەيىن تىركەپ، سوعىپ وتىر. ولەڭ ايتقان سايىن داۋسى اشىلا تۇسەدى. العاشقىدا ولەڭنىڭ ناشىنە قاراي ىرعالىپ، باسىن ءسال قوزعاپ وتىر ەدى، قىزا كەلە بار دەنەسىمەن قوپارىلا تەڭسەلىپ، يزەڭدەپ كەتتى.
— پالەۋ دەگەن. ءاي، مىنا ديىرمەننىڭ قۇدايى قايتەدى-اي. ءوزىنىڭ داۋسى ءدال قىزدىڭ داۋسىنداي. قىز بولساڭ، وللاحي، ساعان ۇيلەنەر ەدىم، — دەپ قوسيمانوۆ شاي قۇيىپ وتىرعان كەلىنىنە قارادى.
— جەزدە-اي، ءبىر تويدا ەكى جارلىق بولۋشى ما ەدى. ءبىر اپامىزدى ازسىنىپ، ەندى ديكاعا اۋىز سالعىڭىز كەلدى مە، — دەپ جاس كەلىنشەك سىلق-سىلق كۇلدى. ورىندى قالجىڭعا ءان تىڭداپ وتىرعان اتشى دا، قوسيمانوۆتىڭ ءوزى دە قوسىلا كۇلىسىپ، ءۇي ءىشى ءماز بوپ قالدى. ايتسە دە ءبىر اۋىز تىلدەسپەي جاتىپ سوزدەن سۇرىنگەن قوسيمانوۆ، اشەيىندە جوپشەندىگە جول بەرە قويمايتىن اۋىزدىقسىز اساۋلىعىنا باسىپ، توسىلىپ قالۋدى بويىنا شاق كورمەي دورەكىلەۋ جاۋاپ بەردى.
— ە، اقبوپە-اۋ، ءبىر اپاڭا الدىرىپ قالاتىن سىڭىرىنە ىلىگىپ ولە الماي ءجۇر دەيمىسىڭ. جەزدەڭدى سىنعا سالىپ كور، ءالى دە بولات سىندىراتىن قاۋقارى بولماسا، مۇردەم كەتسىن. حا-حا-حا..
— وگىزدىڭ ءوزى قارتايسا دا، مۇرنى قارتايمايدى دەۋشى ەدى، ايتەۋىر مۇرنىڭىزدىڭ جاقسى يىستەن قالماعانىنا دا شۇكىرشىلىك، — دەن كەلىنشەك تە ىلە قاعىپ ءتۇستى.
قارق-قارق كۇلگەن قوسيمانوۆ «اقبوپە سەكىلدى تاماشا كەلىنشەكتەر ءۇشىن كوتەرەيىكشى!» دەپ تاعى دا قۇيدى.
اقبوپە بۇرىنعى ادەتىمەن بۇگىن دە بىركيەر تاۋىرلەرىن كيگەن. قانداي قوناق كەلمەسىن ءۇي ءىشىن، ىدىس-اياقتى كىرشىكسىز تازا ۇستاپ، ءوزى مۇنتازداي بوپ قارسى الۋ ونىڭ وڭ جاقتا وتىرعاندا-اق العان تاربيەسى. جاپىراق گۇلدى، كوكشىل كرەپجورجەت كويلەگى مەن باسىنا تارتقان اق جىبەك ورامال اق مارالداي كورىكتى ايەلدى ودان سايىن سۇلۋلاندىرا تۇسكەن. ورامال استىنان كورىنگەن قويۋ قالىڭ شاشتىڭ بوس ورگەن توقپاقتاي ءبىر بۇرىمى مويىنعا ورالا كەلىپ، اققۋ ءتوستى ايمالاپ، تولقىندانىپ تۇر. اقبوپە شاي قۇيۋعا ەڭكەيە بەرسە-اق، ۇلبىرەگەن بالاپان تاماقتى قىتىقتاپ، سيپاپ قالادى.
ديكا تاعى ءبىر ستاكاندى اۋدارىپ تاستاعان سوڭ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ وتىردى دا:
— ەندى ورىسشا ولەڭ ايتايىن با، — دەپ ۇيدەگىلەرگە ەركەلەگەندەي باسىن كوتەرمەستەن مۇرنىن ۋقالاي بەردى.
— ايت، ايت. شاۋپالە! ءاي، ورىسشا دا ۇيرەنىپ العان با ءوزى؟ ديكا ۇيرەنبەيتىن دۇنيە جۇزىندە ەشتەمە بولماس، شىركىن، زەرەك قوي بۇل، — دەپ قوسيمانوۆ ميىعىنان كۇلىپ كيتەلىنىڭ جاعاسىن اعىتتى.
— مەن قىتايشا دا ايتا الامىن، — دەپ ديكا ودان سايىن ەلىرىپ، بيىل بوراندا ەكى كۇن تۇنەپ كەتكەن ورىس جىگىتتەرىنىڭ اۋزىنان «قاعىپ العان» ولەڭدەرىن شىرقاي جونەلدى. ءۇي ءىشى تاعى دا دۋ كۇلكى. قوسيمانوۆ شەگى ءتۇيىلىپ، جاستىقتى باۋىرىنا باسىپ دومالاپ قالدى. اتشى جىگىتتىڭ ەكى يىعى سەلك-سەلك ەتىپ، كوزىنەن جاسى اقتى. ورىسشا ءاننىڭ ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى كەلمەيدى، اندا-ساندا كەيبىر سوزدەردىڭ نوبايىن ارەڭ اڭعارىپ قالماساڭ، باسقا تۇك ءتۇسىنىپ بولمايدى. ءبىراق ونى سەزىپ وتىرعان ديكا جوق. قىزىپ العان.
— ءاي، وسى بايتوبەتىڭ نەشەگە كەلدى ەكەن. اي، ءبىزدىڭ وكشەمىزدى باسىپ جۇرگەن شىعار-اۋ، قاشانعى ديكا بۇل...— دەپ قوسيمانوۆ كوسە جىگىتكە قاراپ ويعا كەتتى. ونىڭ ويىندا وتىرعان ديكانىڭ جاس مولشەرىن ەسەپتەپ ءبىلۋ ەمەس ەدى، ونىمەن قالجىڭداسىپ وتىرىپ اقبوپەمەن بەتىن ءبىرجولا اشىپ الۋ بولاتىن. سول ويىنا جەتكەن سەكىلدى.
— ديكا، وسى سەن نەشەدەسىڭ؟
جىگىت تومەن بۇعىپ، جىمىڭداي بەرەدى.
— ءاي، ايتساڭشى.
— سيىر جىلى تۋىپسىڭ دەپ جۇرەتىن. قايدان بىلەيىن...
— جالاق بولعانىڭ سودان ەكەن عوي. حا-حا-حا!.. ال سيىرىڭ، قاي سيىر؟ ءجا، قويشى سونى. ءوزىڭ ءبىر 30-40-قا كەلگەن شىعارسىڭ، ءا؟
— كەلدىك قوي، — دەپ ديكا بايسالدانا قالدى.
— ال ەندى، شىنىڭدى ايتشى، وسى كۇنگە دەيىن ءوزىڭ جىگىتشىلىك قۇرىپ كوردىڭ بە؟ حا-حا-حا!..
ديكانىڭ سارى تاباقتاي جالپاق بەتى تۇگەل كۇلىپ جايالىقتاي بوپ كەتتى.
اقبوپە ءسال عانا ەزۋ تارتىپ:
— جەزدە-اي، ءسىز دە سۇراماستى سۇرايدى ەكەنسىز، — دەپ شاي جيناي باستادى.
— سۇراماعاندا قايتەيىن، ءومىردىڭ ەڭ ءبىر شىرىنىن تاتىپ كوردى مە ەكەن، بىلەيىن دەگەنىم عوي. شىركىن، ءبىز دە ءبىر كۇنى تۇعىردان تايامىز-اۋ، — دەپ اقبوپەگە قيسايا جاتىپ قاراپ ءسوز تارتتى. ءبىراق بۇل جولى جاۋاپ بولمادى.
قوسيمانوۆ اقبوپەگە قاراپ، شىن ىنتىعىپ جاتىر. كوز الدىنان كەشەگى سوعىس جىلدارىنداعى وقيعالارى دا وتە شىقتى. ەلدە جىگىت جوق. قىز-كەلىنشەك كوپ. قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىنشە، كورىنگەن جەردە كولدەنەڭدەپ، كەس-كەستەپ وتە بەرەدى. قوسيمانوۆ وكىلدىكپەن ەل ارالاپ ءجۇرىپ، مۇنداي تۇلكىلەردىڭ تالايىن-اق قارعا اۋناتىپ، ۇمار-جۇمار سوعىپ الاتىن. ءتىپتى ۇزاق سونارعا ءتۇسىپ قينالعان كۇنى دە كەمدە-كەم. كوبىنەسە «قان سونار» مەن «كەلتە سوناردان» اسىرعان جەرى جوق. ەندى، مىنە، الدىندا بۇلاڭداپ، تاعى ءبىر تۇلكى وتىر. بۇعان ۇلكەن ايلا-قاقپان كەرەك. شوشىتىپ السا، تۇلكىدەن ايىرىلىپ قانا قويماي، كۇلكىدەن ايرىلۋى دا حاق.
اقبوپە وسى ءۇيدىڭ كەلىن بالاسى. ءقازىر جەسىر وتىر. كۇيەۋى جالەل بوراندا سۋىققا ۇشىپ ولگەلى، مىنە، تابانى كۇرەكتەي ءبىر جىل ءوتتى. قاراساي ىشتەگى قۇداندالى ادامدارى مەن كورشى اۋىلداردا وتىرعان جاقىن جۇراعاتتارىنىڭ باسىن قوسىپ، بالاسىنىڭ جىلىن بەرىپ اتتاندىردى. اشەيىندە قايدا جيىن-توي بولسا، تاعى بۇعىلارشا ەلەڭدەپ وتىراتىن كارى-قۇرتاڭ، كەمپىر-شال قاقاعان قىستىڭ سۋىعىن ەلەمەي، جايداق شاناعا تالاسا-تارماسا وتىرىپ كەلدى دە، اسقا سويعان كوك بەستىنىڭ ەتى مەن استا-توك تاعامعا ءدان ىرزا بوپ، ەلدەرىنە تاراستى. ەرتەڭ وزدەرىنىڭ دە كوز جۇمارى ەستەرىنە كىرىپ شىعار ەمەس، ءقايسىبىرى قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتىپ، ءومىرى كورمەگەندەي استىڭ ەتىن ولەرمەندەنە، قۇنىعا جەپ، كەتە-كەتكەنشە كارى ەزۋلەرىنە دامىل بەرگەن جوق.
بارىنەن دە پايدالى ورالعان ءتاشىم موللا بولدى. وسى ماڭدا ءولىم-جىتىم بولا قالسا-اق، كارى قۇزعىنشا ۇشىپ جەتەتىن موللا، وسى جولى دا ءوزىنىڭ جۋاس تورى بيەسىرىس سالت مىنە سالىپ، ساسكەدە اتتىڭ باسىن وسى ۇيگە كەپ ءبىر-اق تىرەگەن. كوپتەن باستارى قوسىلماي ىندىنى كەۋىپ، «سۋساپ» جۇرگەن كارىلەرگە كۇنى-تۇنى شاريعات ايتىپ، شولدەرىن قاندىرعان. ەندى اۋلىنا قاراي ۇزاي بەرە-اق تارامىس قولىن قوينىنا سۇعىپ جىبەرىپ، ىشكى قالتاسىنداعى «قۇداي جولىمەن» دەپ تاپقان ءبىر بۋما اقشاسىنىڭ سىرتىنان سىتىرلاتا باسىپ-باسىپ قويدى. ۇستىنە كيگەن قاراكول جاعالى ءالى ءمىنى قۇراماعان ءبىر قارالىق قارا كوك دراپ پالتوسىنىڭ ەتەك-جەڭىنە شۇڭىرەك كوزىن ءبىر جۇگىرتىپ ءوتىپ جىمىڭ ەتتى. قالىڭ قاپتال شاپانىنىڭ سىرتىنان تىرسىلداتا زورلاپ كيىپ جاتقاندا پالتونىڭ قولتىعى ايىرىلىپ، بىرت-بىرت سوگىلگەن. اناداي جەردە كوزى جاۋدىراپ قاراپ تۇرعان جالەلدىڭ تۇڭعىش ۇلى بولات جۇگىرىپ كەلىپ، اياعىنا ورالىپ، «اعامنىڭ پالتوسىن شەش، بۇل اعامدىكى» دەپ وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەرىپ ەدى. ءبىر جاعىنان قوجالىعى دا بار ءتاشىم موللا بالانىڭ باسىنان سيپاپ تۇرىپ، «وي ازامات، ءوزى ازامات بوپ قالىپتى، جىلاما، ءقايتسىن، پاقىر، — دەپ جۇباتا كەلىپ، — تاعى بىردە ادەيى سوعىپ، سۇندەتكە وتىرعىزام ءوزىم»، — دەپ ەندىگى جىلى-جۇمساقتىڭ ورنى بولارسىڭ-اۋ دەگەندەي، ءسابيدىڭ ناسىبايىنا سۇعاناق كوزىمەن ەمىنە قاراي قالعان. بۇرىن دا ول جونىنەن قۇلاققاعىس بالا شىر ەتىپ، قايتا بۇرىلىپ، اجەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلعان.
كىسى اياعى باسىلعان سوڭ، «مالجان اعاشىنىڭ» باۋىرىنداعى جالعىز ءۇي بۇرىنعى كاسىبىمەن كۇن كەشىپ، ءباز-باياعى قالپىندا وزگەرىسسىز تۇرا بەردى. جىلى قورادا قاناتىن قاعىپ-قاعىپ الىپ، تاماعى جىرتىلعانشا قوسىلا شاقىراتىن بالاپان اق اتەش، اياعى ۇسىگەن شويناق قىزىل اتەشپەن بىرگە الاكوبەدە وياناتىن وسى ۇيدە ديكا عانا. ءوزىنىڭ كۇندەگى ادەتىمەن اۋىز ۇيدەگى قاق اشاعا ءىلۋلى قول شامدى جاعىپ الادى دا، قاپ-قاراڭعى ات قوراعا، سودان سوڭ سيىر
قوراعا بارىپ كۇن كوتەرىلگەنشە تىقىر-تىقىر مال جايلاپ جۇرگەنى.
اباجاداي قورانىڭ ىشىندەگى ءۇش-تورت بولمەنىڭ بىرىندە ءجىبى ءتۇزۋ ساعات جوق. ۇلكەن ءۇيدىڭ قولمەن سىلاعان بۇجىر-بۇجىر قوڭىر قابىرعاسىندا جيەكتەرىن توت باسقان اتام زامانعى تەمىر ساعاتتىڭ قاڭىلشىقتاي ءتىلى توقتاعالى قاشان. سالماعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ۆينت بايلاعان ساعات تاسىنىڭ شىنجىرى قارنى جارىلعان قويدىڭ ىشەگىنشە شۇباتىلىپ تۇرعالى، مىنە، ءتورت جىل. جالەلدىڭ قول ساعاتى بولۋشى ەدى، بۇرناعى جىلى وتىن كەسىپ ءجۇرىپ اعاشقا سوعىپ الىپ، بەتىنىڭ كۇلپارشاسى شىققان. سودان بەرى ەش جوندەۋسىز، ابدىرانىڭ تۇبىندە جاتىر.
ءبىراق سول ۇيگە سول ساعاتتىڭ ءتىپتى قاجەتى دە جوق. بۇل ۇيدەگى ديكادان باسقا ادامدار باستارى ىسكەنشە ۇيىقتاپ تۇرادى دا، جايلانىپ وتىرىپ شايعا قانىپ العان سوڭ، اركىم وزىنە مەنشىكتى جۇمىسىمەن اينالىسادى. شاي جينالىپ بولىسىمەن ءجامىش شەشەي مەن اقبوپە قازاندىقتىڭ استىنا قيدى تولتىرا قالاپ، كەشكە دەيىن سەمىرتىپ تۇرعان سوعىمدارعا جەم دايىنداۋمەن بولادى. سوناۋ مالجان بايدىڭ ءۇي مۇلكىنەن قالعان ەسكى كوزى، بەرەكەلى جۇرتىنىڭ قۇتى — ءداۋ تاي قازان ەرتەدەن قارا كەشكە بۇرق-تارق قايناپ، بۋى اسپانعا شىعىپ جاتقانى. دۇنيەگە كەلگەلى توڭكەرىلگەن مەس قارنىن جالىن جالاي قايمىجىقتاي جۇقارتىپ، جىلدا شۇرىق-شۇرىق تەسىلسە دە، قاراساي جىلدا قايتا جاماتىپ وتتان ءبىر تۇسىرگەن ەمەس.
مال جايلاپ كەلگەن سوڭ ديكا ءوزىنىڭ قۇتتى ورنى — قازاندىق بولمەنىڭ قارا كولەڭكە بۇرىشىنداعى تەمىر قۇرساۋلى تاس ديىرمەنىنە وتىرادى. تابيعات قول ديىرمەنگە لايىقتاپ بەرگەندەي دوعال بىتكەن قامىت اياعىن باۋىرىنا ىپ-ىقشام جيناپ الادى دا، ارپا مەن بيدايدى ديىرمەننىڭ ۇڭگىسىنە تولتىرا سالىپ، جارما عىپ تۇسىرە بەرەدى. اندا-ساندا تاماق ىشۋگە تۇرعانى بولماسا، بولمەنىڭ ىشىنە لىق تولعان قويۋ بۋدىڭ ىشىندە ديىرمەننىڭ اۋەنىمەن بىرگە ىڭىلداپ انگە سالىپ، قاس قارايعانشا ىرعاڭدايدى دا وتىرادى.
جالعىز ءۇيدىڭ تىرشىلىگى وسىلايشا اقىرىن ميمىرت جىلجىپ وتە بەرەدى. قازاندىق باسىندا كۇيبەڭدەپ مال قامىمەن جۇرگەن ايەلدەر مەن ديكا كۇندەرىنىڭ قالاي وتكەنىن دە بايقامايدى. ايتەۋىر قاس قارايا ۇشىپ جىعىلادى. كۇن شىقسا-اق بولدى، كۇن باتادى» دەگەن ءسوز وسى ءۇيدىڭ كەسىمدى ۋاقىتى، ءوز ساعاتى سەكىلدى.
جالەل قايتىس بولعاننان كەيىن دە جىلاپ-سىقتاپ ازىناعان قارالى ءۇي قايتا ساباسىنا كەلىپ، كۇن كورىسى ءبىرقالىپتى وتە بەرىپ ەدى، ءبىراق كۇيەۋىنىڭ جىلىن بەرگەن كۇننەن بىلاي اقبوپە ءۇشىن بۇل تۇرمىستىڭ ارقاۋى ۇزىلگەندەي بولدى.
ەڭ العاش قالىڭ اۋىل ورتاسىنان شىعىپ، وسى جاپان تۇزدەگى جالعىز ۇيگە كەلىن بوپ تۇسكەندە، اقبوپە «ەلسىز-كۇنسىز جەردە بۇل ءۇي قالاي تۇر. بۇل ارادا ءىش قۇسا بولىپ جارىلىپ ولەتىن شىعارمىن» دەپ ىشتەي تولقىعان ەدى. ءبىراق كۇن ارتىنان كۇن ءوتىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن ءتىپتى ەلىن، توركىنىن ساعىنۋدى قويدى. تەك جالەل جولاۋشىلاپ كەتكەندە عانا ءۇي ىشىندە ءبىر نارسەنىڭ ورنى جوقتاي ويسىراپ، جاس كوڭىل تاعات تاپپاي، الدەنەنى اڭساپ، ساعىنىپ قالاتىن كەزدەرى بولماسا، ەرى قاسىندا جۇرگەندە كوڭىلىنە تيتىمدەي ۋايىم-قايعى كەلمەيتىن-دى. جاسىنان قازاق اۋىلىندا ەسكى ادەت-عۇرىپتىڭ كەيبىر سارقىنشاعىنا ەتەنە بوپ وسكەن قىز، كەلىنشەك بوپ تۇسكەن سوڭ دا، سول سالتتى ساقتاپ، قازاق عۇرپىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ وتكەن كۇنى بولعان جوق. سوندىقتان با، جاس كەلىنشەك جولداسىنىڭ جىلىن كۇتىپ، ەل ىشىنەن باتا وقي كەلگەن ادامدار بولسا، داۋسىن شىعارماي عانا سىڭسىپ جىلاپ، ەرىن جوقتاعاننان باسقا كوڭىلىنە بوتەن وي العان جوق-تى. ەندى، مىنە، سوڭعى كەزدە وز-وزىنەن قوڭىلتاقسىپ، كوڭىلى قۇلازىپ، ءۇي ىشىندە ءبىر بۇراۋدىڭ باسىن سىندىرماي، تاپجىلماستان جاتىپ الاتىندى شىعاردى. بۇرىن جالەلدىڭ سۇيەگىن كوزى كورسە دە ولگەنىنە كوڭىلى سەنبەي، الدە ءبىر جاققا جولاۋشىلاپ كەتكەندەي قيمايتىن ىستىق سەزىمنىڭ وتى ءسونىپ، ەرىنىڭ جىلىن بەرىسىمەن سوڭعى اقتىق ءۇمىت ءبىرجولا ءۇزىلدى. جالەلدىڭ بار كەسكىن-كەيپى، ىستىق جار قۇشاعى اركىم ءبولىپ اكەتكەن كيىم-كەشەگىمەن بىرگە كەتىپ، ەندى كەلمەستەي، ورنى سۋي قالدى. تەك قانا قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان جالەلدىڭ ۇلكەيتىلگەن كارتىشكەسى عانا قاڭىراعان ءۇي ىشىنە مۇڭايا قاراپ، قىرشىن كەتكەن ادال دوستىڭ ايانىشتى كەيپىن سەزدىرگەندەي.
* * *
جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي، بۇگىنگى قوسيمانوۆتىڭ قىلىعى اقبوپەنى ودان سايىن ويعا سالدى.
قاپ-قاراڭعى بولمە ءىشى تىم-تىرىس. تاماق پىسكەنشە ۇيقى مەڭدەپ قالعىپ وتىرعان اتشى باسى جاستىققا تيىسىمەن قور ەتتى. قوناق ۇيگە لىق تولعان جۇرگىنشىلەردىڭ اراسىنان شوپر وسپان ءبولىنىپ، وتاۋعا كەلگەن. اقبوپە سالىپ بەرگەن توسەكتە ءبىراز دوڭبەكشىپ جاتتى دا، ول دا ۇيقىعا كىردى.
دالادا بوران كۇشەيە تۇسكەن سەكىلدى. ىشقىنا سوعىپ تۇر. قيىرشىق قار قىراۋ باسقان الاسا تەرەزەنى ۇرعىلاپ دامىلسىز ىسىلدايدى. تار قۋىسقا جينالعان قار ۇيتقي سوعىپ، مۇزداي تىلىمەن اينەكتى جالاپ-جالاپ الادى. توبەسى جابىلماعان پەش موينى ىشتەگى جىلۋدى سۋىرا تارتىپ گۋىلدەپ تۇر. ءۇي ىشىندە ۇيىقتاماي جاتقان ەكى-اق ادام. قوسيمانوۆ پەن اقبوپە عانا.
اپپاق مامىق توسەكتە جاتقان قوسيمانوۆ قالىڭ اتلاس كورپەنى سەرپىپ تاستاپ، جاعىن تايانىپ، شىنتاقتاي ءتۇسىپ جاتتى. بولار-بولماس اعاراڭداپ كورىنگەن اقبوپەنىڭ شىمىلدىعىنان كوزىن الماي، ونىڭ ءاربىر دەم الىسىن، تىنىسىن تىڭداپ، اڭعا تۇسەتىن بۇركىتشە قومدانىپ-قومدانىپ قويادى. دۇنيەدەگى بار قىزىق، بۇكىل ءلاززاتتى سول شىمىلدىق ىشىنە قاماپ قويعانداي جۇتىنا قارايدى. باقانداي ءبىر جىل بويى ەر ادامنىڭ ىستىق قۇشاعىن كورمەي جەسىر وتىرعان كەلىنشەكتىڭ سوزىلا ءتۇسىپ جاتقان اپپاق جۇمىر بالعىن دەنەسى كوز الدىنا ەلەستەپ، قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن، تاماعىنىڭ استىنان ماپ-مايدا ىستىق لەبى شارپىپ وتكەندەي بولادى دا، ءون بويى شىم-شىم شىمىرلاپ، تامىر-تامىرى سولق-سولق ەتەدى. سول مەزەتتە اتىپ تۇرىپ قاسىنا جەتىپ بارعىسى كەلىپ ۇمتىلا بەرەدى دە، الدەبىر الپامساداي قۋاتتى قول ەكى يىنىنەن باسىپ، شەكتىرىپ تاستاعانداي بولادى. ازدان سوڭ بار وي، ىجداھات تەك شىمىلدىقتىڭ ىشىنە ءبىرجولا اۋىپ، قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە تىزەرلەي ءتۇسىپ، ءىن اۋزىندا كىرپىك قاقپاي تىشقان اڭدىعان مىسىقشا شوقيىپ ۇزاق وتىرىپ قالدى.
اقبوپە بولسا قوسيمانوۆ ەلەستەتكەندەي الشايا ءتۇسىپ، اشىق جاتقان جوق، كىشكەنتاي راۋزاسىن باۋىرىنا قىسىپ، ۇزاق ويدا بۇك ءتۇسىپ جاتىر. سىرتتا ىسىلداعان، سۋىلداعان اق بوران ءوزىن تۇمشالاپ وراپ العانداي ونە بويى قالتىراپ، بۇرىسە تۇسەدى. تۇتەگەن بوران جالەلدى شىر كوبەلەك اينالدىرىپ، دەدەكتەتىپ ۇشىرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي بولادى. ەكى قولى كوككە قاراي ەربەڭدەي بەرىپ جالەل ءسۇرىنىپ قۇلايدى. ۇيتقىعان ەسىرىك بوران تۇنشىقتىرا تاپ بەرىپ ۇستىنەن باسا بەرەدى. اقىرى جالەلدى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ كومىپ، ارمەن قاراي ءبىرىن-بىرى قۋالاي ويناق سالىپ ۇزاپ كەتەدى. جان تۇرشىكتىرەرلىك وسى ءبىر ەلەس بوران بولسا-اق اكبوپەنىڭ كوز الدىنان استە كەتپەيدى. جاسىنان نە ىشەيىن، نە كيەيىن دەمەي، ەركە وسكەن اشىق مىنەزدى، اق جارقىن اقبوپەنىڭ كوڭىلى بۇل كەزدە جاسي قالادى. ەتەگىنىڭ اشىلعان، جابىلعانىن ءالى بىلە قويماعان بۇلدىرشىندەي جاس كۇنىنەن تۇرمىسقا شىعىپ، كەلە ەكى قۇرساق كوتەرىپ، انالىق سەزىمى ويانعان شاعىندا ۇلكەن باقىتسىزدىققا كەزىككەنى ەسىنە ءتۇسىپ، كوزىنە مولتىلدەپ شىق ۇيىرىلەدى. قۇدايعا نە قىلىعىم جاقپاي وسىنشا باقىتسىز بولا قالدىم دەپ، ورتەنىپ بارا جاتقان ىشتەگى دەرتتى. سىرتقا شىعارىپ قاتتى كۇرسىنىپ قالدى: «ھ-وھ».
ءسال سىبىسقا ەلەڭدەپ جاتقان قوسيمانوۆتىڭ كوزى شىراداي جايناپ، ۇيي باستاعان دەنەسىن لەزدە جيناپ الدى.
— اقبوپەش، ءالى ۇيىقتاعان جوقسىڭ با؟! — دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە اڭعارمادى.
جاس كەلىنشەكتىڭ ىشىنەن شىققان اششى جالىندى، ارزان ءناپسىنى اڭساعان ىستىق جالىن دەپ ۇقتى.
اقبوپە دىبىس بەرمەدى. ءوزىنىڭ ەستىرتە كۇرسىنگەنىنە قىسىلىپ، ىڭعايسىزدانىپ قالدى. لەزدە كورپەمەن باسىن تۇمشالاپ الىپ، كوزىن تارس جۇمدى.
ءبىراق قوسيمانوۆ مۇنى دا وزىنشە جورىدى: بۇرىن اعاسىنداي كورىپ جۇرگەن ۇلكەن ادامعا كوڭىلىن بىردەن سەزدىرە قويۋ دا وڭاي بولىپ پا. الگى بەلگىدەن ارتىق نە كەرەك.
ەندىگى جاتىستىڭ رەتى جوق. جاسىقتىق. رەتى كەلگەن ىڭعايلى كەزەڭدى سۋىتىپ الماۋ كەرەك.
ءتۇنى بويى ىشكەن اراق ودان سايىن جەلىكتىرىپ بۋىندارى سىرت-سىرت ەتىپ ورنىنان تۇردى. اقبوپەنىڭ توسەگىنە قاراي قوسيمانوۆ باتىل جىلجىدى.
* * *
ۇيقىسى سەرگەك شوپر وسپان اقبوپەنىڭ اششىراق شىققان ۇرەيلى داۋسىنان ويانىپ كەتتى:
— بۇ كىم؟!
— مەن عوي، اقبوپەش، ايعايلاما، — دەپ سىبىر ەتكەن قوسيمانوۆ كورپە سىرتىنان ءتۇرتىپ، اقبوپەنىڭ دەنەسىن تىنتە باستاعان قولىن لەزدە تارتىپ الا قويدى.
— نە ىزدەپ ءجۇرسىز؟! ەسىك انا جاقتا.
— ەسىك ىزدەپ جۇرگەن جوقپىن.
— ەندى نە كەرەك؟
— اقىرىن سويلەشى، اقبوپەش، جۇرت ويانىپ كەتەر. اياق جاعىڭا وتىرايىن با؟ — دەپ قوسيمانوۆ توسەككە وتىرا بەرگەندە، اقبوپە كىرپىشە جيىرىلىپ كورپەسىن تۇمشالاپ الدى.
— بارىڭىز.
— اقبوپەش، ءبىر ءسوز ايتايىن دەپ ەم.
— وسى جارىم تۇندە نە قىلعان ءسوز؟
— ەندى... ەندى ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي.
— مەن تۇكتى دە بىلمەيمىن، بارىڭىز، ەرتەڭ ايتارسىز.
— اي، اقبوپەش-اي، بالا ەمەسسىڭ، بىلەسىڭ عوي، تىم قۇرىماسا بىلەگىڭنەن ۇستايىنشى، — دەپ قوسيمانوۆ كورپە استىنا قولىن جۇگىرتە بەرگەندە، اقبوپە شورشىپ كەتتى. قوسيمانوۆ «بۇل اشەيىن ۇيرەنشىكتى قارسىلىق» دەپ باتىل قيمىلداي بەرىپ ەدى، جاس كەلىنشەك توسەكتەن قارعىپ ءتۇسىپ، ەسىككە قاراي ۇمتىلدى. قوسيمانوۆ بىلەگىنەن شاپ بەرىپ جىبەرمەي تۇر.
— نە دەگەن ۇياتسىز ەدىڭىز، مەنى كىم دەپ تۇرسىز، — دەپ اقبوپە قولىن جۇلىپ الىپ اۋىز ۇيگە شىققاندا، قوسيمانوۆ تا ىلەسە كەتتى.
شوپp وسپان بۇدان ءارى شىدامادى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ اۋىز ۇيگە ۇمتىلدى:
— بۇل نە جانجال؟!
— جانجالى نەسى، — دەپ ماستىعى لەزدە تارقاعان قوسيمانوۆ ءتور ۇيگە قاراي جىلىسا بەردى.
— ار، ۇيات قايدا؟ — دەپ شوپر وسپان گۇر ەتە قالعاندا كورپەنىڭ استىنا كىرىپ تە كەتتى. تار ءۇيدىڭ ءتورت قابىرعاسى بىردەي جاڭعىرىعىپ، «ار، ۇيات قايدا!» دەگەندى شوپر وسپان ەمەس، كومەيى كەڭ، جالپاق پەش، جالەلدىڭ ۇلكەن سۋرەتى ايتىپ تۇرعانداي بولدى.
ايدالادا وكشەلەپ قىرعي قۋعاندا جان دارمەندە جولاۋشى ادامنىڭ قولتىعىنا جىپ بەرىپ پانالايتىن بوز تورعايشا اقبوپە شوپر وسپاندى باس سالدى. جالەل ولگەلى اعا-اعا تىيىلعان جاس قايتادان سورعالاي جونەلدى. ىزادان، نامىستان شىققان جاس.
— جەسىر دەپ باسىناتىن شىعار. جالەل ولگەن سوڭ، ەندى مەنى بوتەن ساناعانى عوي. نە دەگەن مازاق، نە دەگەن ازاپ، ەرى جوق ادامدى قورلاۋعا بولادى دەيتىن شىعار، — دەپ كۇيىنىپ جىلادى.
ءدىر-دىر ەتكەن جاس ايەلدىڭ ىستىق، بالعىن دەنەسىن باۋىرىنا باسىپ، جۇپ-جۇمىر يىعىنان قۇشاقتاپ، «جانىم، جىلاماشى!» — دەگەننەن باسقا جۇباتۋ ايتا الماي، ونە بويى قالش-قالش ەتكەن شوپر وسپان قالىڭ شاشىنا ەرنىن تاقاعاندا، بۇلشىق ەتتى، سوم جاۋىرىندى، ءىرى جىگىتتىڭ لەبىنەن اقبوپەنى جالىن شارپىعانداي بولدى. شوپر وسپاننىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىققان «جانىم» دەگەن ءسوز اقبوپەنى ودان بەتەر تەبىرەنتىپ جىبەردى. جالەل وسىلاي دەۋشى ەدى. ىپ-ىستىق جاس، تەمىر توسكە تامعان قورعاسىنداي وسپاننىڭ كەۋدەسىنە قۇيىلا بەردى.
* * *
ەرتەڭىنە، الاگوبەدەن تۇرعان قوسيمانوۆ اقبوپەگە كورىنە الماي، بەتىنەن باسىپ ورازاسىن دا اشپاستان كەتە بارعان. قايىن جۇرتىنا قايتىپ كەلمەستەي بوپ، جەرگە قاراپ كەتتى.
وسى تۇننەن كەيىن اقبوپە مۇلدەم وزگەردى. جاپانداعى جالعىز ءۇي ماڭايداعى اۋىل ومىرىنەن قانداي بەيحابار جىراق جاتسا، بۇل دا وسى ءۇي ىشىندەگى تۇرمىستان الشاقتانىپ جەكە قالدى. جالەلمەن وتاسقالى جاستىق قىزىعىن بىرگە وتكىزگەن ءوزىنىڭ وتاۋى سالقىن تارتىپ، بوتەن ادامنىڭ ۇيىندەي سەزىلەدى. ءوزى ەرتەڭ كەتەتىن ءبىر كۇندىك قوناق سەكىلدى.
ونىڭ وسى ءحالىن ءۇي ىشىندەگى ۇلكەندەر دە سەزە باستاعان. اقبوپەمەن اشىق سويلەسپەسە دە، ونىڭ «بۇزىلىپ» جۇرگەنىن ىشتەي ۇعىنىپ، اركىم ءوز ىشىنە ءتۇيىپ، ەندىگى جايدىڭ سىڭايىن اڭدۋمەن عانا بولدى. جانە ەرىنىڭ ارتىندا باقانداي ءبىر جىل تاپجىلماي وتىرىپ شاڭىراعىن ۇستاپ كەلگەن جاس كەلىننىڭ ەندىگى «قۇبىلۋىن» ەشقايسىسى اعاتتىققا جوري المادى. باسۋ ايتىپ، اقىل بەرۋدىڭ دە رەتى جوق. ونىڭ ۇستىنە، ءۇي ىشىنە قاتال، تىمىرسىق قاراسايدىڭ الدىندا ءجامىش تە تايقاقسىپ، اقبوپە جايلى ءتىس جارىپ سويلەسۋگە باتپادى.
ءوز سەمياسىنداعى ادامداردىڭ قىمس ەتكەنىن قاس-قاباعىنان اڭعاراتىن قاراساي دا وتاۋ ۇيدەگى سالقىندىقتى بىردەن سەزگەن. ايتسە دە، باسىنا قانداي اۋىرتپالىق ءتۇسىپ، كوڭىلىنە نەبىر جامان ويلار ورالسا دا، استە جاماعاتىمەن اقىلداسىپ ىستەۋدى ەر ادامنىڭ بويىنداعى ەزدىك، قاسيەتسىزدىك سانايتىن ول وسى جولى دا جامىشپەن ءلام دەپ سويلەسكەن ەمەس. تەك ىشتەن تىنىپ، كۇن ۇزىن تۇنەرىپ قانا جۇرەتىن. ءتۇن بولسا-اق قاشان كوزى ىلىككەنشە الدەبىر ويلار قاماپ، جۇرەگىنىڭ قالتارىسىندا بۇعىپ جاتقان جاسىرىن ءبىر سىر مازالاپ شىعاتىن.
تەرەڭىندە جاتقان وسى ءبىر سىر بۇگىن سۋىرشا باس كوتەرىپ، باتىل بايلامعا كەلەتىن كۇن تۋدى. وعان سەبەپ بولعان اقبوپەنىڭ حاتى.
تۇنەۋگى قوسيمانوۆ تۇنەپ شىققان كۇننەن بەرى تولقىپ جۇرگەن اقبوپە بۇگىن بەلىن بەكەم بۋدى. قولىنا قالام الىپ مۇدىرمەي جازا بەردى.
«اكە، اپا، — دەپ باستالعان حاتتىڭ ارتىنان كوڭىلدەگى بار وي بىردەن اقتارىلا كەتتى. — تاعدىر سالعان ىسكە ارا تۇسۋگە بولمايدى دەۋشى ەدىڭدەر. راس، مەنىڭ باسىما تۇسكەن سول تاعدىر سالماعىنان مەنى ەشكىم اراشالاپ الىپ قالۋعا شاماسى كەلمەدى. جالەلدىڭ ارتىندا قالعان ەكى جەتىمەكپەن بىرگە شىرىلداپ مەن دە قالا بەردىم. امال نە. مىنە، سودان بەرى ونىڭ ورنىن جوقتاتپايىن دەپ ءالى وتىرمىن. وعان رەنجىمەيمىن دە. ءوزى بولماسا دا، ارۋاعى ريزا بولسىن دەدىم.
ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاساي بەرەدى ەكەن عوي. «ولمەگەنگە ءولى بالىق» دەگەندەي. ەندىگى ويىم — ەكى كىشكەنتاي بوبەكتىڭ قامى. سولار ادام بولسا ەكەن، جەتىم اتانىپ قاعاجۋ كورمەسە ەكەن دەيمىن. مۇنداعى اتا-اناسى دا ولارعا جالەلدىڭ ورنىن سەزدىرمەيدى. ايتسە دە تۋعان اكەدەي قايدان بولسىن. جالەل كەتكەلى مەن دە ءوزىمدى وسى ۇيدە وتىرعان بوتەن ادام سەكىلدى سانايمىن. ءۇي ءىشىنىڭ ماعان دەگەن كوڭىلىنىڭ الالىعى بولماسا دا، تىستاعى ادام جاتسىنا قارايتىن سەكىلدى. ءتىپتى ايتۋعا دا ۇيات، مەنى جۇرتتا قالعان جەسىرگە عانا بالايدى. راس، تاعدىر سالعان سوڭ، ونى كوتەرەمىن دە.
ەندىگى ويىم كوزگە تۇسكەن نوعالاداي جاپانداعى ۇيدە جالعىز وتىرا بەرمەي، ەلىمدى تاپسام دەيمىن. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس، ەل قاتارلى ءتۇرتىنىپ ەڭبەك ەتىپ، كىشكەنتاي سابيلەردى جەتكىزسەم دەيمىن. ەلگە بارعاننىڭ ەندى ايىبى جوق شىعار. كوپتەن بەرى قاتىناماي دا قويدىڭدار. وسى حاتتى الىسىمەن، مەنى كوشىرىپ الىڭدار. ەلدى دە، جەردى دە ساعىندىم. ەندى بۇل ارادا وتىرۋدىڭ ەش رەتى قالمادى. تەز، حات جەتىسىمەن كەلىڭدەر. مۇندا مال دا بار. ءتىرى ادام بولعان سوڭ ونى دا ويلاماي...»
وسى جەردە حات شورت ءۇزىلدى.
— اقبوپەش-اۋ، ءۇي ءىشى ازىناپ كەتىپتى عوي. بالالاردى اۋىرتىپ الارسىڭ. قازىرگى كەز ناعىز جامان ۋاقىت، — دەپ ۇيگە ءجامىش كىردى.
راسىندا دا تاڭەرتەڭنەن وت جاعىلماعان بولمە ءىشى سالقىن. تەرىستىك جاقتاعى كىشكەنە تەرەزەگە تۇرعان جۇقا قىراۋدان ىزعار ەسەدى. توردەگى الاشا ۇستىندە ويناپ وتىرعان بولاتتىڭ نازىك ساۋساقتارى قىزارىپ، جەلكە شاشى ءۇرپيىپ، ءوڭى بوزارعان.
اقبوپە پەش موينىن اشۋعا جەر ءۇيدىڭ توبەسىنە شىقتى. ىشىنە قۇم تولتىرىپ تىككەن كيىز جاستىقشانى الىپ، قالقان قويۋ ءۇشىن جەلدىڭ اڭعارىن بايقادى.
دالادا ءۇپ ەتكەن جەل جوق.تىم-تىرىس. تۇنەۋگى قاتتى بوراننان كەيىن ايازدىڭ ساعى سىنىپ، كۇنگە جان كىرە باستاعان. ابدىكەي كۇنى قوي قۇمالاعى قارعا باتتى، ەندى قىس ۇزاق بولمايدى دەسىپ، تاجىريبەلى قارتتاردىڭ بولجاۋ ايتقانى شىن بولدى. بىر-بىرىمەن بوي تالاستىرا سوزىلعان جالجال قىراتتار اق جاۋلىعىن جارىم-جارتىلاي شەشىپ تاستاپ، قارايىپ جاتىر. بۇرىن قايراڭعا جاقىنداي المايتىن كەمەشە الىستان وراعىتىپ جىلجيتىن كۇن ەندى بەرى قاراي ورمەلەپ، كۇمىس قارعا كىرپىگىن شانشا باستاپتى. قىستاعىداي سەزىمسىز، سالقىن قارامايدى، رەڭىندە جىلى شىراي بار. ءقازىر كۇن ۇياسىنا قاراي ەڭكەيىپ باتۋعا جاقىنداسا دا، بويىنداعى قىزۋى كەتپەگەن. ۇستىنەن جاياۋ بوراسىن ارىلمايتىن سىرەسكەن اق قاردىڭ بەتى قابىرشىقتانىپ، ءار جەرى سەتىنەپ، سوگىلە باستاعان. اندا-ساندا جەردە سوياۋ قۋرايلار قىلتيادى.
اقبوپە مالجان اعاشىنىڭ تەرىستىك جاعىنداعى تاقيا توبەنىڭ باسىنا قويعان مولاعا قارادى. قىستاي ۇيتقي سوققان تولاسسىز ساپالاق بوران ىشىندە اپپاق بوپ كورىنەتىن ءتورت قۇلاقتى زيراتتىڭ كۇنگەي بەتى ەرىگەن. ىق جاعى قالىڭ قار. بۇل — جالەلدىڭ بەيىتى. ءۇنسىز قالعىپ تۇرعان زيراتتىڭ ماڭى ءبىر كەزدە شىقىلىق-شىقىلىق ەتە قالدى. قالاق قۇيرىعىن جىپىڭ-جىپىڭ ەتكىزىپ شىعا كەلگەن الا ساۋىسقان زيراتتىڭ ءبىر قۇلاعىنا بارىپ قونادى. جانى شىعىپ بەزەكتەپ ءجۇر. بۇل نەگە شىجالاقتاپ ءجۇر دەپ اقبوپە كوز الماي قاراپ ەدى. الدەن ۋاقىتتا زيراتتىڭ تاساسىنان قىلت ەتىپ قىردىڭ قىزىل تۇلكىسى شىقتى. زادى اق تىشقان ۇستاعان بولۋى كەرەك. تىشقاندى قويا بەرەدى دە، قاپ-قارا ءسۇيىر تۇمسىعىن اراسىنا تىعىپ سوزىلا ءتۇسىپ اڭدىپ جاتادى. ابدەن سىلەسى قاتقان تىشقان ەندى جىلجي بەرەم دەگەنشە اتىلىپ بارىپ باس سالادى. تىشقان بۇلك ەتپەي ەسى شىعىپ جاتسا، اياعىمەن قاقپاقىلداپ ودان سايىن زىقىسىن شىعارادى. ءتىپتى بولماسا ۇپ-ۇزىن كۇلتە قۇيرىعىن ءوزى تىستەلەپ، اينالا شاۋىپ اسىر سالادى. توڭقالاڭ اسىپ وينايدى. كۇنگە شاعىلىسقان اق قاردىڭ ۇستىندە اۋناپ-اۋناپ، ءجۇنى بۇرىنعىدان دا قۇلپىرىپ، قايتادان تىشقاندى اۋرەلەيدى.
ەن دالادا ەمىن-ەركىن جايباراقات جۇرگەن وسى تۇلكى مەن ۋايىمسىز الا ساۋىسقاننان بوتەن قىبىرلاعان قارا-قۇرا جوق. سوناۋ الىستاعى «قىزەمشەك» ءدوڭىنىڭ باۋىرىنا جەتكەنشە كورىنىپ جاتاتىن ايداۋ جولدىڭ ۇستىندە قاتىناعان بىردە-بىر جولاۋشى كورىنبەيدى. جاپان ءتۇز سۇلىق جاتىر.
اقبوپەنىڭ كوڭىلى بۇرىنعىدان دا جابىرقاپ، توبەدەن ءتۇستى. قاراڭعى قورانىڭ بۇرىشىنا تاقتالاپ ۇيگەن كەبۋ قايىڭنان ءبىر قولتىق الىپ ۇيگە ەنە بەرىپ ەدى، تاپ الدىنان اتاسى قارسى شىقتى. كەلىنىنىڭ جۇزىنە قاراماي، تۇقىرايعان بويى ءوز ۇيىنە بارىپ كىردى. بۇرىن وتاۋعا سيرەك كەلەتىن قاراسايدىڭ مىنا جۇرىسىنەن سەزىكتەنىپ، اقبوپە قولىنداعى وتىنىن پەشتىڭ اۋزىنا تاستاي بەرىپ، دوڭگەلەك ستولعا جۇگىرىپ كەلدى. حات جازعان قاعاز جەردە جاتىر.
— مىنانى تۇسىرگەن سەن بە؟ — دەپ حاتتى جەردەن كوتەرىپ العان اقبوپە بولاتقا باس سالدى.
وزىمەن ءوزى بوپ، ويناپ وتىرعان جازىقسىز بالانىڭ كوزى جىپىلىقتاپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي:
— جوق... بىلمەيمىن... — دەپ، وندا تۇرعان نە بار دەگەندەي اناسىنا قارادى.
— ەندى كىم، سايتان با تۇسىرگەن؟!
— ءيا دەگەن، سايتان ەمەس، اتام وقىعان جاڭا. اقبوپەنىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. «ماسقارا-اي، وقىپ قويعان ەكەن عوي.
دالاعا شىعاردا ءبىر جەرگە جاسىرىپ كەتپەگەنىمدى قاراشى. ۇيات بولدى-اۋ».
* * *
قاراساي اۋدان ورتالىعىندا ەكى-ۇش كۇن جاتىپ، قوسيمانوۆتىڭ ۇيىندەگى حالەلدى ۇيىنە الىپ قايتتى. «شەشەڭ ناۋقاستانىپ جاتىر، سەنى كورىپ كىشكەنە كوڭىلى كوتەرىلسىن» دەپ، وتىرىك سىلتاۋ ايتىپ، بىلتىر مەكتەپتى بىرگە بىتىرگەن جولداستارىمەن جوعارعى وقۋعا دايىندالىپ جۇرگەن بالانىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەدى.
دۇنيە جۇزىندە حالەل ءۇشىن ءبىر ىستىق جەر — قۇربىلارىمەن قاتار ويناپ-كۇلىپ، بىرگە وسكەن «قىزىل جالاۋ» مەن ءوزىنىڭ ءۇيى تۇرعان «مالجان اعاشى». جازعى دەمالىس كۇندەرىندە وزىمەن كلاستاس جولداستارى كەيدە سول «مالجان اعاشىنا» بارا قالسا، بىر-ەكى كۇننەن كەيىن-اق زەرىگىپ، كەتە-كەتكەنشە اسىق بولاتىن. داريانىڭ ورتاسىنداعى مەڭىرەۋ ارالدا قالعانداي الاسۇرىپ، جول توسىپ، جۇرگىنشى كۇتىپ الەككە تۇسەر ەدى. ال حالەل بولسا جازعى كانيكۋلىنىڭ قالاي زىمىراپ وتە شىققانىن دا اڭعارماي قالادى.
حالەل سىرتتا جۇرگەندە اكە-شەشەسىن بالاسى ەسەبىندە ساعىنسا، اقبوپە جەڭگەسى مەن ديكانى قۇربىسى، تۋىسقانى رەتىندە ساعىنادى. اقبوپە ونىڭ الدىندا ءوزىن جەڭگە ەسەبىندە ۇستامايدى دا، حالەل ءوزىن قاينى ەسەبىندە ۇستامايدى. بىر-بىرىمەن جارقىلداپ اشىق ويناپ-كۇلىپ ماز-مەيرام بوپ الىسىپ-جۇلىسىپ جاتقانى. ءتىپتى، كەيدە ءبىر كلاستا وقيتىن قاتار قۇربىلارىنشا جوق نارسەگە تالاسىپ قالىپ، لەزدە قايتا تاتۋلاسادى. ولاردىڭ اشۋىنىڭ باسى — الىسىپ ءجۇرىپ حالەلدىڭ قولى باتىپ كەتسە، ويناپ وتىرىپ اقبوپەنىڭ ءسوزى باتىپ كەتەدى. اق جارقىن، اقىلدى جەڭگە تىلگە دە ۇستا، ايتىسا قالعاندا ءبىر سوزبەن شوڭقيتىپ وتىرعىزىپ كەتەتىن. ونداي جەردە ءسوز كوتەرە المايتىن حالەل قىزاراقتاپ مۇرنى قۋسىرىلا قالادى. ءبىراق قايتىمى شاپشاڭ اقكوڭىل بالا ارتىنشا-اك قايتا جادىراپ، ءوزىنىڭ وسال جەرىنەن باسقان اقبوپەنى رەنجىتىپ الدىم با دەپ، قاشان كوڭىلىن تاپقانشا قيپىجىقتاپ بىتەدى.
ال ديكا شە. حالەل ۇيدە جۇرگەندە ديكانىڭ ەكى قۇلاعى ەزۋىندە. ءۇي شارۋاسىمەن قانشاما قاجىپ جۇرسە دە، حالەلگە قوسىلا قالسا شارشاعانىن ۇمىتىپ كەتەدى. قىستى كۇندەرى ءشوپتىڭ قۋىسىندا، جازدى كۇندەرى اعاشتىڭ باۋىرىندا قىپ-قىزىل نارتتاي بولىپ تەرلەپ، ىرس-ىرس الىسىپ جۇرگەندەرى. قاشان ۇلكەندەر ۇستىنەن شىققانشا ۇمار-جۇمار دومالايدى دا جاتادى. بۇلاردى كوبىنەسە اڭدىپ جۇرەتىن كارى اجەسى. ديكانىڭ ويناپ جاتقانىن كورە قالساق: «وي ەسالاڭ نەمە، بالامەن بالا بولىپ، جامان تۇيەنىڭ جابۋىنشا جارباڭ-جارباڭ الىسقانشا، جۇمىسىڭدى ىستەسەيشى»، — دەپ ۇيگە قۋىپ تىعادى. ماز-مەيرام بوپ ارسالاڭداپ جۇرگەن ديكا، لەزدە وزگەرىپ، قاباعىنا ءتۇن ورناي قويادى. ۇنەمى مىقىنىنان تەمەن سىرعي بەرەتىن جاماۋلى شالبارىن ءبىر كوتەرىپ، شارۋاسىنا زىتىپ وتىرادى. ال جاقىن ماڭدا قاراساي جۇرسە، ديكامەن ويناماق تۇگىل، ونى كۇلدىرە دە المايسىڭ. ءۇي يەسىنىڭ قاباعىنان-اق ىعىپ جۇرەدى. وندايدا حالەل قاسىندا تۇرسا دا، وعان كوز توقتاتىپ قارامايدى. تانىمايتىن ادامىنداي ونىمەن تىلدەسپەي، ميتىڭ-ميتىڭ ءوز شارۋاسىمەن بولادى.
ەكى-ۇش كۇننەن بەرى وڭتۇستىك جاقتان وكپەك جەل تۇرعان. دالا الاي-تۇلەي. قاراسۇر بۇلت جوڭكي اۋناپ، باۋىرىمەن جەر سىزىپ، تەرىستىككە قاراي ۇدەرە كوشىپ جاتىر. اسپان الاسۇرىپ دوڭبەكشىگەن سەكىلدى. جەل كەۋلەگەن ۇلپا قار سىعىمدالىپ، شوگىپ قالعان جۇقا جەرلەرىنە سۋ ءتۇسىپتى.
قاۋ ءشوپتى كوپىرتە سالعان جالپاق شانانىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان قاراساي تەرەڭ ويدا. جالبىر تونعا ۇقساعان اسپان استىنداي ءىشى الاي-تۇلەي.
سوڭعى ءبىر جىل قاراساي ءۇشىن توبەدەن جاي تۇسكەندەي، قۇداي تاعالانىڭ وڭدىرماعان جىلى بولدى. تالاي جىلدان بەرى شاشاۋ شىعارماي جيعان مال، ماڭداي تەر، قىرۋار ەڭبەگى ءبىر-اق كۇندە ەش بولىپ، وت باسى، بۇكىل قارا ورمانى اڭىراپ، ادىرا قالعالى تۇر. بار سۇيەنىشى، شاڭىراق يەسى ەكى ۇلىنىڭ ءبىرىن سۇم اجال تامىرىمەن سۋىرىپ الىپ كەتتى. سوڭىندا قالعان ەكى ءسابي دە ەرتەڭ بۇل ۇيدەن مۇلدە كەتپەكشى. شەشەسى ولاردىڭ بىرەۋىن دە تاستامايدى. ارادا بىر-ەكى جىل وتكەن سوڭ-اق، ولاردىڭ كوڭىلى سۋىپ، جات باۋىر بولىپ كەتەتىنىنە كۇمان جوق. بارىنەن بۇرىن اقبوپە بۇل ۇيدەن كەتتى دەگەنشە، ونىڭ اكەسى قاپىش تا جونىن سىرتقا سالىپ، اۋلاقتاي بەرەدى دەي بەر. بۇكىل ومبى ىشىندەگى اقشانىڭ كوزىن تاباتىن ايگىلى ساۋداگەردەن ايىرىلعان سوڭ، قاراسايدىڭ شارۋاشىلىعىنان دا ءمان كەتەتىنىنە شاك جوق. قاپىش — ۇلكەن قالاعا باراتىن وتكەل. قاراسايدىڭ ساۋداسىنىڭ رەتىن كەلتىرەتىن سول. قىزى بۇل ۇيدەن كەتسە، قاپىش پىسقىرىپ تا قارامايدى. بارىنەن باتاتىنى وسى. ونىڭ ۇستىنە اقبوپە تاعى دا بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن ۇستايتىن بولسا (باسى جاس ادام جەسىر بوپ وتىرا بەرەر دەيسىڭ بە) بالالاردان كۇدەرىڭدى ءبىرجولا ۇزە بەر. بالالارىمەن كەتسە، اقبوپە وڭ جاققا تۇسكەندەگى اكەلگەن ءوز جاساۋىمەن عانا كەتپەيدى. جالەلگە، بالالارعا ءتيىستى ەنشىسىن ءبىرجولا الىپ كەتەدى. وعان ايىلىن دا جيمايدى. زاڭ ورنى دا ارا تۇسەدى. ال ەندىگى سەنەتىنى مىنا حالەل بولسا، ونىڭ دا وسى شاڭىراقتىڭ استىندا مالىن مالداپ، جانىن جانداپ وتىرار بەتى كورىنبەيدى. ەندىگىنىڭ بالاسىنا سەنىم جوق. ەرتەڭ وقۋىن ءبىتىرىپ العان سوڭ، ۇلكەن قالالاردىڭ بىرىنە ءبىلىم قۋىپ كەتە بارادى. ونى شەشەسى دە قولدايدى. ەكى جاقتاپ وتىرىپ السا، قانشا ادۋىن بولعانمەن قاراسايدان بيلىكتىڭ كەتەتىنىنە يمانداي سەن. بالا ۋىسىڭنان ءبىر شىعىپ كەتتى دەگەنشە، وعان ءسوزىڭ ءوتىپ، دەگەنىڭمەن جۇرگىزەم دەپ ويلاما. ەرتەڭ ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتىپ العان سوڭ. ءوزى سەكىلدى وقىعان ءبىر تىك باقايدى الادى دا، باسى اۋعان جاققا تارتىپ جۇرە بەرەدى. سوندا بۇگىنگى كۇنى شالقىپ تۇرعان قاراسايدىڭ تۇرمىسى نە بولماقشى. جوق، ءول، ءتىرىل، قايتكەندە دە حالەلدىڭ اياعىنا تۇساۋ سالۋ كەرەك. «قۇلاننىڭ قاسۋىنا، مىلتىقتىڭ باسۋى» ءدوپ كەلىپ تۇر. ءارى ەنشى الىپ اقبوپە كەتە المايدى، ءارى ءوز بەتىمەن قاعۋسىز حالەل كەتە المايدى. قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش. قىزىل جالاۋعا جۇرەر ءتۇنى جامىشپەن كۇڭكىلدەسىپ: «اقبوپەگە سەزدىرىپ قوي. توسىننان ەستىسە، شورشىپ كەتەر. قۇلاعىنا قۇيا بەر»،— دەپ كەتكەن. ءبىراق اقبوپە قارسى بولار دەيمىسىڭ. ەگەر بالاسى كونبەسە شە؟ قاراسايدىڭ ونە بويى قالتىراپ، مۇزداپ كەتتى. تەسىگى كەڭ، جۇقا كەرتپىش مۇرنىنىڭ ۇشى ءدىر-دىر ەتتى. سوياۋلانعان سيرەك قىل باسقان جالپاق بەتى جىبىرلاپ، «شىنىمەن اكەنىڭ ايتقانىنان شىعار ما ەكەنسىڭ» دەگەندەي، ۇلكەن وتتى كوزىنىڭ قيىعىمەن بالاسىنا قارادى.
حالەلدىڭ كوڭىلى — قاماجاي.
* * *
اقبوپە جازعان حاتىن ەلىنە جىبەرە المادى. توركىن جاعىنا قاراي جۇرەتىن جولاۋشىنى كۇتىپ جۇرگەندە، ويلاماعان جەردەن اكەسى قاپىشتىڭ ءوزى كەلىپ قالدى.
كوڭىلى جارىمجان بوپ، ءوزىن دالاعا تاستاعان شىرىگەن جۇمىرتقاعا بالاپ، قايعى جۇتىپ جۇرگەن اقبوپە بۇكىل ءۇي ءىشى كوشىپ كەلگەندەي قۋانىپ، ءبىر جاسادى. اسىرەسە اكەسىمەن ەرە كەلگەن كىشكەنتاي باۋىرى ماراتتى قايتا-قايتا قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، ماۋقىن باسا الماي ءجۇر. قىز كۇنىندە تۋىس ءقادىرىن بىلمەيتىن ەدى، ەندى ون ءۇش جاسار بالانى ارتىنان ىزدەپ كەلگەن دارداي ازامات كوردى.
ءبىراق بۇل قۋانىش تا ۇزاققا بارمادى. جاڭا عانا كوز بايلانا بەرە پەش موينىن جابۋعا تىسقا شىعىپ، قابىرعاعا سۇيەگەن اعاش ساتىعا اياعىن سالار-سالماستا قايتا تارتىپ الدى. ءۇي سىرتىنداعى جاپىراقسىز سيدام قايىڭداردىڭ ۇشار باسىندا قارا قۇزعىندار تىم-تىرىس مۇلگىپ، قۇجىناپ وتىرعان. كەنەت داۋىل سوققانداي ءبارى دۋ ەتىپ ۇشىپ، باق-شاق بولىپ، كەشكى دالانى باسىنا كوتەردى. قارا بۇلتتاي قاپتاپ، شىر اينالىپ ءجۇر. سۇيتكەنشە بولماي اعاشتىڭ باۋىرىنان قىلت ەتىپ شانالى جولاۋشى شىعا كەلدى. توبەگە ۇرعانداي نە ىستەرىن بىلمەي اڭىرىپ تۇرىپ قالعان اقبوپە، ءۇيدىڭ تۇسىنا جەتە بەرگەن ات وقىس پىسقىرىنعاندا بارىپ بويىن جيىپ، ۇيگە جىپ بەرىپ ەنىپ كەتتى. ەسىكتەن شاۋىلدەپ شۇبىرا شىققان ءبىر قورا ءيتتىڭ لەزدە ۇندەرى ءوشىپ، شانانىڭ اينالاسىندا جارىسا سەكىرىپ، يەسىنە ارسالاڭداپ كەلەدى.
ۇيدەن شاپشاڭداتىپ ديكا دا شىقتى. حالەل ۇستىندەگى تۇلىبىن شەشىپ ۇلگىرمەي، باس سالىپ قۇشاقتاپ، قالىڭ جاعانىڭ ىشىنەن بەتىن تابا الماي ايمالاپ جاتىر. ۇيالاستار دا يەسىن تانىپ، قارا تۇلىپتىڭ ءوڭىرىن، ارقاسىن تىرنالاپ، قايتا-قايتا اسىلادى.
قاراساي بولسا قاداعا باستارىن تۇيىستىرە بايلاعان قوس كۇرەڭدى تانىسا دا، تانىماعان ادامداي توسىرقاپ، كىرپىك قاقپاي قادالا قالىپتى.
— بۇلار كىم؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا. ديكا نە دەگەنىن ەستي الماي، قيپىجىقتاي باسىپ قاسىنا كەلدى. ءبىراق قايتارىپ سۇراي المادى.
— سەن، نەمەنە، كەرەڭ بولعانسىڭ با ءوزىڭ؟! اتتاردى دوعار!
ديكا بۇگەجەكتەي باسىپ، تاس قىپ وراعان تاماق باۋعا ءبىر، قۇلاق باۋعا ءبىر جۇگىرەدى.
— اۋەلى بوجىنى اعىت، كوتەرمەنى ءتۇسىر، دۇلەي. قاشان ۇعار ەكەنسىڭ!
— اعاتاي، ۇيگە قۇدا كەلىپ جاتىر. بۇگىن كەلدى. — قاراساي قاپىشتىڭ كەلگەنىن ءبىلىپ تۇرسا دا، قۇدا دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە، كىرپىدەي جيىرىلىپ، قوينىنا ءبىر كەسەك مۇز تاستاپ جىبەرگەندەي تىتىركەنىپ كەتتى.
قاتال يەسىنىڭ الدى-ارتىنا سەكىرىپ ەركەلەۋگە باتا الماي قاشاندا قۇيرىعىن بۇتىنا تىعىپ مۇلايىممەن قالاتىن كارى قانشىق، وسى جولى دا جول ءجۇرىپ كەلگەن قاراسايدان قايمىققانمەن، جاراتىلىسىنداعى يتتىگىنە باعىپ، تىلەرسەگى مايىسىپ كەلىپ، اياعىنا ورالعان. قاراساي ءالى قاتا قويماعان قاز-قاتار سالبىراعان بولجىر ەمشەگىنىڭ تۇسىنان تەۋىپ قالىپ، قاڭق ەتكىزدى.
— انە ءبىر سىلىمتىك كىمدىكى. سۇلىنى سەن بەردىڭ بە، ەسۋاس! — دەپ ءۇي الدىنداعى بيىك قاردى شۇڭقىرلاپ ويىپ، سوعان توككەن سۇلىنى كۇرت-كۇرت جەپ تۇرعان كەبەجە قارىن، مەگەجىن بيەگە قاراپ، زىرك ەتتى.
— جوق، مەن بەرگەم جوق. س ۇلى وزىنىكى. ءتاشىم موللا عوي، — دەپ ديكا كوزى جىپىلىقتاپ تۇردى دا قايتا جىمىڭدادى. — بولاتتى وتىرعىزىپ كويعان.
— نە دەيت؟! — قاراسايدىڭ ءوڭى وزگەرىپ سالا بەردى. — اتتاردى مىقتاپ بايلا. قار جەپ قويماسىن.
تىستا قاباعى قارس جابىلعان قاراساي ۇيگە جايراڭداي ەنگەن. توردە، قالىڭ بوستەك ۇستىندە مامىق جاستىققا شىنتاقتاي جاتقان قۇداسىنا قۇشاق جايا ۇمتىلدى. قاپىشتان تومەندەۋ وتىرعان ءتاشىم موللاعا باس يزەي سالىپ، قۇداسىنان قۇشاعى اجىراسىمەن اق شىمىلدىق ۇستاعان بولسكەي اق كەرەۋەتكە بارىپ، بولاتتىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ قۇلىنداي قالدى. سۇپ-سۋىق تارامىس قولىمەن تىزەسىنەن باسىپ ۇستىنە مال باۋىزدايتىن قاساپشىداي وڭمەڭدەي تونگەن قوجادان ۇرەيلەنىپ، جۇرەگى قوزعالعان بالا، ەكى كۇننىڭ ىشىندە قۋ شۇبەرەكتەي بوزارا قالىپتى. قاناتى قاتپاي تۇرىپ، تەرەك باسىنداعى ۇياسىنان قۇلاعان قارعانىڭ دارمەنسىز سارىاۋىز بالاپانىنشا ەكى كوزى جاۋدىراپ جاتقان ءمۇساپىر بالا اتاسىن كورگەندە مۇڭىن شاعىپ شىر ەتە ءتۇستى. تىعىلىپ-اق جاتىر ەكەن. وكسىپ-وكسىپ جىلايدى.
— ءوي، قاراشىعىم سول، زەكەتىڭ كەتەيىن، قۇرمالدىعىڭ بولايىن. مىنە، ەندى ازامات بولدى دەگەن وسى ەمەس پە، — دەپ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ اينالىپ تولعانعان قاراسايدىڭ مىنا قىلىعىنا قازاندىق اۋزىندا جۇرگەن ءجامىش تىكسىنىپ قالدى. اشەيىندە بالالارىنىڭ ماڭدايىنان دا يىسكەپ، ەمىرەنبەيتىن قاتال اكەنىڭ جوق جەردە وزەۋرەي كەتكەنى ەرسى، وعاش كورىندى.
حالەل سىرت كيىمىن سىپىرىپ تاستاپ، جۇگىرىپ وتاۋ ۇيگە كىرگەن. جەڭگەسىن ساعىنىپتى. تەرىس قاراپ وتىرعان اقبوپەنى بارا باس سالىپ قۇشاقتادى. بۇرىنعىداي الىسا تۇسپەكشى ەدى، ءبىراق اقبوپە تۋ سىرتىن بەرىپ بۇرىلمادى. يىعىن ىشىنە تارتىپ، ءجۇزىن الىپ قاشادى. حالەل اۋەلدە ادەيى ىستەپ تۇر ەكەن دەپ، جۇلمالاپ ءجۇرىپ وزىنە قاراتىپ ەدى، مۇڭدى كوزىن كورىپ سەسكەنىپ قالدى. جۇرەگى الدەنەدەن سەكەم الىپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. كوپتەن كورمەگەندىكى مە، اقبوپەنىڭ ءوڭى وزگەرگەن سەكىلدى. ءسال جۇدەگەن بە، قالاي؟ جاپىراعى اشىلىپ، كۇلىپ تۇراتىن قىزعالداقشا ۇنەمى جايراڭداپ جۇرەتىن جەڭگەنىڭ ءجۇزى جاداۋ. قاراشىعى ۇلكەن ايالى كوزىنىڭ استىنداعى ادەمى مەڭى دە سۋىق. شاشىراي شىققان كۇن شاپاعىنا مالىنعان كوكتەم دالاسىنداي ۇنەمى نۇرلانىپ، شۋاقتانىپ تۇراتىن ءوڭى، ءقازىر سۇلىق جاتقان بۇلىڭعىر كۇز دالاسىنداي دا، ۋىز بەتتىڭ تاپ ۇشىنداعى قاپ-قارا مەڭ سول دالادا، كوشكەن جۇرتتا يەسىز قالعان توڭكەرۋلى ەسكى قازان سەكىلدى.
— اكبوپە، مەن ساعان بىردەڭە اكەلدىم، كورسەتەيىن بە؟ — دەپ حالەل قوينىنا تىققان زاتتى كولەگەيلەي اشا بەرىپ، قايتا بۇركەدى. بۇرىنعى ادەتىنشە اقبوپە باس سالىپ، جارماسا تۇسەدى عوي دەپ ويلاپ ەدى. ول ۇندەمەدى.
— سەنبەي تۇرمىسىڭ. قاراشى ءوزىڭ. — اقبوپەدە ءۇن جوق.
بۇدان ءورى حالەلدىڭ شىدامى تاۋسىلىپ، قوينىنان بۇكتەۋلى ءبىر زاتتى سۋىرىپ الدى. اۋداننان شىعار الدىندا: «اقبوپەنىڭ كوڭىلى جارىم عوي، مىناۋ ايەلدەردىڭ جاقسى كورەتىن ماتاسى، الا بار»، — دەپ اكەسى دۇكەننەن پانبارحىت اپەرگەن. حالەل جارقىراتىپ جازا باستادى.
اقبوپەنىڭ مۇڭدى كوزى جاسقا تولىپ، مولدىرەگەن ەكى-ۇش مارجان ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ ءتۇستى.
* * *
قاراسايدىڭ ادام تۇراتىن ءۇي سانىنان مال تۇراتىن قورا سانى كوپ. بىر-بىرىنە تىركەستىرە سالعان باسپا قورالار قوياننىڭ جىمى سەكىلدى. قۋىس-قۋىسىنا قاراڭعىدا ەنىپ كەتكەن بوگدە ادام ءبىر قالتارىسىندا قالىپ قويسا، تاڭ اتقانشا تاۋىپ شىعۋى نەعايبىل.
ءقازىر اۋىز قورانىڭ جۋان ارقالىعىنا قوس تىلەرسەگىنەن قىل ارقانمەن اسىپ قويعان قارا قويدىڭ تەرىسىن ءتاشىم موللا جالاقتاعان اعاش ساپتى باكىسىمەن سىرىلداتىپ، جۇدىرىعىمەن ىرەپ ءتۇسىرىپ جاتىر.
جاڭا قاراساي:
— ۋا، ءجامىش، قازانىڭداعى ءيىسى شىعىپ جاتقان نەنىڭ ەتى؟ — دەپ ءتور ۇيدەن دىبىس بەرگەن.
— نەنىڭ ەتى بولۋشى ەدى. شوشقانىڭ ەتىن اكەلگەن جوق ەڭ عوي؟ — دەپ، ەتتىڭ ءيىسىن سەزسە دە سەزبەگەندەي ادەيى قياستانىپ سۇراعان قاراسايدىڭ سوزىندە ءبىر كاكىر بارىن تۇسىنە قالعان ءجامىش تە الدىن الا جۇمساق كەكەسىنمەن جاۋاپ بەردى. قاشاندا ۇرىس شىعارىپ، ءۇي ىشىندەگى ادامداردى قۋىرداقشا قۋىرار الدىندا، قاراساي وسىلايشا بەلگىلى نارسەنى تۇسىنبەگەندەي جورتا قازبالاپ سۇراپ، سوقتىعۋعا قارا ىزدەيتىن. ءبىراق بۇل جولى ول ءجامىشتىڭ ءسوزىن شام كورمەدى. قايتا جايراڭداي كۇلىپ:
— ءبىزدىڭ كەمپىردىڭ وسىنداي ىلمەشەگى بار. ءتىلى جاي ءتىل ەمەس، شوتاياق قوي، شوتاياق! — دەپ، قۇداسىنىڭ الدىندا قالجىڭعا باسقان. — ءجامىش-اۋ، قازانعا جىلقى ەتىن سالىپسىڭ. سوعىمنىڭ سىباعاسى ءوز الدىنا. قۇداعا تارتار باسىڭ قايدا؟
— ۋا، قويىڭىزدار. سىباعادان ارتىق نە كەرەك. اۋرە بولماڭىزدار، — دەپ قاپىش شىنىمەن ازار دا بەزەر بوپ شورشىپ ءتۇسىپ ەدى.
— جوق، ول بولمايدى. ءبىز ءوزىمىز ءسىزدىڭ ۇيگە بارعاندا ماي بەرسەڭىز دە جەي بەرەمىز، — دەپ قاراساي ونىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا ىلمەي، ءتاشىمدى ەرتىپ قوراعا شىققان.
ءقازىر سويىلعان قويدىڭ ماڭىندا قاپىش تا، ۇيدەگى بىر-ەكى قوناق كەمپىرلەر دە تۇر. سابالاق ءجۇن سەڭسەڭ قارا تەرى ەكى جاققا ءتۇرىلىپ، قويدىڭ ەتى جالاڭاشتانا بەرە، قوناق كەمپىردىڭ ءبىرى قىزىل كوزىن شام جارىعىنان الاقانىمەن كولەگەيلەي ءتۇسىپ، ينە ساباقتاي الماعان ادامشا سىعىرايىپ كەپ ۇستىنە تونە قارادى دا، باسىن قايتا كوتەرىپ الدى:
— ءتۇھ، جارىقتىق-اي، ءوزى دە اپپاق قارداي بولعان ەكەن. باۋىزدارىنىڭ ءوزى ماي عوي تۇرعان، — دەپ ارىق قولىمەن بىر-ەكى شىمشىپ قالدى.
— ىقىلاس ءتۇزۋ عوي، ىقىلاس! — دەپ قاراساي قوي قاسىندا ەندى ايالداماي، قاپىشتى ەرتىپ قول شاممەن قورالارىن ارالاپ كەتتى. شىم-شىتىرىق قورانىڭ استى تولعان اشا. ارا-اراسىمەن كەلە جاتقان ەكەۋى اۋەلى سيىر قورادان ءوتتى. وڭكەي كەبەجە قارىن ماما سيىرلار ساعىز شايناعانداي باپپەن كۇيىس قايىرىپ، ىڭقىلداپ-گۇرسىلدەپ، ءقايسىبىرى پىسىلداپ، جالپايىپ-جالپايىپ جاتىر. قابىرعانىڭ ۇزىنا بويىنا تارتىپ، ەكى باسىن قايىس ىلمەشەككە ىلگەن سىرعاۋىلدا ءيىن تىرەسىپ، قاز-قاتار قوناقتاپ تاۋىقتار وتىر. قاسىنا كەلگەن ادامداردى سەزگەن كەيبىرى كوزدەرىن اشىپ قىرىلداپ، مويىندارىن سوزىپ-سوزىپ قويادى. جىپ-جىلى ۇياداي قورانىڭ ءىشى مۇنتازداي. سيىرلار جاتقان تاقتايدىڭ اينالاسىندا ءبىر قيقىم ءشوپ جوق. تاپ-تاقىر عىپ سىپىرىپ تاستاعان. ايتسە دە، مۇقيات جينالعان شاشاۋسىز دۇنيەدەن ءبىر كىنارات تاپپاي قويمايتىن ادەتىنە باسىپ، قاراساي ديكانى كىنالاپ، كۇستانالاي جونەلدى.
— مىنا قاراشى ەندى، ىستەپ قويعانىن. مالدىڭ استىنداعى كوڭگە ءشوپ جىبەرمە، جىبەرمە دەپ نەشە قاقساسا دا قۇلاعىنا كىرمەيدى. سيىرلاردىڭ استىنا دەيىن ءشوپتى كوپىرتىپ سالادى، الگى دۇلەي. جىلدا ءشوپتىڭ تەڭ جارىمىن ءراسۋا عىپ جۇرگەن ءبىر سۋ مي.
— ە، قارەكە، سوندا دا ءشوبىڭىز قاشاندا مۇرتى قيسايماي ارتىلىپ قالادى. كولحوز امان بولسىن، — دەپ قاپىش جىمىڭ ەتتى. — ەرتەڭ ول تەزەك بولادى. ايتەۋىر، ۇيگە قايتا كىرەتىن كىرىس قوي.
— ول راس، — دەپ ارقاسىنا باتىپ، بەلى قايىسپايتىن دۇنيەگە قايتا ورالماي، قاراساي جىلقى قوراسىنا بەتتەدى.
قىسقى تۇگى قالىڭداعان اتانداي جىلقىلار بۋى بۇرقىراپ كۇرت-كۇرت جەم جەپ تۇر. تەبىسىپ قالماسىن دەپ ءارقايسىسىن بىر-بىرىنەن الشاقتاپ، ارالارىن اعاشپەن بولگەن. اشەيىندە ادام قاسىنا كەلسە وقىراناتىن اتتاردىڭ ادەتى جوق بۇلاردا. كىسى كەلدى-اۋ دەپ مويىن دا بۇرعان جوق. توقمەيىل.
— شىركىن، جىلقى بالاسى باسقا مالدان ەرەكشە-اۋ. كۇنى-تۇنى اۋىزدارىندا دامىل جوق. بيىلعى توگىپ العان ءتورت ماشينا اق س ۇلى ءقازىر بىتۋگە تاقادى. قيساپسىز جەيدى عوي جىلقى مالى، — دەپ قاراساي ءبىر كوتەرىلىپ قويدى.
— مىنا ءبىر تۇرعان قايسى، مەن كورگەم جوق بىلەم، — دەپ قاپىش دوڭگەلەنگەن سەمىز بايتالدى نۇسقادى.
— ە، بۇل انادا مالتايدان ساتىپ الاتىن ارىق كوك ەمەس پە.
— باتىر-اۋ، سول ما؟! قىسقا قاراي كوك تارتىپ قۇلپىرۋىن قاراشى پاتشاعاردىڭ.
— ايتقانداي، ءسىز ءىشى قابىسقان وسى دا مال بوپ كەتەر مە ەكەن دەپ كۇماندانىپ ەدىڭىز-اۋ. جەم شىركىن قويسىن با. جانە ءوزى ءبىر تۇرىنە قاراماي جەمقور نەمە ەكەن. الدىنا نە توكسەڭ دە شىداتپايدى، ناعىز قازانات بولىپ شىقتى. ءبىر ىشكەندە بەس-التى شەلەك سۋىڭدى ءبىر-اق سىڭعىتادى.
— قۇدا-اۋ، وسىنىڭ ءوزىن قانشاعا الىپ ەدىڭىز.
— ءبىر جارىم سۇراپ، ماگەرەشىن ايتىپ، اراقتىڭ ءيىسىن سەزدىرگەن سوڭ، بىرگە تۇسكەنى قايدا. اششى سۋدىڭ اتىن ەستىسە كەيبىرەۋ وت كورگەن كوبەلەكتەي جالپ ەتىپ ۋىسىڭا تۇسە كەتپەي مە. ەندى، كورە قالىڭىز. جۇرتتىڭ قىسقى سوعىمى ازايىپ، جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعىندا بۇل ءتورت جارىم، بەسەۋىڭە ءسوز ايتقىزبايدى، — دەپ قاراساي كۇرەكتەي الاقانىن ىسقىلاپ-ىسقىلاپ الدى. — بيىل تورت-بەسەۋىن توعىتتىم. قالعانىن جاقىندا ورىندايمىن. وسى جولى كەلىسىپ كەلگەن جەرلەرىم بار.
— پاي-پاي، مىنا بۋىرىل ات تا جارىلايىن دەپ تۇر ەكەن. — قاپىش ءوزىنىڭ اڭعارماي سۇقتانا سويلەگەنىن سەزە قويىپ، قۇداسىنىڭ كوڭىلىنە كەلمەسىن دەگەندەي، بىر-ەكى تۇكىرىپ، بۋرىلدىڭ جالىنا سالدى قولدى. اتانداي بيىك اتتىڭ ۇستىنە قونعان ماسا تايىپ جىعىلارلىق جۇپ-جۇمىر. شوقتىقتاعى ءبىر ۋىسىن عانا قالدىرىپ، قالعانىن كۇزەگەن كەرەگە جال بىلق ەتپەيدى. بۇكىل مويىن ەتپەن تۇتاسىپ كەتكەن. تاستىسىنا قول باتپايدى. ۇما مايى كىندىككە تىرەلىپتى.
قاراساي دا اتتىڭ الدىنداعى ناۋاعا قاراپ جەۋسىز تۇرعان سۇلىنى كەردى.
— كەيىنگى كەزدە بۇل جەمنەن دە قالدى. سەرە شىعارىنا كۇمان جوق، — دەپ ەندى قۇداسىن قوي قوراعا باستادى.
ەكى قۇدا ءبىرىنىڭ ۇيىنە ەكىنشىسى كەلە قالسا، بايلىقتارىن كورسەتىپ، شارۋاشىلىعىن ماقتان ەتەتىن ادەتتەرى. ءبىر-بىرىنىڭ الدىندا بايلىعىمەن عانا بەدەلدى ەكەنىن ەكەۋى دە ىشتەي ۇعىنادى. وزدەرىنىڭ ورەسى، جەتەر جەرى وسى جيعان-تەرگەن مالىنىڭ، ساۋداسىنىڭ توڭىرەگىنەن اسپاي جاتسا دا ونى مەشەۋلىك ەمەس، وتكەرىلگەن پىسىقتىق، ءىستىڭ ويى-قىرىن بىلەتىن، ءار نارسەنىڭ كوزىن تاباتىن ونەرلىلىك دەپ تۇسىنەدى.
قوي قورا — توبەسىن قولدىڭ سالاسىنداي ەتىپ بالاپان قايىڭمەن جاۋىپ، مايامەن تىركەستىرە سالعان كەڭ البار. مالعا ءشوپ سالاتىن جالعىز ديكا بولعانمەن، ءىشىن قۋىستاي العان مايانىڭ ءار جەرىندە اعاش ساپتى جۇلعىشتار سالبىراپ تۇر. ءشوپتى مال باسىن تاپتاماس ءۇشىن الدىن سىرعاۋىلدارمەن بەكىتكەن. جيىرما شاقتى قوي ۇزىن ءجاشىلادان وتتايدى.
قاراساي مەن قاپىش توڭكەرۋلى جاتقان ۇلكەن ناۋاعا كەپ وتىردى. ەكەۋى قاشاندا وسى اراعا كەلىپ اقىل قوسۋدى ۇناتاتىن. قاپىش كۇزەنمەن استارلاعان قاراكول جاعالى پالتونىڭ ءوڭىرىن ايقارا ءتۇسىپ جايعاستى. ەلۋلەردىڭ مول ىشىندەگى ونىڭ بەتىندە وسى كۇنگە دەيىن ءبىر سىزات ءاجىم جوق. ءبىر كەزدە ومبى توڭىرەگىنە اتى ءمالىم بولعان قاراعايدان قيىپ سالعان ون ەكى بولمە ءۇيى بار اتى شۋلى عابيبوللا ساۋداگەردىڭ ءساليما اتتى سۇلۋ قىزىنان تۋعان قاپىش تا اق سارىنىڭ كورىكتىسى، تۇگەل التىنداتقان كۇرەك تىستەرى شام ساۋلەسىنە جالتىلداي ءتۇسىپ، قۇداسىنا كۇلە قاراپ وتىر. تاماعىن كەنەپ الىپ، اڭگىمەنى قاراساي باستادى.
— ءيا، ومبى ىشىندە نە جاڭالىق بار؟
— ومبى ءىشى ءباز-باياعى قالپى. جاقىندا عانا بارىپ قايتتىم. «كازاچييدە» ەكى كۇن بولدىم. وسى سوڭعى ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە ەتتىڭ قانى جەرگە تيمەي كەتتى. مياسوكومبيناتتىڭ قورى ازايىڭقىراسا كەرەك. كولباسانى كوپ شىعارادى دا، ەتتى دۇكەندەرگە باياعىداي مول تۇسىرە المايدى. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر قالاعا كەلۋشىلەر كوبەيىپ كەتىپتى. تىڭ كوتەرۋ ءۇشىن التايعا، قازاقستانعا تىلەنىپ شىققان جولاۋشىلاردان كوزىڭ سۇرىنەدى. ۆوكزال باسى قۇجىناعان حالىق. سودان بولار، مياسوكومبيناتتىڭ ەتى اسحاناعا، رەستورانعا تۇسەدى دە، دۇكەندەردىڭ سورەلەرىنە جايىلعان ازىن-اۋلاق ەت قالا حالقىنا شاق كەلمەيدى. تۇسكەنىن تۇسكەنىنشە ءبولىپ اكەتەدى.
— ە-ە، بازارداعى ەتتىڭ كوتەرىلۋى دە سودان ەكەن عوي، — دەپ قاراساي بازار نارقىن ەستىگەنشە اسىعا ءتۇستى.
— كوتەرىلگەندە قانداي، كۇيىپ تۇر. سەمىز قويلاردىڭ ەتى 30-35-تەردىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى. ساۋدانىڭ دەر كەزى. اتتەڭ جول بۇزىلعالى تۇر، ايتپەسە، — دەپ قاپىش باسىن شايقادى.
جاراتىلىسىندا كەربەز، پاڭ قاپىش ءقازىر قۇداسىنىڭ الدىندا وز-وزىنەن اسىعىس سويلەپ، تىم جايدارى كۇلەدى.
كومەيىنە تىعىلىپ، جۇمىرلانىپ وتىرعان ءبىر سىرىن بۇگىپ، شىعارا الماي وتىرعان ادام سەكىلدى. قاراسايدىڭ جۇزىنە كوزىنىڭ قيىعىمەن ۇرلانا قاراپ، سىڭايىن اڭدىپ وتىرعان قالىپ بار. مۇنداي ارباسۋدىڭ تالايىن باسىنان وتكەرگەن اككى قاراساي دا مۇنى سەزىپ، قاشان ايتار ەكەن دەپ جۇرەگى داۋالامايدى. ونىڭ ويىنداعى تەك اقبوپە جايى.
قازاق عۇرپىندا ەرىن ءبىر جىل كۇتىپ وتىرۋ ايەل زاتىنا شارت بولسا، ول سىننان اقبوپە ءوتتى. ەندىگى قاراسايدىڭ كۇتەتىنى كەلىنىنىڭ رۇقساتى بولماق. مىنا الاساپىران كەزدە قۇداسىنىڭ اياق استىندا كەلە قالۋى دا تەگىن ەمەس. وت الا كەلگەندەي، ەرتەڭ قايتا جۇرەم دەۋى دە سول بولسا كەرەك.
ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن شالىپ، وراعىتىپ كەپ، اقىرى قاپىش قۇداسى ۇرەيلەنە كۇتكەن سوزگە اۋىستى.
— ال، قارەكە، مەن ەندى اماندىق بولسا، ەرتەڭ جۇرەمىن. وتە اسىعىسپىن. سىزگە ۇلكەن ءبىر قولقا سالا كەلدىم، — دەپ قالتاسىنان التىن جالاتقان جالتىراعان جۇقا پورتسيگارىن الىپ، شىلىم تۇتاتتى. قاراساي بىرەۋ جۇتقىنشاعىن سىعىپ جىبەرگەندەي، ءۇنى شىقپاي دەمى ءبىتىپ سۇرلانىپ وتىر. قۇداسىنا ايتار ءسوزدى الدىن الا دايىنداسا دا، ءا دەگەندە نە دەرىن بىلمەي، الدەن ۋاقىتتا بارىپ تىلگە كەلدى:
— ءيا، رۇقسات، ايت قولقاڭدى. ءار نارسەنىڭ ۋاقىتى بار دەگەن. «قۇداي سالدى، ءبىز كوندىك». ءبىراق ءبىزدىڭ دە ايتار بازىنامىز بار. ءبىزدىڭ دە ويىمىز...
— ءسىزدىڭ بازىناڭىزدى كوتەرمەگەن كۇنىمىز بار ما، قارەكە. ال بۇل جولى شىن سالماق سالا كەلدىم. شىن سەنىپ كەلىپ وتىرمىن. جاعداي بىلاي، — دەپ قاپىش ەندى، توڭىرەگىن ۇستارامەن قىرعانداي ءمىنسىز سۇلۋ قاسىنىڭ ۇشىن ودان سايىن شالقايتا كەرىپ، اڭگىمەنى جاي باستادى.
وسى كۇنى، قاراپ وتىرساڭىز ادام بالاسىنىڭ دۇنيەدەگى بار ونەرى از عانا عۇمىرىن قىزىقتى وتكىزە بىلۋىندە ەكەن عوي. بۇرىن جىگىتتىڭ قاناتى ات دەپ نەبىر جۇيرىك جىلقىلاردى ۇستاۋشى ەك. ءقازىر ماشينا شىقتى. انا ءبىر ماشينانى العاننان بەرى بارماعان جەرىم، باسپاعان تاۋىم جوق. ءتىپتى شارۋاشىلىققا دا ىزدەسەڭ تاپتىرمايتىن دۇنيە. بارام دەگەن جەرىڭە دىز ەتكىزىپ جەتىپ باراسىڭ.
— تۋھ. ماشيناعا نە جەتسىن. مەن دە حالەلىمە بىرەۋىن الىپ بەرەم بە دەپ ءجۇرمىن. اقبوپەش ەكەۋى سايراندى سالىپ جۇرەر ەدى، — دەپ قاراساي قاپىشتىڭ تامىرىن ءبىر باسىپ ءوتتى.
قۇدا ءسوز سىڭايىن اڭعارمادى ما، اڭعارسا دا قولايسىز اڭگىمەنى اينالىپ وتكىسى كەلدى مە، بۇعان ءمان بەرمەدى.
— ءبىراق، سول ماشينامىز كونە تارتىپ ەسكىرىڭكىرەپ تە قالدى. ونىڭ ۇستىنە، قارەكە، ءبىر ءىستىڭ ءساتى ءتۇسىپ تۇر، — دەپ قاپىش ءبىر توقتادى. شىلىمىن باپپەن سورىپ، ءتۇتىنىن سىزدىقتاتا شىعاردى دا، ءسوزىن قايتا جالعادى. — وسى كۇنى ماشينا الۋ دا وڭاي ەمەس. ومبىدا ماشينانىڭ وشىرەتىنە تۇرعان ادامدا قيساپ جوق. بىلتىر كۋلومزينوداعى جۇماباي ىنىشەك ەكەۋمىز وشىرەتكە جازىلىپ ەك، ءقازىر جەتىپپىز. ەسكى ماشينانى ساتىپ جىبەرەم. تابان اۋزىندا جاڭا كۇنىندەگى قۇنىنا قاعىپ اكەتەدى. وندايلار ءورىپ ءجۇر.
قاراساي: «وسىنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىر. اقبوپە جايىنا كوشپەي مە»، — دەپ ىشتەي شىدامى تاۋسىلىپ، ءسوزدىڭ ارتىن تاعاتسىز كۇتتى.
— ال، ەندى... سوعان... قارەكە، بىرەر ايعا ازبىنشى اقشا كەرەك. سول ءۇشىن ات سابىلتىپ ادەيى كەلدىم، — دەگەندە بارىپ قاراسايدىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
— قانشا كەرەك، — دەدى ول جۇلىپ العانداي.
— ءبىر، جيىرما مىڭداي بولسا، جەتەدى. كوپ ۇزاماي قولىڭىزعا قايتا سالام.
— ءوي، ول نە دەگەنىڭ. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى ءاۋىس-تۇيىس قۇداي جولى ەمەس پە. قالتا ءتۇبىن قاعىپ كورەيىك.
— ەھ، باسە. اي، قارەكە، ولسەم ارۋاعىم ىرزا. سىزدەي قۇداسى بار ادامنىڭ ارمانى نە؟
— يلاھي امين! اللا-تاعالا وسى قۇدا دەگەن سوزىڭنەن جاڭىلدىرماسىن. جالەلىم كەتسە دە، سەن دەگەندە كوڭىلىم باياعىداي.
— ويباي-اۋ، و نە دەگەنىڭىز، قۇدا مىڭ جىلدىق ەمەس پە.
— ونىڭ راس. اقبوپە دە وزىمىزگە جالەلدەن ارتىق بولماسا كەم ەمەس، ىشتەن شىققان بالاداي بولىپ كەتتى عوي.
— ارينە، ارينە...
ادەيى كەلگەن شارۋاسى تاپ وسىلاي جىلدام وڭعا باسا قويار دەپ قاپىش ويلاعان جوق ەدى. ءسوزدى الىستان وراعىتىپ، قارماقتى تەرەڭگە سالىپ وتىرعاندا، توق ەتەرىن ايتۋى مۇڭ ەكەن، قاراساي ۋىسىنا تۇسە كەتتى.
قاراسايدىڭ ءوز ەسەبى وزىندە. قۇدايدىڭ دەس بەرىسى — قاپىشتىڭ ءوزى كەلىپ قولعا قوندى. ەندى وسى ارادا امال قولدانىپ قالۋ كەرەك.
شارۋاسىن تىندىرىپ، كوڭىلى جاي تاپقان سوڭ:
— ال، ەندى ۇيگە كىرمەيمىز بە، — دەپ قاپىش ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ ەدى، قاراساي ەتەگىنەن باستى.
— قاپىش، ءسال بوگەلشى. ەندى سەن مەنى تىڭدا. جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان شىعادى دەگەندەي، قۇداي وڭداپ، ءدال كەلە قالۋىڭدى كەرمەيسىڭ بە. ءوزىم ادەيىلەپ بارام عوي دەپ وتىر ەم. ءوز ۇيىمدە ايتۋعا تۋرا كەلدى.
قاپىش: «تاعى دا ساۋدا جايى بولار»، — دەپ باسقا ەشتەمە كاپەرىنە كەلمەي شىلىم تۇتاتتى.
— قۇلاعىم سىزدە، قۇدا.
— باسقا تۇسسە باسپاقشى دەيدى. پاندە باسىنا نە تۇسسە دە جۇمىر باس كوتەرە بەرەدى ەكەن عوي. بىلتىر جالەلىم سۋىققا ۇشىپ ولگەندە مەن ەندى ۇزاق جاساماسپىن، سارى ۋايىممەن بالامنىڭ سوڭىنان مەن دە اياڭدايتىن شىعارمىن دەپ ويلاپ ەم. ءبىراق «ولگەنمەن بىرگە ءولۋ جوق» دەگەن راس ەكەن.
— ە، قانشا قيىندىق بولسا دا ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاساي بەرەدى دە. قازا جولى ءبىر باسقا.
— جالەلىمنىڭ ولىمىنەن دە، مىنە، ءتۇن جامىلىپ وتىرمىن، ءبىر اللاعا ايان، ماعان اۋىر ءتيىپ جۇرگەن ءبىر نارسە بار ەدى. ول اقبوپە جايى بولاتىن. شىنىم سول، ەندى اقبوپە قايتەر ەكەن، ءبىزدى تاستاپ كەتەر مە ەكەن دەپ ءىشىم ۋداي اشىپ ءجۇرۋشى ەدى، كوڭىلىم جاي تاپتى.
قاپىشتىڭ جىڭىشكە قاسى ءدىر ەتتى.
— ۇيدە ءجۇرمىز دەمەسە، كارىلەر نە بىلە بەرەمىز. ءجامىش سەزىپ ماعان وسىدان ءبىر اي بۇرىن ايتتى. انا كىشكەنتايلاردى جەتىمسىرەتپەيىك، جات جۇرتتىڭ قولىنا قاراتىپ جۇدەتپەيىك دەگەن بولۋلارى كەرەك، — دەپ قاراساي اڭگىمەنى الىستان وراعىتىپ، بىقسىتىپ وتىردى دا، الدەن ۋاقىتتا بارىپ لاپ ەتكىزدى. — بالالار بىزدەن دە زەرەك، بىزدەن دە اقىلدى عوي. وزدەرى قورىتسا كەرەك. تەك بىزگە ايتا الماي ءجۇرىپتى. ولاردىڭ قولىن كىم قاعادى. باقىتتى بولسىن دەگەننەن بوتەن نە دەيىك. حالەلىم دە ەر جەتىپ، اقىلى تولىستى. وتاۋ يەسى بولاتىن شاققا كامىل جەتتى. امەڭگەرلىك قۇداي جولىن تۇسىنگەن ەكەن. اينالايىن اقبوپە ەكەۋى، امان بولسا، ەلدىڭ الدى بولاتىنىن ءوزىم سەزەم. بەتتەرىنەن جارىلقاسىن، باتاڭدى بەر. يلاھي امين!
قاراساي بەتىن سيپادى. شوقىراقتاتىپ سويلەپ ءسوزىنىڭ سوڭىن شالا-پۇلا ءبىتىرىپ، قولىن جايسا دا قاپىش يشارات جاسامادى. ىشتەي قارسى دا ەمەس. ايتسە دە حالەلدەن مۇنداي ارەكەت شىعار دەپ ويلاماعان قاپىش ءتىلى كۇرمەلىپ نە دەرىن بىلمەدى. ونىڭ ءۇنسىز وتىرىپ قالعانىنان قىسىلعان قاراساي تاعى دا جۋىپ-شايىپ جەلپەلدەتە ءتۇستى.
— ال ەندى، جەر دەگدىسىمەن ماليكە ەكەۋىڭ تەز جەتىڭدەر، بالالاردى قىزىقتاپ، تويىن تويلايىق. وسى كەتەرىڭدە وڭ باتاڭدى بەر، اقبوپە دە، حالەل دە وزىڭنەن ۇيالىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ءجۇر. ەستىگەنىڭدى ءبىلدىرىپ، ريزالىعىڭدى بەرىپ كەتكەيسىڭ.
قاپىش باسىن ءۇنسىز يزەپ، ۇيگە بەتتەدى. ول كەتىسىمەن قاراساي قاراڭعى قورانىڭ تۇپكىرىنە، جاڭا قاپىش وتىرعان ورىنعا حالەلدى الىپ كەلدى.
— وتىر مىنا اراعا، — دەپ شىلتەرلى قول شامنىڭ كومەسكى جارىعىنىڭ استىندا قاسىنان ورىن ۇسىندى.
قاتال اكە كەنجە ۇلىمەن بۇرىن-سوڭدى بۇلاي جەكە وتىرىپ، جاسىرىن سويلەسىپ كورگەن جوق ەدى. حالەل ەندى ءوزىن تۇڭعىش رەت ۇلكەن ازاماتقا بالاپ قۇپيا اڭگىمەگە شاقىرعانىن سەزىپ، بايسالدى قالىپپەن قۇلاق ءتۇردى.
— سەن وسى مىنا قۇدانىڭ مەزگىلسىز ۋاقىتتا نەگە كەلگەنىن ءبىلدىڭ بە؟
حالەل اڭگىمەنىڭ باسى بۇلاي باستالار دەپ ويلاماپ ەدى. ونىڭ اياعى قايدا سايىپ، نەگە تىرەلەرىن دە تۇسىنبەدى.
— بىلمەدىم، كوكە... جاي اشەيىن قىدىرىپ كەلگەن شىعار، — دەپ حالەل ءسوز توركىنىن اڭداماي سالعىرت جاۋاپ بەرە سالدى.
— جوق، بالام. جاي كەلمەپتى عوي. جالەلىم ءولىپ، ءبىر جاق قابىرعام تۇگەل سوگىلىپ وتىرعاندا، جىعىلعانعا جۇدىرىق دەپ، تاعى دا وسى ءۇيدىڭ ورنىن ويسىراتا كەلىپتى...
قاراساي قاراڭعى قورادا تۇنەرە ءتۇسىپ، اۋىر كۇرسىندى. ءشوپ قۋىسىنا قاراي يىلگەن ءىرى كولەڭكەسى ماڭدايىن سۇيەپ جىلاپ وتىرعان سەكىلدەندى.
— ول نە، كوكە، ويسىراتقانى قالاي؟! — دەپ اڭعال بالانىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ، ۇرەيلەنىپ قالدى.
— قاپىش اقبوپەشتى كىشكەنتايلارىمەن قوسا وسى ۇيدەن مۇلدەم الىپ كەتۋگە كەلىپتى.
حالەلدىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. «اقبوپەشتى»، «مۇلدەم» دەگەن سوزدەر بۇكىل ءون بويىن سۋىق كەسىرتكەشە ارالاپ ءوتتى. بۇرىن اقبوپەنى وزىمەن بىرگە تۋعان قىزداي كورىپ باۋىر باسىپ، ونىڭ جەڭگە دەگەن اتىن ساراپقا سالماۋشى ەدى. ەندى اڭداسا، اقبوپە وسى جۇرتتان مۇلدەم كەتۋى دە مۇمكىن ەكەن عوي. حالەل تۇڭعىش رەت اقبوپەنىڭ قاسيەتتى ورنىن جاڭا سەزدى. جاپانداعى جالعىز ءۇيدىڭ بار قىزىعى دا، قۋانىشى دا وسى اقبوپەنىڭ بويىندا ەكەن-اۋ. ەگەر ول بولماسا بۇل ۇيدە نە قاسيەت، نە جاقسىلىق قالماقشى. ءبارى دە جايداق توبەدەگى سورايعان پەش موينىنان شىعاتىن تۇتىنشە سۇيىلىپ، تاپ-تۇيناقتاي جينالعان جىپ-جىلى بولمە ءىشى ازىناپ بوس قالاتىنداي كورىندى. حالەلدىڭ كوڭىلى دە ءبىر ءسات قۇلازىپ، جۇرەگىندەگى بار اياۋلىسىن بىرەۋ العانداي سىلەيىپ وتىرىپ قالدى.
ءيا، قاپىش اقبوپەشتى عانا الىپ كەتۋگە كەلمەپتى، وسى ۇيدەگى بار قىزىق، بار جىلىلىقتى ءتۇپ ورنىمەن جۇلىپ اكەتۋگە كەلىپتى. ءبىراق وعان قارسى تۇرار نە ايلا-امال بار؟ تاعدىر سالعان ىسكە كىم ارا تۇرا الادى؟ قاراساي حالەلدىڭ بالالىق سەزىمىنە وسىلايشا وت تاستاپ الدى دا، ەندى نامىسىنا تيە سويلەدى.
— قاپىشتىڭ نيەتىن ەرتەدەن-اق سەزگەم. بىلتىر جالەلدىڭ جامباسى جەرگە تيەر-تيمەستە، ءقابىرى قۇرعاماي جاتىپ-اق ىشتەگى جاقىن جۇراعاتتارى اقبوپەگە قۇدا ءتۇسىپ قويىپتى دەپ ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەم. ءبىراق سەنى جۇدەتپەيىن دەپ ايتپاپ ەدىم. تۇرىنە اقىلى ساي اقبوپەدەي ادامعا كىم قىزىقپايدى. مولداباي دەگەن ومبى ىشىنە اتى شۋلى ءبىر ساۋداگەردىڭ جالعىز ۇلىنا بەرەدى ەكەن دەپ جاقىندا عانا بىرەۋلەر وسەكتەپ ءجۇر ەدى. اقىرى شىن بولدى. ونى بۇگىن قاپىشتىڭ كومەيىنەن سەزدىم. ەرتەڭ بولات پەن راۋزانى قاپىش ءوز باۋىرىنا سالىپ، اقبوپەنى ۇزاتادى دا قويا بەرەدى... شىركىن-اي، مولدابايدىڭ دا تاسى ورگە دومالاپ تۇر-اۋ، — دەپ قاراساي قىنجىلا وتىرىپ، شىرت تۇكىردى.
— وندا بالالاردى ءبىز الىپ قالساق قايتەدى، — دەدى حالەل. ءبىراق وسىنى ايتارىن ايتسا دا شىنىمەن اقبوپە مۇلدەم كەتپەكشى مە، بوتەن ءۇيدىڭ كەلىنى اتانىپ، از كۇندە جات ادام بولماقشى ما؟ — دەگەن وي تۇسكەندە كوڭىلى جاسىپ قالدى.
— و-وي، قاراعىم-اي، وسى كۇنى بالالارىن قاي ايەل تاستاپ كەتۋشى ەدى. جالەل بولماعان سوڭ، قايىن جۇرتتان گورى توركىن جاقىن ەمەس پە. ونى اتاما. ودان دا باسقا امالىن ويلاستىرۋ كەرەك، — دەپ قاراساي تاعى دا شىرت تۇكىردى.
— ەندى قانداي امال بار؟.. — حالەل شىن قىنجىلدى. ەڭ بولماعاندا ءالى دە ءبىراز كۇنگە دەيىن كەتپەي، اقبوپە تۇرا تۇرسا ەكەن دەپ، سول از كۇننىڭ ءوزىن مەدەۋ كورىپ قيماس كوڭىل تولقي بەردى. «شىنىمەن الىپ قالار امال بار ما، شىركىن-اي، تابىلسا عوي، سول امال»، — دەگەندەي اكەسىنە ۇمىتتەنە قارادى. قاراساي دا حالەلدىڭ اۋزىنان وسى ءسوزدى كۇتىپ وتىرعان.
— امال بار. ول امال سەنىڭ قولىندا. ەگەر سەن بەل شەشىپ كىرىسسەڭ، قاپىشتىڭ اۋزىنا ءوزىم-اق قۇم قۇيام، — دەگەندە، حالەل:
— مەنىڭ قولىمدا؟ مەنىڭ قولىمدا نە بار، مەن نە ىستەيمىن؟ — دەپ تاڭ قالدى.
قايران، ءمولدىر بۇلاقتاي تازا كوڭىل. ءقازىر اكەسى ايتار سۇمدىققا ونىڭ اۋزى بارماق تۇگىل، ءۇش ۇيىقتاسا ويىنا كىرەر مە. ءالى قايماعى بۇزىلماعان ادال كوڭىل ونداي ويدان اۋلاق ەدى عوي. ەگەر اكە قولىندا عانا تالاي قۋلىقتى جادىنا توقىپ، باسقا تازا دۇنيەنى كورمەي جىرىندى بوپ وسسە، سالعان جەردەن-اق اكە ءسوزىن ەمەۋرىنىنەن بىلەر ەدى-اۋ.
— ال، حالەلجان، كوپتەن بەرى كومەيىمدە تىرەلىپ جۇرگەن ءبىر ءسوزىم بار ەدى. ول — مەنىڭ دە، اق ءسۇتىن بەرگەن اناڭنىڭ دا تىلەگى، — دەپ قاراساي ەتپەتىنەن سۇيەۋلى تىرناۋىشتى الىپ، جەر تىرناپ وتىرىپ سويلەدى. جالەلجان ءبىزدىڭ بالامىز بولسا، سەنىڭ ءبىر قۇرساقتان، ءبىر شارانادان شىققان باۋىرىڭ. ەڭ جاقىنىڭ. ەكەۋىڭ تەل قوزىداي بىرگە ءوسىپ، بىرىڭە-بىرىڭ ارقا سۇيەپ وتەتىن ەدىڭدەر. ءبىراق سۇم اجال دەگەندەرىڭە جەتكىزبەدى. انا كىشكەنتايلارى دا ءتىرى جەتىم. ەندى ولاردى بىرەۋگە تەلمىرتىپ، جاۋتاڭداتىپ قويۋدىڭ رەتى بولماس. ولاي بولعان كۇندە جالەلدىڭ دە ارۋاعى ىرزا ەمەس. ەندىگى ايتارىم، ولارعا اعا عانا ەمەس، جالەلدىڭ ورنىنا قامقورشى بول. قاناتىڭنىڭ استىنا ال. اقبوپەشتەي بالا ىلۋدە كەزدەسەر. اتادان قالعان ميراس بار. ونى دا تەنتىرەتىپ جىبەرۋ اتىمىزعا لايىق ەمەس.
حالەلدىڭ دەنەسى مۇزداپ، جۇرەگى ۇرەيلەنىپ، توقتاپ قالعانداي بولدى. ءسوزدىڭ سىڭايىن تۇسىنسە دە، ونداي جاماندىققا بۇرۋعا ءداتى شىداماي حالەل ءۇنسىز قالدى. اۋزىنا لايىقتى ءسوز تۇسپەدى. اكەسى سوياۋ ءتىس تىرناۋىشپەن جەر ەمەس، ونىڭ قۇيقا تامىرىن تىرنالاپ وتىرعانداي بولدى.
ونىڭ ءۇنسىز قالعان قالپىن كەلىسكەنگە جورىپ، قاراساي ەندى اشىق سوزگە كوشتى.
— وقيمىن دەسەڭ وقى. وقۋىڭا اقبوپەش تە، ءبىز دە قارسى ەمەسپىز. تەك اياۋلى جەڭگەڭدى جات جۇرتقا جىبەرمە. ءومىر باقي جىلاۋمەن وتپەسىن. بۇگىن قاپىش كونسە كوندى، كونبەسە اقبوپەنىڭ وزىنە ايتىپ، الىپ قالام، بۇل ۇيدەن جىبەرمەيمىن. ەندى ءوزىڭ ادام ەت.
حالەل جاڭا عانا ۇيقىسىنان ويانعانداي سەلت ەتىپ، كۇرمەلگەن تىلدەن اششى ءۇن اتىلىپ شىقتى:
— جوق، جوق، كوكە! مۇنىڭىز ماسقارا عوي. اتاماڭىز، نە دەپ وتىرسىز؟
وقىس شىققان داۋىستان ەلەڭ ەتكەن قويلار دا باستارىن كوتەرىپ الىپ، كۇيىستەرىن دوعارا قويدى. قاراڭعى ءشوپ قۋىسىندا جۇلدىزشا جىلتىراعان جاپ-جاسىل كوزدەرىن بەرى بۇرىپ، ولار دا ۇرەيلەنە قارادى. تەك ازدان سوڭ بارىپ، ءا جاي اشەيىن ەكەن عوي دەگەندەي ءسۇيىر تۇمسىقتارى قايتا قيساڭداپ، بىرت-بىرت كۇيىسكە اۋىستى.
باعانادان مايموڭكەمەن وتىرعان قاراساي دا ەندى داۋسىن كوتەرىپ، بالاسىنا زەكي سويلەدى.
— ماسقاراسى نە؟ مەن سەنى جارعا يتەرىپ وتىرعام جوق. اكە ءسوزىن تاستايتىن قايدان شىقتىڭ. جالەلدىڭ بالالارىنان سەن بەزگەندە بوتەن جۇرت نە ىستەمەيدى. سەن تۇگىل، جەر ورتاسى جاسقا كەلگەن موسقال ادامدار دا ايەلىن تاستاپ، باسقا بىرەۋدىڭ ايەلىنە ۇيلەنىپ جاتقان جوق پا. وندايلار از با. سەن نەمەنە، سولاردان اۋليەمىسىڭ؟!. الدە اقبوپەشتى قوراش كورەمىسىڭ. انە، انا مولدابايدىڭ ءوزىڭ سىقىلدى التىن اسىقتاي بالاسى قىستاي قاپىشقا ءسوز سالدىرىپ قولى جەتپەي وتىرعان جوق پا. قيقاڭدى قوي. قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوق. اقىلعا سال. اقبوپەش ءوز ادامىڭ، — دەپ قاراساي تاعى شىرت تۇكىرىپ، قايتادان جۋاسي سويلەدى. — تاپ وسى جولى اقبوپەشتەن ايرىلۋدىڭ ءجونى كەلمەس، بالام. ەرتەڭ-اق وقۋعا كەتەسىڭ. ەگەر ۇناماسا كەيىن رۇقسات بەرەرسىڭ. ونىڭ ەشقانداي ايىپ-شامى جوق. ساعان جابىسىپ قالاتىن تالاق ەمەس. ازىرشە جالەلدىڭ ورنىن جوقتاتپا. ونىڭ ۇيدەگى ورنى دا كوردەي بوپ سۋىپ، قاڭىراپ بوس قالسىن دەمەسەڭ، بالالىقتى قوي! كەيىنگىسىن كورە جاتارمىن. ءازىر وسى ايتقانىم بولسىن. سوڭعى تىلەگىم. ەندىگىسىن ءوزىم-اق جايعاستىرامىن.
قاراساي ورنىنان شيراق تۇرىپ، تالتاڭداي باسىپ قاراڭعىعا سۇڭگىپ كەتتى. حالەلدىڭ ەكى بەتى دۋىلداپ ءشوپ قۋىسىندا قالا بەردى. نە ويلاپ، نە قويعانىن ءوزى دە بىلمەيدى: جاڭا اكەسى تاستاپ كەتكەن تىرناۋىشتىڭ باسىن باسىپ قالىپ، سابى ماڭدايىنا ساق ەتە قالعانداي مەڭ-زەڭ.
كەلەسى كۇنى اقبوپە ەرتە تۇرىپ، مۇزداي كيىنىپ الدى. شاي قويىپ، تۇنگى استى جىلىتىپ جۇرگەن ءجامىش ونى كورگەندە نە دەرىن بىلمەي، شىمشۋىرمەن وتتى قاعىستىرا بەرگەن.
— اپا، — دەدى اقبوپە. — اكەم بۇگىن جۇرەتىن شىعار.
— ءيا، قارعام، ءقازىر تاماق ىشە سالىپ اتتانادى. تاڭعى قاتقاقپەن كەتپەسە، كەشەدەن بەرى دالانىڭ قارى كۇرت ەرىدى عوي.
ءجامىش ودان ءارى ەشتەمە دەمەدى. قازاندىق قاسىندا ءۇنسىز سىلەيىپ تۇرعان اقبوپە:
— اپا، رەنجىمەسەڭىز، مەن دە... — دەي بەرگەندە:
— جانىم-اۋ، نە دەيسىڭ. قالاي عانا قيىپ سەنى جىبەرەم. شىنىمەن وسى ءۇيدى تاستاپ كەتپەكپىسىڭ، — دەپ ءجامىشتىڭ ەرنى دىرىلدەپ قويا بەردى. بەلىن جازىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرعان ءجامىشتىڭ قولىنان شىمشۋىرى دا ءتۇسىپ كەتتى. ۇزىن بويلى، اقسارى ەنەنىڭ بوزارا قالعان وڭىندە، جاساۋراي قالعان مەيىرىمدى قوي كوزىندە قىزىنداي تاربيەلەگەن اياۋلى كەلىنىن قيماس بەلگى بار. اقبوپە دە اناسىنداي بولعان ءجامىشتى وكپەلەتىپ العانداي قيپاقتاپ كەپ، موينىنان قۇشاقتاي الدى.
— اپا-اۋ، قايتىپ كەلەم عوي. مەنى مۇلدەم كەتەدى دەپ تۇرمىسىز. ەشقايدا دا كەتپەيمىن. تەك قار كەتىپ، جەر اياعى كەڭىگەنشە، ءبىراز ەلگە بارىپ، سەرگىپ قايتسام دەيمىن.
— ءوي، قاراشىعىم سول. بارا عوي وندا، بارا عوي، — دەپ ءجامىش اپپاق سازانداي اقبوپەنىڭ مولدىرەگەن كوزىنەن ءسۇيدى.
— وندا مىنا استى قامداي بەر. مەن قۇداعيدىڭ قىسقى سىباعاسىن سالايىن. قاپشىق قايدا ەكەن، قاپشىق؟
بايەك بولىپ، شوشالاعا قاراي ۇمتىلعان ءجامىشتىڭ coڭىنان قاراساي دا شىققان. جارما ەسىكتىڭ سىرتىنان كەلىن مەن ەنەنىڭ ءسوزىن تىنداپ تۇرعان قاراساي شوشالانىڭ كىلتىن اشا بەرگەن ءجامىشتىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الىپ زىرك ەتتى:
— ءوي، ەسۋاس نەمە! مي بار ما سەندە ءوزى. مىنا باسىڭدا ءبىر شاينام اقىل بولسا بۇيىرماسىن. نەمەنەگە اپىڭ كىرىپ، كۇپىڭ شىعىپ اپتىعىپ ءجۇرسىڭ. قايدا جىبەرمەكسىڭ اقبوپەنى؟
— قايدا جىبەرۋشى ەم، ۇيىنە بارىپ كەلەدى.
— ەشقايدا دا بارمايدى. وتىر ءارى، جەلىكتىرمەي.
— جەلىكتىرگەنى نەسى، — دەپ ءجامىش شىرت ەتكىزىپ كىلتتى اشىپ جىبەردى. — ءبىر جىل بويى قارا جامىلىپ وتىرعانى دا جەتەر. بارسىن. ءبىراز سەرپىلىپ قايتسىن.
— سەرپىلەتىن نە سونشا، وسى ۇيدە بىرەۋ ونى قاماۋدا ۇستاپ وتىر ما ەكەن. تۇندە عانا سەن سۋ ميعا ايتپادىم با. حالەل ەكەۋىن بۇگىن عانا قوسىپ وتىرعاندا، اراسىن سۋىتايىن دەپ پە ەڭ. ءبىراز باۋىر باسىپ ۇيرەنىپ السىن، سوسىن مەيلى.
— كەيىن دە ۇيرەنەر. ءبىرىن-بىرى ۇناتسا، ءوزى دە قايتىپ كەلەدى. زورلاپ قوسايىن دەپ پە ەڭ.
— ءوي، ءوزىڭ نە ايتىپ تۇرسىڭ، — دەپ شوشالا ىشىندە كۇڭگىرلەپ، ايەلىنە دىگىرلەي جونەلگەن قاراساي، قاپىش ۇيدەن جوتەلىپ شىققاندا بارىپ تىنا قالدى. — وسىدان، اكبوپەدەن قول ءۇزىپ، قاپىش سەكىلدى قۇدادان ايىرىلايىق، سوندا بولسىن ساعان!..
قاراساي قانشا شىجالاقتاعانمەن كەلىنگە توسقاۋىل بولا المادى. كىشكەنتاي قىزىن كيىندىرىپ، شاناعا وراپ وتىرعىزعان اقبوپە توركىنىنە كەتە باردى. جاسىنان ەركە وسكەن، بىربەت قىزىنا قاپىش تا ەشتەمە دەۋگە باتا المادى. تەك ءبىر قاعا بەرىستە قاراسايعا كۇڭك ەتكەن:
— قارەكە، اقبوپە مەنىڭ قىزىم بولسا، سەنىڭ دە قىزىڭ. قۇداي قوسقان بالانى بۇل ۇيدەن اكەتىپ، قايدا اپارادى دەيسىڭ. بارام دەسە بارسىن. شەشەسىن ساعىنعان شىعار. كەيىن حالەل ەكەۋى بىر-بىرىمەن جاراسىپ كەتسە، مەندە بوتەن وي جوق.
— ولاي بولسا، حالەل دە بىرگە بارسىن. شاناعا سىيماسا اتقا سالت مىنەر. جەر قارايىپ دەگدىگەنشە بىرگە بولىپ قايتسىن. تويلارىن كەيىن جاسارمىز، — دەگەن ەدى قاراساي، ءبىراق ول ايتقانى دا بولمادى. حالەل ورنىنان تۇرعان جوق. «ەشقايدا دا بارارىم جوق، اۋىرىپ جاتىرمىن» دەپتى شەشەسىنە.
پار ات جەككەن جەڭىل قاشابا ءۇي الدىنان جىلجىپ بارا جاتقاندا عانا حالەل ءىش كيىمىمەن ورنىنان اتىپ تۇرىپ، تەرەزەگە جابىستى. جۇقا قىراۋدى دەمىمەن ۇرلەپ، اياۋلى، اق جارقىن جەڭگەسى قاشان كوزدەن تاسالانعانشا ويماقتاي تەسىكتەن سىعالاپ ۇزاق قاراپ قالدى.
ەكىنشى تاراۋ
قىس بويى تۇتەگەن اق بوران كومىپ تاستاعان دالانىڭ قالىڭ قارى بيىل كۇرت ەرىدى. ءبىر جۇما ۇدايى سوققان وكپەك جەل قاردىڭ وكپەسىن تەسىپ، شوگىپ جاتقان تۇيە بۇيراتتاردى از كۇندە جالاڭاشتاپ كەتكەن.
تەك كەشەدەن بەرى عانا جەل رايىنان قايتىپ، اسپاندا سىرەسكەن قورعاسىن تۇستەس زىلدەي بۇلت ىدىراپ، كۇننىڭ كوزى جىلتىرادى. كوكتەمنىڭ العاشقى شۋاعى بۇل. از كۇندە ءدۇر سىلكىنگەن سارىارقا شۋاققا ماۋجىراپ، بۋسانىپ تۇر. ءزارى سىنعان ىزعارلى قار قىراتتاردىڭ كولەڭكەسىن پانالاپ، جىرالاردىڭ قۋىس-قۋىسىندا بۇعىپ جاتىر. تەرەڭ سايلاردىڭ ءىشى شالا ۇيىعان ايرانداي ىرك-ىرك ەتەدى.
قىزىل جالاۋدان شىققان ون شاقتى تراكتور جۇبىن جازباي اۋىر جىلجىپ كەلەدى. جاڭا بۇزىلعان لايساڭ جولدى باۋىرىمەن سىزىپ، كۇن ساسكەگە كوتەرىلگەنشە ەداۋىر جەردى ۇتىپ تاستادى. ءارقايسىسىنىڭ سوڭىندا تىركەگەن الىپ شانالار اۋىر تابانىمەن ءجىبي باستاعان توڭدى كوك باۋىرشا ءتىلىپ كەلەدى. شانالاردىڭ ۇستىنە جاسىل ۆاگوندار ورناتىلعان. الىستان قاراعاندا ۇيلەرگە جان ءبىتىپ، قيمىلداپ كەلە جاتقان سەكىلدى. جىلان باۋىر تەمىر تابانى شاقىر-شۇقىر ەتىپ، جەردى سولقىلداتا گۇرىلدەپ، قىرقادان كوتەرىلە بەرگەن ون شاقتى تراكتوردىڭ اراسىنان ەكى «گاز-69» سىتىلىپ شىقتى.
الدىڭعى ماشينادا وتىرعاندار — بولاشاق جاڭا سوۆحوز ديرەكتورى مورگۋن، باس ينجەنەر رايحان، شوفەرمەن قاتار وتىرعان وكىل ارتىنا ءبىر جامباستاي بۇرىلىپ، ەكەۋىمەن سويلەسىپ كەلەدى.
— سىزدەر ءسىبىردىڭ قاقاعان سۋىعىنا ۇرىنباي، ناعىز كوكتەمدە، جىل قۇسىمەن بىرگە كەلدىڭىزدەر. «لەنينگراد»، «چەرنيگوۆ» سوۆحوزدارىنىڭ جاڭا ورنىققان كەزىمەن سالىستىرعاندا قازىرگى كۇندى ايت پەن تويداي دەۋگە بولار ەدى. ناعىز اقپاننىڭ ۇسكىرىگىندە قۇرىلعان سوۆحوز ادامدارى تالاي كورەسىنى كوردى. سۋىققا ۇشىپ، ۇسىككە شالىنعاندار دا كەزدەستى. ەندى نە كەرەك، سونىڭ ءبارى ءبىر كۇنگىدەي بولماي ۇمىت بولدى.
— ول راس، — دەپ رايحان قۇپتاي بەرىپ ەدى، جاراتىلىسىندا قالجىڭشىل اق جارقىن فەدور ۆاسيليەۆيچ ىلە سويلەپ كەتتى.
— وسى كوكتەم بىزگە ءار كەزدە الدىمىزدان شىعىپ، سالماق سالا بەرمەسە يگى ەدى. ءبىراق الگى ءوزىڭىز ايتقان جىل قۇسىن دا امسە ۇمىتپاعايسىز. جىل قۇسىمەن قاتار كەلگەنمەن ارامىز جەر مەن كوكتەي-اۋ. تابيعات وزەننىڭ سەڭىن، كولدىڭ مۇزىن بۇزىپ، قىردىڭ قارىن سوگىپ، كوگوراي شالعىنىن ولارعا الدىن الا دايارلاپ، داستارقانىن جايىپ وتىرعان جوق پا؟ ءبىزدىڭ قولىمىزداعى بارىمىز مىناۋ عوي، — دەپ قولىنان تاستاماي وتىرعان بوياۋ قارىنداشپەن قولدان سىزىلعان جاڭا سوۆحوز جەرىنىڭ كارتاسىن جايا بەرىپ، ۇشەۋى دە راحاتتانا كۇلىسىپ الدى.
وسى ارادا، باعانادان بەرى سوزگە ارالاسپاي بارانكەگە جابىسىپ، العا قادالا قاراپ وتىرعان شوفەردىڭ شەگىر كوزى كۇلىمدەپ، ارتتاعىلارعا ءبىر كوز تاستادى دا، ويلاماعان جەردە وقىس ءسوز تاۋىپ، وتىرعانداردى ودان بەتەر كۇلكىگە باتىردى.
— فەدور ۆاسيليەۆيچ، جىل قۇسىنا تابيعات كولى مەن قامىسىن دايىنداعانىمەن، ءسۇزىپ الار بالدىرىن، ۇيا باسار ورنىن ازىرلەپ قويمايتىنىن دا امسە جادىڭىزدان شىعارماعايسىز.
— ءسوز تاپقانعا قولقا جوق، — دەسىپ ماشيناداعىلار ءبىراز كۇلىسىپ العان سوڭ، ەندى اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقاعا بۇردى.
— شىنىندا، سىزدەر جىلىنا كەلىپ ءبىر جاعىنان ۇتساڭىزدار، ەكىنشى جاعىنان كەشتەۋ قالىپ ۇتىلىپ وتىرسىزدار، — دەپ اۋداندىق وكىل قار سۋى ءسىڭىپ، دەگدي باستاعان جونعا كوز تاستادى. جەل قاعىپ كەپكەن سارى قاۋدان سەلدىرەي شايقالىپ، بۇكىل ءوڭىر دىرىلدەپ تۇر. ءار ويپاڭعا جينالعان جايىلما سۋلار جۇمساق سامال وتىندە، تەرەڭ كولدەرشە تولقىندانىپ جاتىر. — قىستا اشىلعان سوۆحوزدار وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇرىلىس ماتەريالدارىن تاسىپ، تۇرعىن ۇيلەر سالۋعا ءبىراز ازىرلەنىپ الدى. ال سىزدەر ءۇشىن بار ناۋقاننىڭ باسى ءبىر كەلىپ وتىر. قۇرىلىس جۇمىسىمەن قوسا، ەرتەلى، بۇگىن بيىلعى ەگىستىك جەردى جىرتۋعا كىرىسپەسەڭىزدەر بولمايدى.
— راس، تراكتورشىلاردى ەرتەڭنەن باستاپ بريگاداعا بولۋ كەرەك، — دەپ بيىلعى قاۋىرت كەلگەن كوكتەم دالاسىنا قاراپ وتىرعان رايحان دا جەڭىل كۇرسىندى.
سوسىن، ەستەرىڭىزدە بولسىن. تىڭ دالاسىن كوتەرۋگە سىزدەردەن از دا بولسا ءبىر كويلەك بۇرىن توزدىرعان تاجىريبەمىز بار، مىنا جاعدايعا كوڭىل بولىڭىزدەر: جاڭا تۇرعىندار ءۇشىن ەڭ قاجەتتى نارسە — اسحانا. — وكىل ماشيناداعىلارمەن قوسا ەزۋ تارتا كۇلدى. — ونى كىشىگىرىم نارسە دەپ ويلاماڭىزدار. قازاقتا «اس — ادامنىڭ ارقاۋى» دەگەن ءسوز بار. كوكتەمدەگى قارا سۋىقتا جاستار جاعى توڭ-تەرىس بوپ جۇرمەسىن. كەي ادامداردىڭ شي شىعاتىن وسال جەرى سول.
بۇل جەرگە العاش ساپار شەگىپ شىقپاس بۇرىن-اق، فەدور ۆاسيليەۆيچ تىڭ وڭىرىنەن قۇلاققاعىس بولىپ، تالاي نارسەنى شەت پۇشپاقتاپ ەستىگەن. سوندىقتان دا سوۆحوزعا اتتانار الدىندا ەڭ ءبىرىنشى ويعا الىپ، كەلىسكەن جەرى دە — ساۋدا ورنى. ءقازىر ارتتا كەلە جاتقان ءبىر تراكتوردىڭ جۇگى دە تۇگەلىمەن سول اسحانا جابدىعى.
بولاشاق سوۆحوزدىڭ رابكووپ باستىعى: «مىنا ادام اسحانا باستىعى. بۇرىن ۇلكەن قالانىڭ رەستوراندارىندا زال مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەگەن، شارۋاشىلىققا كوزى قانىق»، — دەپ تىعىرشىقتاي دوڭگەلەك، سۇلۋ كەلىنشەكتى تانىستىرعان.
— اگافيا نيكانوروۆنا، — دەپ بۋىندارى شۇڭقىرايعان سۇيرىكتەي اپپاق ساۋساعىن ۇسىنعان، قىرىقتارعا تاقاعان كورىكتى ايەل، ۇشى قايقيعان ادەمى كىرپىكتەرىن ءجيى قاعىپ، كوزىن توڭكەرىپ-توڭكەرىپ تاستاعان. ەگدە ايەل بولعانمەن ءالى جىپ-جىلتىر بەتىندە شار تارتقان ادامعا ءتان ءاجىم سىزاتى جوق. تەك بوكسە تۇسى ارتىق شودىرايىپ، شىمىرلانا تولعان مۇسىنىندە عانا ءسال موسقالدىق سەزىلمەسە، قىز كۇنىندەگى ويناقى قىلىعى دا، كەلىستى بادەنى دە تايماعان. ەسىمى قۇلاققا ەرسى ەستىلگەنى بولماسا، بەت پەردەسىن كەلىستىرە بوياعان بوياۋىمەن، تۇرپىمەن كوبەسىن مۇقيات تازالاعان شىمقاي قىزىل تىرناعىنا دەيىن ءالى تالاي دامدىدەن دامەسى بار قالا كەلىنشەكتەرىنىڭ قالپىن اڭعارتادى.
وزىنەن مۇشەل جاس ۇلكەن بولسا دا، سالعان جەردەن قۇرداسىنداي قاعىتا سويلەپ، كوزى بۋالدىرلانا تۇرىپ، ەمىنە قاراعان ايەل فەدور ۆاسيليەۆيچكە ۇناماي قالدى. سالعىرت تانىسىپ، سالقىن سويلەستى. ءبىراق بىلاي شىعا بەرە وسى مىنەزىن ءوزى دە ۇناتپاي، ىشتەي مىنەپ، سىنعا الدى. ءبىر كورگەن ادامنىڭ ىشىنە تەرەڭ سۇڭگىمەي جاتىپ، كۇستانالاي قويۋدى اعاتتىق دەپ ەسەپتەدى.
مىنە، قازىردە ءسوز ورايىنا قاراي اعافيا نيكانوروۆنا ياپيشكينا ەسىنە تۇسكەندە، ەرتەڭ قاراماعىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ سان قيلى مىنەزى، تۇرمىس جايى، ءومىر ەتكەلى جۇمباق ەكەنى، سول سەبەپتى ولارمەن شاپشاڭ ارالاسۋدىڭ قيىندىعى ويىن مازالاپ، كوسىلىپ جاتقان كەڭ دالاعا كوز تاستادى.
فەدور ۆاسيليەۆيچ مورگۋن تىڭعا كەلگەن سوۆحوز ديرەكتورلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى. سوندىقتان دا ونىڭ ءومىر تاريحى ونشا ۇزاق ەمەس. بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن تيميريازيەۆ اتىنداعى اكادەميانى بىتىرىسىمەن ۋكراينا جەرىندە اگرونوم بولىپ ىستەدى دە، كەيىنگى ۋاقىتتا سىرتتان اسپيرانتۋرادا وقىپ، كييەۆ قالاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىندە جۇرگەن جەرىنەن قازاقستان تىڭىنا اتتاندى. بۇرىن مەكتەپتە جۇرگەن كەزىنەن سپورتپەن شۇعىلدانعان فەدور اكادەميا قابىرعاسىندا جۇرگەندە گيمناست-اكروبات بولىپ، سپورت ماستەرى اتاعىن العان. بەرتىن كەلە جۇمىس باستى بولىپ سپورتتان قول ءۇزدى دە، بىرەر جىلدىڭ ىشىندە تالدىرماش دەنەسى تولىپ، سەمىرىپ كەتتى. ايتسە دە بۇرىن سىمداي تارتىلعان يىقتى، كەلبەتتى جىگىتتىڭ سىرت تۇلعاسى ونشا بۇزىلعان جوق. قايتا جاسى ۇلعايعان سايىن قۇلاقتىڭ تۇبىنەن مويىنعا قاراي جىلجيتىن، كوزدىڭ قۇيرىعىنا جۇلدىزدانا سىزىق تارتاتىن اجىمدەر تولىقتىقتان بىلىنبەي، بۇرىنعىدان دا سۇلۋلانىپ، جاسارا تۇسكەن سەكىلدى. قىرىقتارعا تاقاعان فەدور ۆاسيليەۆيچتىڭ وتىزداعى جىگىتتەي كورىنەتىنى دە سودان.
مىنە، ەندى جۇيتكىگەن ماشينامەن شىر كوبەلەك اينالىپ جارىسقان ميداي دالانىڭ ءبىر پۇشپاعى سوناۋ ۋكراينا دالاسىندا وسكەن كىشكەنتاي سارى بالا — فەديانىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە بەرىلمەكشى. بۇرىن سوقا ءتىلى تيمەگەن، تۋسىراپ جاتقان قۇيقالى تىڭ جەر فەدور ۆاسيليەۆيچ ءۇشىن دە قاقپاعى اشىلماعان سىر ساندىق ءتارىزدى. بۇرىن قارىس قادام اتتاپ باسپاعان جەرى.
تىڭ سوۆحوزعا كەلەتىن ادامدار دا جاڭا. ءتىلى دە، سالتى دا بولەك جاندار. تەك ماقساتى، ىزگى ارمانى ورتاق جاندار. ەرتەڭ جاس تا، كارى دە، جۋاس تا، تەنتەك تە، ەلگەزەك تە، جالقاۋ ادام دا كەزدەسەدى. سوۆحوزعا كەلەتىن ادامداردىڭ كوپشىلىگى جاستار. ءبارىنىڭ ءتىلىن تاۋىپ، ۇستاي ءبىلۋ ءۇشىن ۇلكەن پاراساتتىلىق، ونەر كەرەك. اقىل سۇراپ، سۇيەنىش تابار ەڭ جاقىن ادامى مىنا قاسىندا وتىرعان رايحان سۇلتانوۆنا.
فەدور ۆاسيليەۆيچ باس ينجەنەردىڭ ءوزىن انىق بىلمەيدى. كەشە رايكوم سەكرەتارىنىڭ كابينەتىندە تۇڭعىش رەت كەزدەسىپ، جاڭا سوۆحوزدىڭ قۇرىلىسى، شارۋاشىلىعى جايلى ەكى-ۇش ساعات كەڭەسكەن. ول ەكى ارادا ونىڭ مىنەز-قۇلقى، ىشكى سارايى قانداي ادام ەكەنىن تاني قويۋ قيىن-اۋ. ءبىراق سول از مەرزىمنىڭ ىشىندە مورگۋننىڭ انىق كوزى جەتكەنى رايحاننىڭ ەكى قاسيەتى: انا تىلىندە قالاي سويلەيتىنىن كىم ءبىلسىن، باس ينجەنەر ورىس تىلىنە مەيلىنشە جەتىك. اكسەنتسىز سويلەيتىنى وز الدىنا، لوگيكاسى باي، سابىرمەن وتىرىپ، ايتاتىن ويىن مانەرلەپ جەتكىزەدى. سويلەي تۇسسە ەكەن، ايتا تۇسسە ەكەن دەرلىك. بۇرىن شىعىس حالقىمەن كوپ ارالاسپاعان، تاريح، ءقايسىبىر ادەبيەت كىتاپتارى ارقىلى سىرتتاي عانا بىلەتىن مورگۋن رايحان العاشقى سويلەگەندە تاڭىرقاپ قالدى. شىعىس ەركەكتەرىنىڭ ءبارى فەدور ۆاسيليەۆيچ ءۇشىن جاسىندا وقىعان حادجي مۇرات سەكىلدى وجەت، قايسار، ات قۇلاعىندا وينايتىن باتىر تۇلعالى ادام بولىپ كورىنەتىن دە، ال ايەلدەرى ءومىرى اۋزىنىڭ جىگىن اشىپ سويلەمەيتىن بۇيىعى، ءتىپتى تۇرمىس اۋىرتپالىعىنىڭ ءبارى ءبىر ءوزىنىڭ موينىنا ءتۇسىپ ەزىلگەن، بوتەن ادامنىڭ كوزىنە تىكە قاراي المايتىن جاسقانشاق بولىپ ەلەستەيتىن. بۇل بالا كۇنىنەن بەرى قالعان ەلەس. ال مىنا رايحان سۇلتانوۆنانى كورگەندە، جاس ديرەكتور جاڭا ءبىر دۇنيەگە كەلگەندەي، بايتاق دالانىڭ ءالى دە بىلە بىلمەيتىن مىڭ قاقپاسىنىڭ ءبىرىن اشىپ كىرگەندەي بولدى. كەشە عانا كييەۆ اۋىل شارۋاشىلىق اكادەمياسىندا اسپيرانت بولىپ جۇرگەندە، ءوز ەلىنىڭ تاريحىن، گەوگرافياسىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن سياقتى ەدى. سويتسە، ول — مەكتەپ، ينستيتۋت قابىرعاسىندا وقىعان كونە تاريح قانا ەكەن. بۇگىنگى تاريح قانداي تەز وزگەرىپ كەتكەن. كلاسس قابىرعاسىندا ءىلۋلى تۇراتىن سوۆەت جەرىنىڭ كارتاسىنان ون التى رەسپۋبليكانىڭ شەكاراسىن وقۋشى فەديا كوز جۇمىپ تۇرىپ ايىرىپ بەرەتىن. قاي جەردە قانداي كەن — كومىر، تەمىر، مۇناي شىعادى — وعان مۇدىرمەيتىن. ءبىراق سونىڭ ءبارى ساياز ءبىلىم ەكەن. تاۋ-تاسىن، ەكونوميكالىق بايلىعىن ءبىلۋ — ادام باسىنداعى بايلىقتى ءبىلۋدىڭ شيرەگىنە كەلمەيدى ەكەن. جالعىز رايحاننىڭ ءوزى مورگۋن ءۇشىن شەتسىز-شەكسىز ميداي دالا ءومىرىنىڭ دە تەرەڭ سىرى بارىن مەگزەگەندەي بولدى.
باس ينجەنەردىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى بۇل ولكەنىڭ ساي-سالاسىن، وزەن-كولىن، وي-شۇقىرىن جاتقا بىلەتىندىگى ءوز الدىنا، جەر قىرتىسىنا، توپىراعىنا دەيىن بەس ساۋساقتاي ايىرادى. كەشە ەگىستىك جەر مەن مال جايىلىمىنىڭ كارتاسىن جاساپ، قاعاز بەتىنە تۇسىرگەندە، رايكوم سەكرەتارىنىڭ ءوزى ونىڭ الدىندا شاكىرت سەكىلدى باس يزەپ وتىردى. ءۇش-تورت جىل اگرونوم بولعان مورگۋن، جەتى قات جەر استىنىڭ توپىراعىنا دەيىن بىلەتىندەي كورىنىپ، ەندىگى جەتپەيتىنى تەك عالىمدىق اتاق قانا دەپ ويلاپ ەدى. ەندى قاراسا، مىنا كوسىلە جاتقان جاپان ءتۇز اسپيرانت فەدور ۆاسيليەۆيچكە تاعى دا جاڭا كىتاپتاردىڭ بەتىن اشتى. تۇڭعىش رەت قازاق دالاسىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا مورگۋن قيان تۇكپىردە جاتقان ەلگە، تۋسىراپ جاتقان جەرگە ءبىلىم تاراتىپ، ۇلگى بەرەم دەپ، بيىكتەن قاراپ كەلىپ ەدى، ەندى الدىنان شىققان اق شاشتى انا-رايحان مەن اق سەلەۋ جاپقان مىنا جەر-انا دا جاڭا ءبىر ۇستازداي كورىندى. ەندى ءوزى تومەندە تۇرىپ، بيىككە، الىسقا كوز تاستادى.
نە دەگەن ۇشى-قيىرسىز كەڭ-بايتاق دالا. تاۋى دا، توعايى دا جوق تاقتايداي كەڭ جازىق. ءبىر قىرات پەن ەكىنشى قىرات اراسى كوز جەتكىسىز. اندا-ساندا وڭ جاق بۇيىردەن، سول جاقتان ايناداي جارقىراعان كولدەر كورىنەدى. اينالاسى تۇنىپ تۇرعان قامىس. ءقايسىبىرىنىڭ ورتا تۇسىندا ويدىم-ويدىم عانا جالتىرى بولماسا، بيىك قوعا باسقان قالىڭ قوپا.
جول بويى شىر اينالعان جۇمىر جەردەن كوز الماي، تەرەزەگە قاراعان رايحان تۋىپ-وسكەن دالاسىن قاتتى ساعىنىپتى.
— انا ءبىر كول «قامىستى كول». ودان ءارى جارقىراعان ۇلكەن كولدى «سارجان» دەيدى. باياعى زاماندا سارجان دەگەن بىرەۋدىڭ جايلاۋى بولعان ەكەن، — دەپ مورگۋنعا ءتۇسىندىرىپ قويادى. — سوناۋ ءبىر الىستاعى قارايعانعا كوزىڭىز جەتە مە؟ ول ەكى-ۇش جەرگە شاشىراي وسكەن شوق تال. سونىڭ باۋىرىندا ەسىز قىستاۋ بار. ەسداۋلەت قىستاۋى. ونىڭ وڭ جاعىنداعى قىراتتىڭ توبەسىندە كورىنگەن ءسالىم قىستاۋى. ءسالىم، ءمالىم دەگەن اعايىندى ادامدار بولىپتى.
فەدور ۆاسيليەۆيچ اۋدان ورتالىعىنان شىققالى ساناپ كەلەدى. ەكى-اق كولحوزدى باسىپ ءوتتى. ال قىستاۋ سانى ون ەكى بولدى. كولحوز ارالارى جىراق تا، قىستاۋ ارالارى جاقىن.
— رايحان سۇلتانوۆنا، — دەدى مورگۋن ءسالىم قىستاۋىنىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە. — بۇرىن اۋىلدار ءجيى وتىرعان سەكىلدى، كەيىن سيرەپ كەتكەنى قالاي؟
رايحان جەڭىل كۇرسىندى.
— ءسىز ادامدار ازايعان با دەگىڭىز كەلەدى عوي، جوق، ادامدار ازايماعان. راس، ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى كەزدەردى ەسەپتەمەگەندە، وتىزىنشى جىلدارى، قالا بەردى سوعىس كەزىندە حالىق سانى، ەر-ازامات سانى ءبىراز كەمىدى. بۇل ارانىڭ ول تاريحىنا جۇرە كەلە قانارسىز. ديالەكتيكا، جولداس مورگۋن، ديالەكتيكا، — دەپ رايحان ءسال ەزۋ تارتتى. ەرنىنىڭ ءبىر بۇرىشى عانا ءسال بۇلك ەتتى دە، كوزى كۇلگەن جوق. — ءبىراق اۋىل ارالارىنىڭ سيرەۋ سەبەبى ول ەمەس. قازاق حالقى ەجەلدەن كوشىپ-قونىپ، كەڭ دالادا شۇرايلى جەردى قۋالاپ، قىس قىستاۋدى، جاز جايلاۋدى مەكەن ەتىپ وسكەن جۇرت. تەك، وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا مويىن سەرىككە بىرىگىپ، كولحوز ۇيىمداسقاننان كەيىن عانا، ءار جەردە بىتىراپ قونىپ، ءوز وشاعىنىڭ باسىندا جەكە ءومىر سۇرگەندەر ءبىر اراعا قونىس تەۋىپ، وتىرىقشىلىققا ۇيرەندى. سوناۋ شاشىراپ جاتقان قىستاۋلار سول ەسكى قونىس، جەكە وشاق، جالعىز شاڭىراقتىڭ بەلگىسى عانا. جەرگىلىكتى ادامداردىڭ مىنا جالپاق جونداعى وريەنتيرى. «پالەن قىستاۋ مەن پالەن قىستاۋدىڭ اراسى پالەن شاقىرىم، ەسداۋلەت شابىندىعى، ءسالىم شۇيگىنى»، — دەپ جەر تانابىن، جول جوباسىن وسىلاي ايىرادى. فەدور ۆاسيليەۆيچ، ءسىزدىڭ دە ءبىلىپ قويعانىڭىز ارتىق ەمەس. العاشقى جىلدارى ولار دا بىزگە وريەنتير بولۋى مۇمكىن. ەندى جاتتاي بەرۋىڭىزگە دو بولادى. جاڭاعى ەسداۋلەت قىستاۋىنان بىلاي قاراي ءبىزدىڭ سوۆحوز جەرى باستالادى.
مورگۋن بۇل اتاۋلاردى كەشە دە ەستىگەن. رايحان مەن رايكوم سەكرەتارى «قايىڭدى» سوۆحوزىنىڭ كارتاسىن سىزعاندا كول، ساي قىستاۋلاردى بەلگى ەتكەن. فەدور ۆاسيليەۆيچ سولاردىڭ اتتارىن ەكى-ۇش قايتالاعاندا-اق قاعىپ الىپ، ءتىلىن سىندىرىپ، دۇرىس ايتىپ، رايحانداردى تاڭ قالدىرعان ەدى. مورگۋن، تەگىندە لينگۆيستيكالىق قابىلەتى دە كۇشتى جىگىت. فرانسۋز، نەمىس ءتىلىن دە جاقسى سويلەيدى. قازاق ءتىلىنىڭ دە فرانسۋز تىلىندەي توپقا جاتاتىنىن ءبىر ەستىپ الۋى مۇڭ ەكەن، قازاق سوزدەرىنە كەلگەندە، مايماڭداي الا جونەلگەن.
جەڭىل ماشينا تار جولدىڭ بويىمەن قۇمىرسقاشا ورمەلەپ، قوياننىڭ بوكسەسىندەي توڭكەرىلگەن ەڭسەلى قىرقاعا شىقتى. كوسە ادامنىڭ يەگىنە ۇركە شىققان سيرەك ساقالداي قىربىق قاۋدان بوتەن ەشتەمە وسپەگەن جالاڭاش تاقىر توبەدەن وسى ماڭنىڭ ءتورت قۇبىلاسى الاقانعا سالعانداي تەگىس كورىنەدى. جاڭا جولدا قالعان قىستاۋلار ساعىم كوتەرگەندەي قايتا بۇلدىراسا، بىر-بىرىنەن الاسا جاتقان جالتىر كولدەر ايدالاعا شاشىپ تاستاعان ءىرى سولكەبايشا كۇنگە شاعىلىسادى. ماشينا رادياتورى قايقاڭ ەتىپ قىرقانىڭ باسىنا ءبىر كوتەرىلدى دە، موينىن ىشىنە تىققان سۇزەگەن مالشا تۇقىرايىپ، قايتادان تومەن سىرعاناي بەردى. قازان تارىزدەس كەڭ ويپاتتىڭ تۇبىنە قاراي زۋلاتىپ كەلەدى.
— كولحوزداردىڭ اراسى قانداي الىس ەدى. جولداعى اۋىلدان شىققالى جوباسى وتىز كيلومەتردەي بولىپ قالدى بىلەم، — دەپ مورگۋن سپيدومەترگە قارادى. — اناۋ الدا كورىنگەن كولحوز بولار تەگى؟
— اۋىل ءالى الىستا. ول پوستويالىي دۆور. «مالجان اعاتى» سول. ءسىزدىڭ رەزيدەنسياڭىز، فەدور ۆاسيليەۆيچ، — دەپ وكىل موينىن بۇرىپ جىميىپ قويدى.
سوۆحوز ورنايتىن شوق اعاشتىڭ تۇسىنا ساسكەدە جەتكەن رايحاندار، جالپاق توبەلى، شاتىرسىز جالعىز ءۇيدىڭ قاسىنان وتە شىقتى. انادايدان توتەلەي جارىسقان وڭكەي اق ءتوس ۇيالاستار ماشينا دوڭعالاعىنىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتەردەي تاقىمداپ، ءبىراز جەرگە دەيىن شابالانا ءۇرىپ قالا بەردى. «بالەم، ەندى جولامايتىن بولعان شىعارسىڭ»، — دەپ اجەپتاۋىر شارۋا تىندىرعانداي جەڭىل جورتاقتاپ ءبارى كەيىن قايتتى.
بولاشاق «قايىڭدى» سوۆحوزىنىڭ باسشىلارى «مالجان اعاشىنان» ءۇش ءجۇز مەتردەي جەرگە قازىق قاعىپ، وسى ماڭدى جاياۋ ارالاپ ءجۇرىپ ەسكى جۇرتقا تىرەلگەن. بۇل — رايحاننىڭ كوزىنە جاس اكەلگەن ەسكى جۇرت. بۇل — رايحان مەن قاراساي كەزدەسكەن جەر، بىر-بىرىنە ءتىل قاتپاي ءۇنسىز تۇرىپ قالعان ەسكى جۇرت.
* * *
ءيا، قاراسايدىڭ كوزى: «سەن ولگەن جوق پا ەدىڭ»، — دەپ تۇرسا، رايحاننىڭ كوزى: «سەن ءالى ءتىرى ەكەنسىڭ عوي»، — دەپ تۇردى. ءۇنسىز مەڭىرەۋ تۇزدە الدەنەدەن ۇركىپ بىر-بىر ەتىپ ۇشقان يتالا قازداي قوس ماشينا ءدۇر ەتىپ الىپ، قاتار تۇزەپ جونەلە بەردى.
قاشان ءبىر قىر اسىپ، كوزدەن تاسالانعانشا قاراساي دا، قاڭتارۋلى قارا بيە دە ايدالادا سىلەيىپ، ۇزاق تۇرىپ قالدى.
ال رايحان باعاناعى ازىردە تۋىپ-وسكەن جەرىن ساعىنىپ كورگەندە كوكتەمنىڭ بۇگىنگى العاشقى شۋاعىنداي جادىراپ، كوڭىلدى وتىر ەدى. قاراسايمەن كەزدەسكەننەن كەيىن لەزدە توماعا-تۇيىق، تۇنەرىپ الدى. نە قالىڭ ويدا وتىرعانىن، نە ۇيقىسى كەلىپ بەيجاي بوپ وتىرعانىن ايىرۋ قيىن. ءبارى دە ءۇنسىز.
ماشينا ايىرىق جولعا تىرەلىپ توقتاعاندا بارىپ الداعى ادام تىلگە كەلدى.
— ال، ەندى ەرتەڭگە دەيىن ساۋ-سالامات بولىڭىزدار. مىنا جول تۋرا «جاڭا تالاپقا» اپارادى. ەرتەڭ ارتتاعى ادامدار «مالجان اعاشىنا» كەلەتىن بولار. الدىن الا بارىپ، قارسى العاندارىڭىز ءجون. مەن دە كوپ ايالداماسپىن. تۇسكە تامان سوڭدارىڭىزدان جەتەرمىن، — دەپ، قۇيرىق تىستەسە كەلە جاتقان سوڭعى ءوز ماشيناسىنا وتىرىپ، جاڭا قۇرىلعان «وزەرنىي» سوۆحوزىنا قاراي بۇرىلىپ كەتتى.
بۇل جاقتىڭ جەرى قىراتتى بولاتىن. ماڭايداعى اۋىلدارعا تۇسكەن قاردىڭ استىنا قىزىل سۋ جاڭا جۇرە باستاعاندا، بۇل ارانىڭ قارى ەلدەن اققۇلا بۇرىن ەرىپ، شاڭى شىعىپ جاتاتىن ادەتى. جامان ءتۇز جاق بەتى سورتاڭ. يزەن مەن ساسىر كەي جەرىنە ميا وسكەن اششىلى، سوزاڭدى جەردە ۇزاق قىستا ءبىر كولەم قار جاتپايدى. ىزعىرىق جەل ءبىر شوكىم قاردى جەر يىسكەتپەي قوپا-قوپاعا ءۇيىرىپ تىعادى. دالا دەگدىپ، قۇرعاپ قاپتى. جەل قاعىپ سۋدىراعان ءولى قاۋ شابدار اتتىڭ شوقتىعىنداعى ءبىر ءتۇپ قياق جالداي جەلبىرەپ، بوزاڭ تارتقان.
— فەدور ۆاسيليەۆيچ، — دەدى باعانادان تۇنجىراپ وتىرعان رايحان اۋىر ويدىڭ بۇلتىن سەرپىپ، مورگۋن دا «ە، باسە» دەگەندەي ەلەڭ ەتىپ، جادىراپ، رايحان مەگزەگەن جاققا قارادى. — ءبىزدىڭ سوۆحوز شەكاراسى وسى تۇسقا دەيىن كەلەدى. بايقايسىز با، بۇل ارانىڭ قارى ەجەلدەن ەرتە كەتەدى. توڭى دا جىبىگەن. ەندى ءبىر جۇمادا سوقا سالماسا، قۇرعاپ كەتەتىن ءتۇرى بار. بيىلعى جەر جىرتۋدى وسى ارادان باستاعان ءجون بولار. ارينە، جەر جايىن ءسىز مەنەن گورى جاقسى بىلەسىز.
— جوق، رايحان سۇلتانوۆنا، قاشان ۇيرەنىسكەنشە بۇل ارانىڭ اگرونوميالىق سپەسيفيكاسىن سىزدەن سۇراۋعا تۋرا كەلەر.
— قازىرگى كەلە جاتقان «جاڭا تالاپتى» كولحوزشىلاردىڭ كەلىسىمىمەن بىزگە قوساتىنىن دا ەستىگەن شىعارسىز. كوپ ۇزاماي ول دا بولىپ قالار. ءبىراق ەسىڭىزدە بولسىن، بۇل كولحوزدىڭ جەرى الا-قۇلا. «جامان ءتۇز» دەگەن ۇلكەن اششى كولدى كارتادان كوردىڭىز عوي. ول جاققا قاراي سوقا سالۋ پايداسىز. كەشە رايكومدا ول ارانى دا جوسپارلاپ وتىرعان سياقتاندى. كەيىن كورەرمىز ونى...
* * *
— رايحان كەلىپتى، رايحان كەلىپتى، — دەگەن حابار «جانا تالاپ» كولحوزىنىڭ تاپ ورتاسىنا ءتۇسىپ جارىلعان بومباداي بولدى. اۋىل ادامدارى تايلى-تاياعىنا دەيىن جۇگىرىپ، كۇن باتىس جاق بەتتەگى شاتىرلى ۇيگە قاراي شۇبىردى. ەكى بولمەلى شاعىن ءۇيدىڭ الدىن جينالعان جۇرت اپ-ساتتە باسىپ كەتتى. قانشاما ەنتەلەي ءتۇسىپ، اسىعىپ جەتكەنمەن قورانىڭ اۋزىنان ءارى اسا ال ماي شوعىرلانا بەرەدى. قالىڭ تاقتاي قاقپانى كەڭ جاۋىرىنىمەن تىرەپ العان شوپر وسپان كۇجىلدەپ، ىشكە جىبەرمەي تۇر:
— ارانىڭ ۇياسىنداي بولماي تاراندار. ەرتەڭ دە كۇن بار. كەلەرسىڭدەر، امانداسارسىڭدار. ءقازىر كىرۋگە بولمايدى.
جينالعان جۇرت كەتەر ەمەس. سوڭىن الا جەتكەندەرى شوپر وسپاننىڭ مىنا ىسىنە قايران قالىپ:
— ءوي، مىناسى نەسى. مىناۋىڭا جول بولسىن. ەستىمەگەن ەلدە كوپ، — دەپ ەنتەلەي باسىپ بارسا دا شوپر وسپاننان قايمىعىپ، لەزدە جۋاسي سويلەيدى. — قوي، مۇنىڭ ءجون ەمەس. بىرتىندەپ كىرىپ امانداسىپ شىعايىق تا.
— سەندەردىڭ باس-باسىڭا تۇسىندىرەيىن بە ەندى، — دەپ شوپر وسپان كەيىپ تۇر. — ايتتىم عوي جاڭا: كەمپىر تالىپ جاتىر. ءوزى دىمكاس، ءالجۋاز ادام، جۇرت توپىرلاپ كىرگەن سوڭ ودان سايىن تىنىسى تارىلىپ، ءجۇرىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل. ەندى بولدى ما؟! ال بارىڭدار.
كەمپىرلەر جاعى ەرىندەرىن سىلپ ەتكىزىپ، باس شۇلعىسىپ قالدى.
— ءقايتسىن، بايعۇس. ول تۇرماق مەنىڭ ءوزىم ەستىگەندە نە بولعانىمدى بىلمەيمىن. ءتىپتى ەسىم شىعىپ، كەبىسىمدى تەرىس كيىپ كەلىپپىن، — دەپ ءبىرىنىڭ تۇمسىعى شىعىسقا، ەكىنشىسى قۇبىلاعا قاراعان كەبىسىن كورسەتتى.
— ە، جانى ءسىرى دە قايتا ول كەمپىردىڭ. مىناداي قۋانىش ۇستىندە انا-مىنا ادام بولسا جۇرەگى جارىلىپ ءولىپ كەتۋى دە ىقتيمال.
— ايتسە دە ءوزىنىڭ تىلەگى دۇرىس ەكەن. «رايحانىمدى ءبىر كورىپ ولسەم، ارمانىم جوق. قۇلىنىمنىڭ تويىن كورمەي ولمەيمىن» دەپ كۇدەرىن ۇزبەۋشى ەدى.
— قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى. تاپ رايحان ءتىرى ورالادى دەگەن كىمنىڭ ويىنا كەلگەن. كىشى aپa-ay، بيىل بار عوي، ۇمىتپاسام قىس ءىشى بولۋ كەرەك، رايحاندى تۇسىمدە كورىپ، ەرتەڭىندە ءتاشىم موللاعا قۇران وقىتىپ ەم. كۇن جۇما عوي، بىردەمە دامەتەتىن شىعار دەپ، وزىمشە ارۋاققا بالاپ جۇرمەيمىن بە. ءاي، ءبىراق سودان بار عوي، كىشى اپا، رايحان كادىمگىدەي قاسىما تاياۋ كەلىپ سويلەسىپ ەدى، وي اللاي، — دەپ الپىستاردىڭ ىشىندەگى كەمپىر بەتى قاتپار-قاتپار مىجىرايعان ەڭكىش كەمپىرگە اڭگىمەنى سوعا جونەلدى.
ەندى بىرەۋلەرى ىشكە ەنۋدەن مۇلدەم كۇدەر ۇزگەن سوڭ شوپر وسپاندى قاۋمالاپ رايحان جايىن سۇراپ تۇر:
— ءاي، ءوزىڭ انىقتاپ كوردىڭ بە؟ قارتايعان شىعار، ءا؟
— شىركىن-اي، جانىپ تۇرعان وت ەدى-اۋ. ەندى نە ءبىر سۇرقىلتايدى كورمەدى دەيسىڭ، جاسىپ قالعان شىعار.
— و كەزدە سەن جاستاۋ ەدىڭ. تولىق بىلمەيسىڭ دە عوي. مىنا ءبىز عوي قاتار قۇربى بولىپ وسكەن. شاشى كومىردەي قاپ-قارا، كوزى مويىلداي، ۇزىن بويلى، دەگەن اققۇبانىڭ سۇلۋى ەدى. سۇلۋ بولاتىن، سۇلۋ...
— وسى كۇنگە دەيىن حابار-وشارسىز قايدا بولدى ەكەن، ءبىلدىڭ بە؟
— ە-ە، قايدا بولدى دەرىڭ بار ما.
بۇل ۇيگە قۋانىش پەن رەنىش قوڭسى كىردى. قۋانىشتى الا كەلگەن رايحاندى زورعا تانىپ، سۇرىنە-قابىنا قۇراق ۇشىپ موينىنا اسىلعان كەمپىر جان داۋىسىمەن باج ەتتى. ودان ءارى سۋ تۇبىنە شىمىرلاپ باتىپ كەتكەن ادامداي ءۇنى تۇنشىعىپ قيرالاڭ ەتىپ قۇلاي بەردى. جولاۋشىلار قاۋمالاي كەپ، بيىك تەمىر كەرەۋەتكە كوتەرىپ سالدى دا، جان دارمەندە بەتىنە سۋ بۇركىپ، اۋىلداعى فەلدشەرگە شوفەر بالانى جىبەردى.
قىرتىس-قىرتىس سۋالعان جاق بولماشى جىبىر ەتىپ، وپىرايعان اۋىز ىشكە قاراي ءبۇرىسىپ تەرەڭدەپ بارادى. شۇڭىرەك كوزدىڭ ءتۇبى كوگەرىپ، جۋان تامىرلى تارامىس قولدار قۋارىپ، بوزارا بەرگەندە اق سەلەۋ شاشىن سيپاپ تۇنجىراي قاراعان رايحان دا داۋسىن شىعارىپ جىلاپ جىبەردى:
— اپا، ماما! ويپىرماي، ءۇزىلىپ بارادى عوي. ەندى قايتەيىن...
بۇل — رايحاننىڭ اناسى ليزا ەدى.
قىزىنىڭ كوزىنەن تامعان ىستىق جاس تاڭداي-تاڭداي قاتپارلانعان ماڭدايىنا تيگەندە، جانارى تايعان كوكشىل كوزى قايتا اشىلىپ، ءبىر ءسات تۇرا قادالا قالدى. «رايحانىمبىسىڭ، وسى شىن با، الدە وتىرىك پە؟» دەگەن ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى بۇلدىر كوز قاراس شۇڭىرەك كوزدىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە «جانىم-اۋ، قالاي قارتايىپ كەتكەنسىڭ» دەگەن ايانىش كولەڭكەسى بار. وسىنى تۇسىنگەن رايحان دا:
— مەن، اپا، كەلدىم. ءبىرجولا كەلدىم، — دەپ ەستىلەر-ەستىلمەس كۇبىرلەدى. «راس، ءوڭىم ەكەن» دەگەندەي ليزا شەشەيدىڭ دە ءجۇزى قايتادان تىرلىك نىشانىن ءبىلدىرىپ، باتىپ كەتكەن كۇننىڭ تابى قالعان كۇزگى جانارسىز بۇلتتىڭ بەتىندەگى ءسونىپ بارا جاتقان قىزىل كۇلگىن تۇستەي سۇيىق قان جىبىرلاپ شىعا بەردى.
سوندا بارىپ باعانادان بەرى قىزى ەنشىسىنە تيمەي سىلەيىپ تۇرىپ قالعان نار ادام كۇركىرەگەن كۇندەي بوپ رايحاندى باس سالىپ قۇشاعىنا الدى. بۇل — رايحاننىڭ اكەسى گريگوريي ماتۆەيەۆيچ فەدوروۆ. بويى ۇيگە تىرەۋ، مراموردان سومداپ قۇيعانداي بار تۇلعا ەرەكشە مول بىتكەن. بۇكىل جاق پەن شىقشىتتى باسقان قويۋ ساقالدىڭ جوعارعى جاعى قىزىل كۇرەڭ دە، ەتەككە قاراي جاقىنداعان سايىن بۋرىلدانا تۇسەدى. ءدال ۇشى اينالدىرا كۇمىسپەن قاپتاپ تاستاعانداي اپپاق. ساقالعا قاراپ جەتپىسكە كەلگەن قارتتىعىن ايىرماساڭ، مۇرت استىنان كورىنگەن قىپ-قىزىل ەرىنگە، ۇشقىن اتقان قوڭىر قوي كوزىنە قاراپ جاسىن تاپ باسىپ ايتۋ كيىن. ەڭگەزەردەي الىپ قارتتىڭ بويىندا قۋات، جۇزىندە ءالى تايماعان جالىن بار: ەكى بەتى شيقانداي، نۇرى تامىپ تۇر. كىرە بەرە كوز قيىعىن تاستاعاندا-اق «شىركىن، كەزىندە ناعىز بولعان ادامسىڭ-اۋ» دەگەن وي كەلگەن مورگۋنعا. ەندى ونىڭ الدىنا باسقا ءبىر تاڭعاجايىپ سۇراق كولدەنەڭ ءتۇستى: «قالايشا بۇل رايحاننىڭ اكەسى. مىنا تالىپ جاتقان كەمپىر قالايشا اناسى. تىم قۇرىماسا تۇستەرىندە تيتىمدەي ۇقساستىق بولسا ءبىر ءسارى».
— قۇلىنىم مەنىڭ، جالعىزىم مەنىڭ، — دەپ گريگوريي ماتۆەيەۆيچ تازا قازاقشالاپ رايحاننىڭ قولاڭ شاشىنان ۇزاق يىسكەپ، باۋىرىنا باستى. جاسىنان وسىلاي ەركەلەتىپ، ەمىرەنۋشى ەدى. رايحان دا باياعى بالا كۇندەگىسىندەي اكەسىنىڭ كەڭ كەۋدەسىنە ماڭدايىن سۇيەپ تۇرىپ قالدى...
ليزا شەشەي شام جاعا شيراپ، تىلگە كەلدى. سۇيرەتىلىپ ءجۇرىپ رايحانىن اينالىپ تولعانا بەرەدى.
— مەنى ولەدى دەپ قورىقتىڭدار ما؟ جۇرەگى بار بولعىر تارس ايرىلىپ جارىلىپ كەتسە دە ەندى ارمان جوق. بوتام-اي، قاراشىعىم-اي، سەنى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ، — دەپ بىرەسە يەگى دىرىلدەپ كەمسەندەپ، بىرەسە كوزىنىڭ اياسى جاسقا تولىپ كۇلە بەرەدى.
بۇل كۇنى اۋىلدىڭ ءبىراز اقساقالدارى، جاستارى جينالىپ ءۇي ءىشىن دۋمانداتىپ جىبەردى. ءان ايتىلىپ، كۇي تارتىلدى. ءبىراق ءتىرى پاندە باتىپ رايحاننان: «قايدا بولدىڭ، نە كوردىڭ؟ قانداي قيىنشىلىقتاردى باسىڭنان وتكەردىڭ، اڭگىمەڭدى ايتشى» دەپ قولقالاي المادى. ءبارى دە تۇسىنىكتى، ءبارى دە بەلگىلى جاعداي سەكىلدى، مىناداي قۋانىش ۇستىندە ەسكى جارانىڭ بەتىن تىرناعىسى كەلمەدى. ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وتىرىپ، «جولدان قاجىپ كەلگەن شىعار، تىنىقسىن» دەپ ورە تۇرىپ، ۇيلەرىنە تاراستى.
مورگۋندى مازالاعان وي شوفەر بالا جانتاستى دا قاتتى ويلاندىرىپ ەدى. بۇل جەرگە بيىل عانا كەلگەن بوتەن ەلدىڭ بالاسى مىنا سەميا جايىنا شىنىمەن قايران. ءبىراق «اكە، اپا» دەپ وتىرعان رايحاندى ولاردىڭ قىزى ەمەس دەۋگە قيمايدى دا، اۋىل ادامىنىڭ بىرىنەن شەت جاعالاپ سۇراۋدىڭ دا ەسەبىن تابا المادى. تەك جاتار ۋاقىتتا عانا قۇپيا سىر اشىلدى.
گريگوريي ماتۆەيەۆيچ پەن جانتاسقا اۋىز بولمەدەگى بيىك ناردىڭ ۇستىنە توسەك سالىنىپتى. تىستاعى ماشينانىڭ سۋىن اعىزىپ كەلىپ جايعاسقان جانتاس شەت پۇشپاقتاپ سۇراۋعا نەدە بولسا بەكىندى. ءبىراق اڭگىمەنى نەدەن باستاۋ كەرەك. «رايحان ءسىزدىڭ تۋعان قىزىڭىز با؟» دەپ تۇيەدەن تۇسكەندەي توڭق ەتكىزۋ ۇيات. «ە، مەنى اكەسى دەۋگە قومسىنىپ وتىرمىسىڭ» دەسە نە دەپ جاۋاپ قايىرماق.
شال اياعىن شەشىپ وتىرعان. جانتاس كەلەپانداي ەتىگىنە كوزى تۇسكەندە تاڭ-تاماشا قايران قالدى. قالىڭ بىلعارىدان دولبارلاپ تىككەن ساپتاما قازاقى ەتىك ءوزى كورمەسە دە جۇرتتان ەستىگەن پەتر ءبىرىنشىنىڭ ەتىگىنە ۇقسايدى. قارا ساننان كەلەتىن كەڭ قونىشىن كوزبەن مولشەرلەپ ەدى، ءوزى بەلۋارىنان تۇگەل سىيىپ كەتەتىندەي كورىندى. گريگوريي ماتۆەيەۆيچ ەكى ەتىكتى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن تومپ ەتكىزىپ تاستاعاندا، توس-موسىمەن موينىن قوسا كەسىپ العان ەكى جىلقىنىڭ باسى جاتقانداي بولدى.
— گريگوريي ماتۆەيەۆيچ، مىنا ەتىگىڭىز نە قىلعان ۇلكەن ەدى. رازمەرى قانشا؟ — دەدى جانتاس ورىسشالاپ.
گريگوريي ماتۆەيەۆيچ كورپەنىڭ استىنا كىرە بەرە، مىرس ەتىپ كۇلىپ الدى.
— بالام، اتىم جانتاس دەپ پە ەڭ؟ ەكەۋمىز قازاقشا سويلەسەيىك. سوسىن، سەن مەنى گريگوريي ماتۆەيەۆيچ دەمەي-اق، قۇلاعىما تانىس ۇيرەنشىكتى اتپەن اتا. مەنى وسى ءوڭىردىڭ ءبارى كۇرگەرەي دەيدى. جاستار جاعى كۇرگەرەي اتا دەيدى، — دەپ جانتاسقا قاراي ءبىر اۋناپ ءتۇستى. — ال، ەتىك جايىن سۇراساڭ، ايتايىن. اياق كيىم تاۋقىمەتىن جاسىمنان تارتىپ كەلەم. عۇمىر بويى قولدان جاساعان ەتىك كيەم. دۇكەندە مەنىڭ اياعىما شاق كيىم جوق. بەس جىلدان بەرى قاراعاندى قالاسىنداعى اياق كيىم فابريكاسى مەنىڭ زاكازىممەن ارنايى تىگىپ جىبەرەدى. ال، مىنا جاتقان وسى اۋىلداعى ءبىر دەگەن ەتىكشى شالدىڭ تىككەنى. قالىبىن ءوزىم جاساپ بەرگەم... ەندى وسى ەتىكتىڭ رازمەرى قانشا دەپ ويلايسىڭ؟ جوبالاپ كورشى.
— 44-45-رازمەر شىعار، — دەدى جانتاس ودان ءارى ايتۋدى ەرسى كورىپ.
— تاپپادىڭ، بالام، 48-رازمەر. — جانتاستىڭ كوزى باقشاڭ ەتتى. — ءقازىر ەشتەمە ەمەس. باياعى زاماندا، تاپشىلىق كەزدە بۇل اياقتىڭ قىلماعانى جوق قوي. ەكى قوي بەرىپ، ءبىر ەتىكتى ارەڭ تىكتىرىپ العان كۇندەر بولعان.
ەكەۋى دە ءبىراز جاتتى. اپىرماي، ەندى اڭگىمەنى نەدەن باستاۋ كەرەك.
— كۇرگەرەي اتا، ءسىز قازاقشاعا سۋداي ەكەنسىز. تەگى، بۇل جاقتا ەرتەدەن بەرى تۇرىپ كەلە جاتىرسىز-اۋ.
— ە-ە، بالام، مەن بۇل اراعا كەلگەندە سەنىڭ اتىڭ تۇگىل زاتىڭ دا جوق. ءبىزدىڭ باستان نە وتپەدى دەيسىڭ. جاقسىنى دا، جاماندى دا كوردىك. ءقازىر، مىنە، مەن تۇگىل، رايحانىمنىڭ ءوزى ەگدە تارتىپ، جەر ورتاسى جاسقا كەلدى...
تاعى دا ۇنسىزدىك. بىلتەسىن بولار-بولماس شىعارىپ ۇلكەن ورىس پەشىنىڭ كەنەرەسىنە قويعان وندىق شامعا قاراپ جانتاس ۇزاق جاتتى. ءبۇيىرلى پيالانىڭ موينىنا قاراي بولماشى يرەك جولاق تۇسكەن. بىرتە-بىرتە سۇر جولاق قالىڭداپ قوڭىرلانىپ بارادى. Tءوp ۇيدەن قاتتى پىسىلداعان مورگۋننىڭ دەمى ەستىلەدى. ليزا شەشەي مەن رايحان ءالى ۇيىقتاعان جوق. سىبىر-سىبىر سويلەسىپ جاتىر. انا مەن بالا ماۋقىن باسا الماي جاتىر-اۋ.
جانتاس ورنىنان تۇرىپ باس جاعىنا ىلگەن پەنجەگىنەن شىلىم الىپ تۇتاتتى. سىزدىقتاتا تارتىپ ۇزاق وتىردى. كۇرگەرەي اتاي دا ۇيىقتاماعان ەكەن. ول دا باسىن كوتەردى. ول دا قايقى بەل قوڭىر ترۋبكاسىن الىپ، ىشىنە تەمەكى تولتىردى دا:
— بالام، نەگە ۇيىقتاماي وتىرسىڭ، — دەپ سىرىڭكە تارتتى.
— اتا، — دەدى جانتاس. كۇرگەرەيگە ءبىر ءتۇرلى جالىنىشپەن قاراعانداي بولدى. — بىردەمە سۇراسام رەنجىمەيسىز بە؟
— ە، سۇراي عوي. نەگە رەنجيىن.
— اتا، مەن ءبىر نارسەگە تۇسىنبەي جاتىرمىن. رايحان اپاي اۋداننان شىققاندا وتە كوڭىلدى ەدى. سوۆحوز ورنايتىن جەردە ەسكى جۇرتتى كورىپ، بەتىندە الاقانداي قالى بار ءبىر اداممەن كەزدەسىپ جابىرقاپ قالدى. ەندى مۇندا كەلگەن سوڭ بايقاسام، ەلدەن كەتكەلى كوپ ۋاقىت بولعان ەكەن. مۇنىڭ جايى قالاي؟
جانتاس شىن قيىلىپ سۇرادى. ءبىراق «رايحان قالايشا قىزىڭىز» دەۋگە تاعى دا اۋزى بارمادى.
كۇرگەرەي قارت تەرەڭ كۇرسىنىپ قابىرعاعا تۇسكەن كومەسكى كولەڭكەدەي تۇنەرىپ ۇزاق وتىردى. سودان سوڭ بارىپ:
— ەگەر ۇيقىڭ كەلمەسە، مەن ساعان ءبارىن ايتايىن. ءبىر سوزبەن ايتىپ ۇعىندىرۋ قيىن. ول ءۇشىن باسىنان باستاۋ كەرەك... ە-ە، نەلەر بولمادى دەيسىڭ. مىنا جۇمىر باس نەنى كورمەدى. ءبارىن ايتا بەرسەڭ، ءبىر جاتقان حيكايا، تاۋسىلمايتىن ۇزاق جىر، — دەپ ترۋبكاسىن قوماعايلانا سورىپ-سورىپ الدى.
تالاي جىلداردان بەرى ايتىلماي سونگەن وقيعا قايتا تۇتاندى. ۇزاق جىردىڭ تيەگى اعىتىلدى.
كۇرگەرەي قارتتىڭ ءبىرىنشى جىرى
— مەن جاسىمدا ۇرى بولعامىن. ۇرى بولعاندا دا اناۋ-مىناۋ ەمەس، دەگەن باۋكەسپەنىڭ ءوزى ەدىم، — دەدى ەڭگەزەردەي گريگوريي ماتۆەيەۆيچ فەدوروۆ جاستىققا شىنتاقتاي ءتۇسىپ. — مىنا وزىندەي قىلشىلداعان، اتجالمانداي شۇلعىعان جاس كۇنىم. ومبى قالاسىندا ون شاقتى جىگىتتىڭ شايقاسىنا قوسىلدىم. كىلەڭ سويتالداي-سويتالداي جىگىتتەر. نە وقيىن دەسە وقۋ جوق، ىستەيىن دەسە دايار تۇرعان جۇمىس جوق، بارار جەر، باسار تاۋ تابا الماعان سوڭ، ومىردەگى بار جوقشىلىق زاردابىن، قايىرشىلىق ءوشىن وسى ۇرلىقتان الاتىنداي، ابدەن قانىنا قارايىپ العان جاندار. ول كەزدە ومبى ەڭ ءبىر ءتارتىپسىز قالالاردىڭ ءبىرى. قازىرگىدەي سىمداي تارتىلعان سۇلۋ كوشەلەر جوق. ارناسى كەڭ ەرتىس وزەنىنىڭ بويىندا شاشىلا جاتقان قالا ۇيلەرى ىعى-جىعى. ونان قاشقان، مۇنان قاشقان وڭكەي جالاڭداعان كەزبەلەر ءۇيىرلى جىلقىداي توپتانىپ جۇرەمىز. سوقتىعا كەتكەندى قان قاقساتىپ، كىرگەن جەرگە بۇيىدەي ءتيىپ، ۇلارداي شۋلاتىپ، ويىمىزعا كەلگەندى ىستەيمىز.
ءبىزدىڭ كوبىنەسە تورۋىلدايتىن جەرىمىز بازار ماڭى. وسى كۇنگى «كازاچيي بازاردى» ەستىگەن شىعارسىڭدار. ول ۋاقىتتا قازىرگىدەن ۇلكەن بولاتىن. كەلەتىن ادام دا كوپ، ماڭايداعى كىشى-گىرىم قالالاردىڭ كۋپەستەرى مەن قازاق اۋىلدارىنىڭ ساۋداگەرلەرى اراعا كۇن سالماي قاتىناپ ساپىرىلىسىپ جاتادى. ءبىز كۇندىز كىمگە قانشا اقشا تۇسكەنىن سىرتتاي باقىلاپ الامىز دا، ءتۇن بولسا-اق جاتقان ۇيلەرىن تورىپ، قاپىسىن تاۋىپ توناپ الامىز. ءساتى تۇسپەگەن كەزدە، باراتىن تۇراعىن جاسىرىن سۇراستىرىپ ءبىلىپ، جول توسىپ، سىمپيتىپ قويا بەرەمىز.
ونداي ادامداردىڭ حابارىن بىزگە جەتكىزىپ تۇراتىن جانسىزىمىز حالاۋيددين دەيتىن تاتار مالايى. ومبىداعى اتى شۋلى ءبىر ساۋداگەردىڭ بالاسى. ءوزى ماتا دۇكەنىن ۇستايدى. ماڭايداعى كەلىمدى-كەتىمدى ساۋداگەرلەردىڭ بارىمەن ءامپاي، بىلمەيتىنى جوق. ءبىراق ونىڭ بىزبەن بايلانىسى بارىن ەشكىم سەزبەيدى...
قىس ءىشى. ساقىلداعان قىزىل شۇناق اياز. كۇن جەكسەنبى ەدى. كازاچيي بازارعا كەلدىك. اڭدىعان ادامىمىز بار.
بازار ءىشى ىڭ-شىڭ. ءبىز كوزگە ءتۇسىپ سەزىكتى بولماس ءۇشىن مۇنداي جەردە قاشاندا توپتانباي، دارا-دارا جۇرەتىنبىز. وسى جولى دا بازاردىڭ تۇس-تۇسىنان ءبولىنىپ كىردىك.
شوگەرىپ تاستاعان تۇيەلەردىڭ ارا-اراسىمەن جىلقى ساتاتىن جەرگە قاراي اياڭدادىم. بازاردىڭ شەت جاعىنداعى قادالاردا جال-قۇيرىعى توگىلگەن كىلەڭ پار اتتار قاڭتارۋلى تۇر. تۇلىپتارىن سۇيرەتىپ قازاقتار ادەتتەگىشە كەزىپ ءجۇر. ءبىر جەردە ءيىرىپ تاستاعان جۇپ-جۇمىر سەمىز قويلار، ەندى ءبىر ارادا پىشاقتارىن جالاڭداتىپ قاساپشىلار ءجۇر.
بازاردىڭ ەڭ قىزۋ جەرى — جىلقى ساۋداسى. جەر-جەردەن كەلەتىن قازاق بايلارى، ومبىنىڭ ورىس-تاتار ساۋداگەرلەرى ەرتەدەن قارا كەشكە سول ارادان اينالشىقتاپ شىقپايدى. كوشپەلى سىعاندار نەشە ءبىر سۇلىكتەي ارعىماقتارىن وسى اراعا اكەپ ساتادى. كوزى قىزارعان جەلىكپە بايلار سول جەرگە قىزىل كورگەن قارعاشا ۇيمەلەيدى. مەن سولاي قاراي اياڭدادىم.
وڭكەي قاسقىر ىشىك كيگەندەردىڭ شەتىنە تاياي بەرگەنىمدە الدىمنان جىلمىڭ ەتىپ حالاۋيددين شىعا كەلدى. قاسىمنان جانامالاي وتە بەرىپ، كوزىن قىسىپ قالدى. ول بەرى ءجۇر دەگەنى. مەن دە ىركىلىپ كەيىن شەگىندىم. ءحالاۋيدديندى كوزدەن تاسا قىلماي، سوڭىنان ىلەسىپ كەلەم.
ونىڭ ساق، اككىلىگىنە نە بەرەرسىڭ. بازاردىڭ ەكىنشى جاق تۇكپىرىنە جەتكەنشە ارتىنا ءبىر قايىرىلىپ قاراعان جوق. قارسى كەزدەسىپ قالعان تانىستارىنا باسىن ساۋىسقانشا شۇلعىپ قالىپ، جورعالاپ بارادى. بازاردىڭ قيان ءبىر شەتىنە ۇركىتە سالعان ۇركەردەي بەس-التى دۇكەن بار-دى. وندا مالتاي، شارباقكول قالالارىنىڭ ديىرمەنشى ورىستارى ءۇن ساتاتىن. حالاۋيددين سوعان جەتىپ ءبىر-اق توقتادى. قاسى مەن كىرپىگىنە دەيىن اق ايران ءۇن باسقان ساۋداگەرلەر بۇل كەزدە ساموگون ءىشىپ ەسىرىڭكىرەپ السا كەرەك. ءبىرى ىسقىرىپ، ءبىرى اندەتىپ، ۋ-شۋ بولىپ جاتىر. ءبىز دە ارالاسىپ كەتتىك. دۇكەننىڭ تاساسىنا قاراي بۇرىلا بەرىپ حالاۋيددين مەنى كۇتىپ الدى. التىنمەن قاپتاتقان ەكى قاسقىر ءتىسى جىلتىراپ ىرجيا كۇلىگى تۇر.
— ءساتى تۇسەتىن بولدى، — دەدى دە، كوڭىلىمدى ءبىر كوتەرىپ الىپ، جان-جاعىنا ۇرلانا قارادى. — قالادا سۇلۋ مۇرتتى قولعا ءتۇسىرۋ قيىن. ماڭايىندا ادامدارى كوپ. ءبىراق بۇگىن قايتسەم دە ەلگە جۇرەم، ءبىر جولداسىمنىڭ قارىنداسى ەرتەڭ ۇزاتىلۋشى ەدى، سوعان ماتا كەرەك دەدى. مەن: ءبىرازدان سوڭ كەل، بەرەيىن دەپ ۋادە ەتتىم. مۇمكىندىگىنشە بوگەيمىن. ءوزى جالعىز جۇرەدى ەكەن. سەندەر قازىردەن باستاپ ادامدارىڭدى جونەلتىڭدەر. جول توسسىن. بارار جەرى بالتا اۋلى.
— بالتا-ا!
— ءيا، بالتا. بىلەتىن بە ەدىڭ؟
— بىلەمىن... — ءىشىم مۇزداپ كەتتى. «حالاۋيددين، سەنەن سۇرايتىنىم بولسىن، وسىنى تىسىڭنەن شىعارماشى»، — دەپ ايتۋعا وقتالا بەرىپ، ءوزىمدى-وزىم قايتا تەجەدىم. ۇيتكەنى ول سەنىمسىز جىگىت. كۇندەردىڭ كۇنىندە ساتىپ جىبەرۋىنە شەك جوق.
— ەندەشە، ءتىپتى جاقسى. جولىن بىلەدى ەكەنسىڭ عوي. ال، مەن كەتتىم. قابانعا تەز جەتكىز.
بارىنەن قيىنى وسى بولدى. قابان دەگەن ءبىزدىڭ اتامانىمىز. قابان دەسە قابان. دۇنيە جۇزىندە ادام بالاسىنا مەيىرىمسىز ونداي نويىس جاندى بۇل ومىرىمدە كورگەن ەمەن. بىزدەر ءۇشىن ونىڭ اق دەگەنى العىس. شايكادا ونىمەن يىق تەڭەستىرىپ، قاتار وتىرىپ سويلەي الاتىن مەن عانا. مەنەن ءسال قايمىعادى. الىسا كەتسە تەڭ تۇسەتىن ادامىم وسى بولار دەپ سەزىكتەنەتىن سەكىلدى. ءبىراق شىن ەرەگىسسە قاپىسىن تاۋىپ كەتەتىن قانىپەزەر.
سول سەبەپتى مەن وعان الگى حاباردى جەتكىزبەۋگە تابان تىرەپ تۇرا المادىم. ءيا، ايتقانداي، ونى نەگە جاسىرعىم كەلەدى. سونى ايتايىن.
ءبىزدىڭ اڭدىعان ادامىمىز جاۋىرىنى قاقپاقتاي، ەكى بەتى شيقانداي، ادەمى قياق مۇرتتى، ورتا جاستارعا كەلگەن قازاق. ناعىز جىگىتتىڭ نارى. ونى جۇرت «سۇلۋ مۇرت» دەپ اتايدى. ءبىز دە سولاي اتاپ كەتتىك. ونىڭ قاراپ تۇرساڭ كوز تويماس، سۋرەتتەي سۇلۋ، ءارى جۇيرىك، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەن قوس جيرەن اتى بار. ومبىداعى باي كۋپەستەردىڭ ءبارى وسى اتتاردى كورگەن سايىن ءسۇقتانىپ، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ، ەسىنەن ايىرىلادى. قانشا التىن بەرىپ، مال بەرىپ ساۋدالاسقانمەن، سۇلۋ مۇرت سولاردىڭ بىرىنە كەلىسكەن ەمەس. ءتىپتى ماڭىنا جۋىتپايدى.
ەندى وسى اتتارعا ءبىزدىڭ قابان قۇشتار بولىپ الدى. ءبىر سىعاندارمەن كەلىسىپ، الدىن الا ماگەرەشىن دە ىشكەن. قاشان قولىنا تۇسىرگەن كۇنى، سىعاندار اقشانى الاقانىنا ساناپ سالىپ، قوس جيرەندى باسقا قالالاردىڭ بىرىنە اپارىپ توعىتىپ جىبەرمەكشى.
مىنە ەندى، سول سۇلۋ مۇرت بالتا اۋلىنىكى بولىپ شىقتى. بالتا اۋلى ءۇش جەرگە بىتىراي قونعان قاراسى ەلۋ شاقتى ءۇي — كەدەي اۋىل. 1907 جىلى جيىرما شاقتى سەميا ورتالىق روسسيادان كوشىپ كەلىپ، وسى اۋىلدىڭ ماڭىنان جەر الىپ، دەريەۆنيا سالعان. مەنىڭ وگەي اكەم دميتريي پاۆلوۆيچ قولىنىڭ ەبى بار، ىسمەر ادام ەدى. كەلە قازاق اۋلىندا ۇستالىق ەتىپ، بوس ۋاقىتىندا كەدەيلەردىڭ قارا تابان بالالارىن وقىتىپ بۇكىل توڭىرەككە اتى جايىلدى. سودان بەرى ءبىزدىڭ ءۇي ورىس دەريەۆنياسىندا ەمەس، بالتا اۋلىندا تۇرادى. سوڭعى جىلى بالالىق جاساپ، وگەي اكەممەن جوق نارسەگە تاربيىسىپ، اقىرى ومبىعا قاشىپ كەتكەمىن. ەندى مىنە، سول اۋىلدىڭ ادامىن توناماقشىمىز.
امال نە، ۇرلىقتا اياۋشىلىق جوق. قابانعا كەلىپ بار جايدى جەتكىزدىم.
قالىڭ قىرتىستى بەتىن سوياۋداي ءىرى-ىرى سيرەك تۇك باسقان قابان، ءبىر جاق ەزۋى تىرتىق، جىرىق اۋزىنان سارىمساق پەن اراق ءيىسى مۇڭكىپ، كوزى جايناپ كەتتى. ۇرىلارىن مەنسىنبەي، سالىپ جىبەرەيىن دەپ تۇرعان ادامداي تونە ءتۇسىپ اينالا قاراپ تۇردى دا، قانتالاعان ءزارلى كوزىن ماعان قادادى:
— گريشا، بۇعان سەن ءوزىڭ باراسىڭ. قاسىڭا مىنا سۇمىرايلاردىڭ ءبىرىن ال!
مەن ۆاسيلەك دەگەن توقپاقتاي ىقشام دەنەلى، پىسىق جىگىتتى قاسىما ەرتتىم. سول جەردە، ەكى-ۇش ستاكان ساموگوندى تاستاپ الىپ، بالتا اۋلىنا قاراي جۇرەتىن جولاۋشىلاردىڭ شاناسىنا ءساتى ءتۇسىپ لەزدە وتىرىپ كەتتىك. اۋىلعا قاراي بۇرىلاتىن ايىرىق جولعا ءتۇس اۋا جەتىپ تۇستىك. بۇل ارا تۇنىپ تۇرعان نۋ ورمان. ودان ءارى ەكى-ۇش شاقىرىمداي جەر جاياۋ ءجۇرىپ، يت مۇرنى وتپەيتىن قالىڭ ءبىر جەرىنە كەلىپ ايالدادىق. جازىق دالادا ءجۇرىپ جاتقان الاعانشىق سىرعىما بوراسىن دا بۇل ارادا جوق. تىم-تىرىس، قۇلاققا ۇرعان تاناداي.
وسى ارادا بوي جىلىتۋ ءۇشىن قويىنعا تىعىپ العان ءبىر شولمەكتى ءبولىپ ىشتىك. سودان سوڭ:
— ۆاسيلەك، پىشاعىڭ قايدا؟ — دەدىم.
— مىنە، قاشاندا دايار عوي، — دەپ ۆاسيلەك جىمىڭداپ قونىشىنان جارق ەتكىزىپ ۇزىن سەلەبەسىن سۋىرىپ الدى. مەن قولىنان الدىم دا، توعاي اراسىنا قۇلاشتاپ تۇرىپ لاقتىرىپ جىبەردىم. ۆاسيلەك اڭ-تاڭ.
— ۆاسيلەك، ءبىز ەكى ادامبىز. ونى ولتىرمەي-اق اتىن تارتىپ اكەتەيىك. سەن وسى ارادا قال، مەن ءسال ىلگەرى بارىپ تۇرامىن. جولعا جالعىز شىققان ادام ساق كەلەدى. جاسىرىنىپ تۇرىپ، باس سالعايسىڭ. بوگەسەڭ بولدى، مەن كومەككە كەلەمىن. بايقا، قامشىلار جاعىنا شىقپا، — دەپ ەسكەرتتىم دە، ءوزىم ءسال عانا ىلگەرىرەك بارىپ، بوي تاسالادىم. قامشىلار جاعىنا شىقپا دەگەنىم، سۇلۋ مۇرت اتى شۋلى قامشىگەر ادام دەپ ەستىگەم. ومبىدا، ءبىر جيىندا ءباس تىگىپ، اتان وگىزدىڭ ءتورت بۇكتەۋلى شيكى تەرىسىن ءبىر سالعاندا ءتىلىپ ءتۇسىپتى دەگەندى كورگەندەر جىر عىپ ايتاتىندى.
ۋاقىت اقىرىن جىلجىپ ءوتىپ بارادى. اقپاننىڭ اقىرعان ايازى تۇلا بويدى شىمشىلاي باستادى. الدەن ۋاقىتتا قىسقا كۇن ءبىز تۇرعان توعايدىڭ ءيىلىپ كەلگەن مۇيىسىنە جەتە بەرىپ جەرگە قىزارا قۇلادى. قارسى بەتتەگى ءون بويىن اق قىراۋ كومگەن اعاشتار قانعا بوياعانداي قىزارىپ، قىزىل كوزدەنىپ تۇردى دا، كۇن تاساعا ەنىپ كولەڭكە بويىن ۇزارتقان سايىن كۇرەڭىتىپ ارا-اراسى سۋىق تارتا بەردى.
ورتا بەلىنە دەيىن قارعا بوگىپ تۇرعان توعايدان الا بوتەن جەكە شىققان ءبىر ءتۇپ قايىڭ بۇتاعىندا وتىرعان ساۋىسقان الدەنەدەن سەكەم الىپ، شىق-شىق ەتىپ ۇشا جونەلدى. جەسىر اعاش تا بۇتاعىنا قونعان ۇلپا قاردى گۋ ەتكىزە سىلكىپ، سەلت ەتكەندەي بولدى. ساۋىسقان قالىڭ توعايعا جىپ بەردى. توعاي ءجيى-جيى تاڭدايىن قاقتى دا، قايتادان دەمىن ىشىنە تارتىپ ۇڭىرەيە قالدى.
ساق قۇلاق ساۋىسقان بىزدەن بۇرىن ەستىگەن ەكەن. سوناۋ الىستان شانا تابانىنىڭ سىرىلى كەلدى قۇلاققا. ساقىلداعان شىڭىلتىر ايازداعى كەشكى داۋىس قانداي انىق، الگىندەي بولماي-اق قۇلاققا تالىپ جەتكەن قار شىقىرى تاپ قاسىمىزدان شىققانداي، شاقىرلاپ كەتتى.
كوپ كۇتكەندىكى مە، الدە كۇتكەن ادامىمىزدىڭ بۇرىن-سوڭدى كەزدەسىپ جۇرەتىن مالپەكتەردەي بوس بەلبەۋ بىرەۋ ەمەستىگىنەن بە، ايتەۋىر تاقتايداي جولدى سىرىلداتىپ كەلە جاتقان تەمىر تابان قۇيقامدى شىمىرلاتىپ، شەكەمدى شاعىپ بارادى. جۇرەگىم وز-وزىنەن القىنىپ، وكپەم اۋزىما تىعىلعانداي بولادى. ەندى ءبىر كەزدە اتتىڭ ءالسىن-السىن پىسقىرعانى دا ەستىلدى. سونىڭ ارتىنشا-اق توعاي اراسىنا جىلانشا سۇڭگىگەن قىسقى جول بويىنداعى شانالى كوز كورىم جەردەگى اعاش باۋرىنان بۇلدىراپ شىعا كەلدى دە، تۋرالاي سالدى. العاشقىدا ءتورت بۇرىشتى قاپ-قارا ساندىق قۇيىنداي ۇشىپ كەلە جاتقان سياقتى ەدى، ەندى ۇلكەيە-ۇلكەيە پار جەككەن ات پەن سالاڭ ەتىپ شاناسى دا كورىندى.
سۇلۋ مۇرت. سونىڭ ءوزى. قوس جيرەن سىلتەپ كەلەدى. الدەن ۋاقىتتا جولدىڭ ەكى جاق قاپتالىنا دەيىن ءتونىپ، تۇنىپ تۇرعان قالىڭ اعاشتىڭ تار قۋىسىنا جەتە بەرگەندە، توسقاۋىلدان اڭدىپ تۇرعان ۆاسيلەك ءبىر بۇيىردەن جولبارىسشا اتىلىپ، ورتاداعى اتتىڭ شىلبىرىنا جارماسا كەتتى.
توسىننان شىققان ادامنان ۇركىپ قالعان قوس جيرەن شوق باسقانداي جولدىڭ ەكىنشى جاق ەزۋىنە قاراي ورعىپ تۇسىگى، قايتا جۇلا تارتقانشا بولعان جوق، سۇلۋ مۇرت سول جاعىنا جانتايا بەرىپ، دىراۋ قامشىمەن سالىپ جىبەردى. ۆاسيلەك كەسكەن باۋداي بۇكتەلە قۇلاپ جول تابانىندا قالا بەردى.
العاشقى جۇرىسىنەن ايىرىلعان قوس جيرەن قايتا قارقىنداعانشا مەنىڭ قاسىما دا جەتىپ قالدى. مەن دە قارسى الدىنان قولىمدى ەربەڭدەتىپ جول ۇستىنە اتىپ شىقتىم، ەكپىندەي جەتكەن پار ات ءىشىن تارتىپ وسقىرىپ تۇرا قالعاندا، تىزگىنگە دە سالدىم قولدى. ەتى قىزعان اتتار كوككە قارعىپ، كىسىنەپ جىبەردى. قارا كولەڭكەنى پايدالانىپ، اتتاردى جانامالاي كەلىپ، شاناعا سەكىردىم. سۇلۋ مۇرت تا تۇلىبىن شەشىپ ۇلگىرگەن ەكەن. ۇمار-جۇمار الىسا كەتتىك. بوجىسى بوس قالعان قوس جيرەن جول بويىمەن قۇيىنداي اعىزىپ، الا قاشتى.
شەتىن تەرىمەن قاپتاعان جەڭىل قاشابانىڭ ىشىندە ارىستانشا ارىلداسىپ، ەكەۋمىز كەتە باردىق. العاشقىدا سارت-سۇرت قول سالىسىپ، ارتىنان تىرەسىپ قالدىق. ۇستاعان جەردە قول قارىسىپ، بىر-بىرىمىزگە كوزىمىزدەن وت شاشىپ جاتىرمىز. ەندى ءبىر كەزدە، ويلاماعان جەردەن، سۇلۋ مۇرت كەڭىردەكتەن الا ءتۇستى دە، جۇتقىنشاعىمدى بىتىرلاتىپ جىبەردى. جان دارمەندە ىشقىنا بۇلقىنىپ قالدىم. سۇلۋ مۇرت اۋناپ بارىپ، شانانىڭ قىرىنا شالقالاي قۇلادى. ءبىراق، مەنى دە ءبىر جۇلقىپ قاسىنا ءتۇسىردى. ەكەۋمىز دە باسىمىز تومەن سالبىراپ شانانىڭ قالدايشاسىندا شالقامىزدان جاتىرمىز. ايتسە دە قارىسقان قولدار اجىراسار ەمەس. كۇش كورسەتىپ قيمىلداسا-اق بولدى، ەكەۋمىزدىڭ دە شانادان ءتۇسىپ قالار ءقاۋپىمىز بار. بار قارۋدى تەك قولدىڭ كۇشىنە سالىپ، ءبىر-بىرىمىزدى مىتي بەردىك. اتتار ءالى دە قۇيىنداي ۇشىپ كەلەدى. شانا تابانى سىر-سىر ەتىپ، قۇلاق ءتۇبىن كەسىپ بارا جاتقان سياقتانادى. دەلەبەسى قوزعان قوس جيرەن توقتار ەمەس. سىلتەي بەردى، سىلتەي بەردى.
كوگىلدىر اسپان قويۋلانىپ كۇڭگىرت تارتقان سايىن، شالقالاي قاراعاندا شىر اينالىپ تۇرعان قالىڭ توعاي شەڭبەرى تارىلا-تارىلا ءىڭىر قاراڭعىلىعىمەن تۇتاسىپ كەتتى. ەندى بۇكىل دالا دوڭبەكشىپ توڭكەرىلىپ بارا جاتقانداي، تۇك كورىنبەي، ايداي الەم بۇلدىر تارتتى. تار قاپاستا قالعانداي تىنىسىم تارىلىپ، تەمىر قۇرساۋ قىسا بەردى. ءبىر مەزەتتە قارىسقان قولدىڭ بۋىن-بۋىنىنان ءال كەتىپ، جازىلا بەرگەنشە بولعان جوق، كوزىم الدى جارق ەتتى، سىلق ەتىپ بيىك ءبىر قۇزدان قۇلاعانداي بولدىم. بەتىم سۋىق قارعا ءتيدى. باعانادان بەرى سىرىلداتىپ كەسىپ كەلە جاتقان شانا تابانىنىڭ ءۇنى قۇلاعىمدى ءتۇپ ورنىمەن ويىپ الىپ كەتكەندەي ءۇزىلدى دە، بار دۇنيە تىم-تىرىس تىنا قالدى...
قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيمىن. ايتەۋىر الدەبىر كەزدە ەس كىرىپ، بويىما جىلى قان جۇگىرگەندەي بولدى. جانسىز قالعان كوسەۋدەي اياق-قولىم قيمىلداي باستادى. سىرەسكەن دەنەمدى جازىپ، قوزعاپ كورىپ ەم، ون ەكى مۇشەم ساۋ سەكىلدى. ەندى ءبىر ءسات كوزىمدى اشىپ، كوتەرىلە بەرىپ ەم، باسىم شىر كوبەلەك اينالىپ، كوزىم قاراۋىتىپ كەتتى. اۋزىمدا ءتۇيىر-تۇيىر بىردەمەلەر جۇرگەن سەكىلدەندى. تۇكىرەيىن دەپ ەم، اۋزىم يكەمگە كونبەيدى. ساۋساعىمدى سالا بەرىپ، ونە بويىم قالتىراپ كەتتى. سىلدىراپ بوس جۇرگەن تىستەرىم ەكەن. الدىڭعى كۇرەك تىستەرىم قاۋساپ ءتۇسىپتى...
اقىرىن ءىلبىپ جول بويىمەن ىلگەرى اياڭدادىم. دالا تىمتىرىس. ءتۇن باعانادان دا قاتتى سۋىتقان. شىڭىلتىر قار اياق باسقان سايىن ساقىر-سۇقىر ەتەدى. قالىڭ توعاي اراسى جەلسىز، تىمىق بولعانمەن بەت جالاعان قىزىل شۇناق ايازدا پانا بولار جەرى جوق. تۇرپىدەي قىراۋ باسقان ءار اعاشى تۇكسيىپ، ىزعار شاشىپ، شاڭىتىپ تۇر. بۇل — ايدىڭ ءولىاراسىنا تاقاعان كەز بولاتىن. جىڭىشكەرىپ توزعان جەز تۇستەس قىلدىرىقتاي جارتى اي شالقاسىنان ءتۇسىپ توعايدىڭ ەتەگىنە قاراي جاسىرىنىپ، قىلميىپ باتىپ بارادى. ول دا مەنى مازاقتاپ، جاپان تۇزدە جالعىز قالدىرىپ كەتىپ بارا جاتقان سەكىلدى. سىرت كيىمىمنىڭ تۇيمەلەرى ۇزىلگەن. القام-سالقام اشىلعان كەۋدەمدى اياز قارىپ جىبەردى. ءبىر جەردە ايالداپ بولار ەمەس. سىلبىر ايانداپ ءجۇرىپ كەلەم. بەتىم ومبى ەمەس، اۋىل جاق. ويىم — قوس جيرەندى قايتسەم دە ەندى قولعا ءتۇسىرۋ.
قانشا جۇرگەنىمدى قايدام، ايتەۋىر اي باتىپ، ۇركەر يىققا كوتەرىلگەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا، ارتىمنان شانا سىرىلى ەستىلدى. اتتارىن cap جەلدىرىپ، سۋىت ءجۇرىپ كەلە جاتقان ەكى-ۇش شانالى الگىندەي بولماي مەنى قۋىپ جەتىپ، ەسىك پەن توردەي قالعاندا وشارىلىپ تۇرىپ قالدى. الدىڭعى شاناداعىلار ءوزدى-وزى كۇبىرلەپ سويلەستى دە:
— بۇگىم-اي! — دەپ بىرەۋ اششى داۋىسپەن ءۇن قاتتى. بەيۋاقىتتا، جاپان تۇزدە تۇرعان جالعىز جاياۋلى شىنىندا دا سەزىكتى. جول توسىپ جۇرگەن ۇرىلاردىڭ ءبىرى بولماسىنا كىم كەپىل. قاسىما تاياپ كەلۋگە باتا الماي تۇرعاندارى دا سودان بولار. ارتقى شانالاردان دا ۇرەيلى داۋىستار شىعىپ:
— ءاي، ويانىڭدار، تۇرىندار.
— بالتالارىڭ قايدا؟!
— مىلتىقتارىڭدى الىڭدار، — دەسىپ، سەس كورسەتىپ دابىرلاپ كەتتى. قاراسى ءۇش-تورت ادام ون شاقتى ادامنىڭ ۇنىنە سالىپ، داۋىستارىن مىڭ قۇبىلتادى.
— مەنمىن، — دەپ قازاقشا جاۋاپ بەرىپ، وزدەرىنە قاراي جاقىنداپ ەم، ۇندەرى باسەڭدەپ، بىر-بىرىنە «تۇرا تۇرشىلاپ»، بوگەپ، جاڭاعى اششى داۋىستى تاعى دا قادالدى:
— مەنىڭ كىم؟ نە عىپ جۇرگەن جانسىڭ؟
— مەن گريشامىن. ءميترييدىڭ بالاسىمىن.
— كريشاڭ كىم؟ قايداعى ميتريي؟
— بالتا اۋلىنداعى ۇستا ءميترييدىڭ بالاسىمىن.
— ءاھ، نە دەيدى. ءاي، ءميترييدىڭ بالاسىمىن دەيدى عوي. ءبىلىپ تۇر، — دەپ ەندى ءوزدى-وزى سويلەسىپ كەتتى.
— ە-ە، ءميترييدىڭ بالاسى الدىڭعى جىلى ۇيىمەن رەنجىسىپ، ومبىعا كەتتى دەگەن.
— ءاي، ءوزى ءىشىپ العاننان ساۋ ما؟ بولجىراپ ارەڭ سويلەپ تۇر عوي.
— مىنا سۋىقتا ءقايبىر جەتىسىپ كەلەدى دەيسىڭ. اۋزى بوزارىپ يكەمگە كەلمەي تۇرعان دا.
ايتقانداي، شەشەسى ءماريام قاتتى ناۋقاس دەگەن، سوعان جاياۋ-جالپىلاپ كەلە جاتقان عوي، پاحىر، ءقايتسىن! — دەپ مۇسىركەپ شانالارىنان ءتۇستى.
بۇلار مەنى بىلەتىن ادامدار بوپ شىقتى. ءبىراق ومبىداعى «كاسىبىمنەن» بەيحابار سەكىلدى. وزدەرى بۇگىنگى بازاردا بولىپ، ءۇن ساتىپ الىپ قايتقان بەتتەرى ەكەن. ءار جايداق شانادا ەكى-ۇش قاپ تەڭكيىپ جاتىر. ەكىنشى شانادا ءبىر-اق ادام ەكەن. مەنى سوعان وتىرعىزدى. كونەكتەي اۋزىمدى كولەگەيلەپ كەلىپ وتىردىم، قاراڭعىدا ونى ەشكىم اڭدامادى.
— ە-ەي، بالام-اي، ءۇستىڭ دە جۇقا ەكەن. قالاي ۇسىمەي كەلەسىڭ، — دەپ، دومالانعان كىشكەنتاي شارقى شال ۇستىندەگى تۇلىبىن شەشىپ بەرىپ، ءوزى كۇپىسىمەن قالدى. شال كيىپ وتىرعاندا تۇلىپ قانشا مول كورىنگەنمەن مەنىڭ جۇقا كيىمىمنىڭ سىرتىنان تىرسىلداپ زورعا سىيدى. الدىندا الۋعا ءداتىم شىداماي تۇرىپ ەم، «ءما، كيىپ ال» دەپ ۇستىمە جابا سالعان سوڭ امالسىز كيدىم. ونىڭ ۇستىنە سۋىق تا ءبىر جاعىنان قىسىپ، الماسىما قويار ەمەس. شولاق تا بولسا، سەڭسەڭ قويدىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن تۇلىپ ۇستىمە تيگەن سوڭ ەنە بويىم جىلىنىپ قويا بەردى. (گريگوريي ماتۆەيەۆيچ قايقى بەل قوڭىر ترۋبكاسىنىڭ ۇڭگىسىن تولتىرا تەمەكى سالىپ تۇتاتتى دا، بىر-ەكى سورىپ، اڭگىمەسىن جالعاي ءتۇستى.)
سونىمەن جولدا ءبىر قونىپ، كەلەسى كۇنى تاڭ سارىدە بالتا اۋلىنا جەتتىك. ءۇيدىڭ الدىنا اكەپ ءتۇسىرىپ كەتتى.
بالتا اۋلىنىڭ ءبىز تۇراتىن بولەگىندە جيىرماعا تارتا ءۇي بار. كىلەڭ جەرمەن-جەكسەن جەر كەپە. ءبىر قورانىڭ استىندا ەكى ءۇي، ءۇش ۇيدەن وتىراتىندارى دا بار. وڭكەي ءسىڭىرى شىققان كەدەي اۋلى. ءبىزدىڭ ءۇي اۋىلدىڭ شەت جاعىندا. وسى ەلدەگى ەڭ ءبىر ءجىبى ءتۇزۋ باسپانا سول. العاشقى كەلگەن جىلى وسىنداعى ەر-ازامات جيىلىپ پومىشتاپ كوتەرىپ بەرگەن. قولى ءىس بىلەتىن اكەي ونىڭ ەسىك، تەرەزەسىن ءوزى جاساپ، بۇرىشتارىن تاقتايمەن سىلاپ، جۇمىرتقاداي عىپ جۇتىندىرىپ العان.
ال ءقازىر بايقايمىن، ءۇي سىرتى بۇرىنعىداي ەمەس. جاداۋ. قابىرعا سىلاۋلارى جاڭباقتاي-جاڭباقتاي بوپ قوپسىپ ءتۇسىپتى. قورا، ساراي ماڭىندا دا بۇرىنعى ىقتياتتىلىق جوق. شاشىلعان ءشوپ-شالام، كوڭ-قوقىر.
تاڭ سىبىرلەپ اتقانمەن، ءتور ءۇيدىڭ وتى سونبەپتى، تەرەزەدەن كومەسكى شام جارىعى كورىنەدى. مەن اقىرىن تىقىلداتىپ، اينەك قاقتىم.
ۇيگە ەنە جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. ءتور بولمەنىڭ وڭ جاق بۇرىشىنداعى اعاش كەرەۋەتتە سۇلىق ءتۇسىپ، جانسىز دەنە جاتىر. قۋ شۇبەرەكتەي جۇدەۋ ءوڭى توبەگە قاراپ، ىشكە تەرەڭدەي ەنگەن شۇڭەت كوزدىڭ اينالاسى كوكشىل تارتىپ، كىرپىكتەرى ايقاسىپ قالعان. تاڭ جارىعىنان قورعالاپ ولۋسىرەگەن پەش كەنەرەسىندەگى سىقسيما شامداي ءسونىپ بارا جاتقان مەنىڭ انام — ماريا فەدوروۆنا. ۇيگە كىرگەن بويدا قاسىنا كەلىپ، ءۇنسىز قاراپ تۇرمىن. ءىشىم الاي-تۇلەي ورتەنىپ بارادى.
توردە قيسايىپ جاتقان ءاۋىل-ۇيدىڭ كەمپىرلەرى باستارىن كوتەرىپ:
— جاڭا عانا كوزى ءىلىندى. ءازىر وياتپا. ءالى جوق. سەنى كورىپ جىلاپ، تاعى شارشاپ قالار.
— بەتى بەرى قاراماي تۇر-اۋ ماريامنىڭ. قايدام... كىشكەنتاي كۇشىكتەرىنىڭ باقىتىنا قاراي ادام بوپ كەتسە جارار ەدى، — دەپ شۇڭكىلدەسىپ، مەنىمەن تىلگە كەلگەنشە بولعان جوق، انامنىڭ كىرپىكتەرى كوتەرىلىپ، كوزى كەڭ اشىلا بەرىپ، ماعان تەسىلە قارادى. اۋزى جىبىرلاپ، يەگى سول دىرىلدەپ، كەزەرگەن ەرنى كەمسەڭدەگەندەي بولدى.
— كەلدىڭ بە؟ — دەگەن سىبىرلاعان ءۇن زورعا شىقتى. بەت الپەتىنە قاراعاندا جىلاپ جاتىر-اۋ دەدىم، ءبىراق سۋالعان كەزدەن ءبىر تامشى جاس شىقپادى...
سول كۇنى مەن تورگى بۇرىشتاعى تەمىر كەرەۋەتكە توسەك سالعىزىپ، كۇنى بويى بۇركەنىپ جاتىپ الدىم. ءۇي ءىشىنىڭ تۇرمىسى مەن ءۇشىن ءازىر جۇمباق. اكەي قايدا؟ انام قاشاننان بەرى سىرقات؟ ءبارىن سۇرار ەم، سويلەۋگە باتىلىم جوق.
ءۇي ىشىنە تاعى دا ءتۇن ورنادى. پەش كەنەرەسىندەگى سىقسيما شام تاعى دا ءمۇلايىمسىپ كوزىن اشتى. شىتىر-شىتىر ەتىپ تۇرعان قىسقا بىلتە ءبىر كەزدە جالپ ەتىپ، قايتا تۇزەلدى. سول كەزدە دوڭگەلەك ستولدى جاعالاي، قاعاز قيىپ ويناپ وتىرعان، قارىندارى جالتىراعان كىشكەنتاي جەتىمەك ىنىلەرىم تاۋدان قۇلاعان قويتاستاي وتىرعان ورىندارىنان ەسىككە قاراي دومالاي جۇگىردى.
— سۇلتان اعا-ا!
— سۇلتان اعام كەلدى!
— الاقاي!..
ءۇش ءىنىم، ون ءۇش جاسار قارىنداسىم دۋنياشا بوساعاسى تار، تاپال ەسىكتەن ەڭكەيە كىرگەن ەڭگەزەردەي ادامنىڭ — ءبىرى موينىنا، ءبىرى يىعىنا اسىلىپ، اياعىنا ورالىپ، ماز-مەيرام بوپ قالدى، مەن بەتىمدى بۇركەي قويدىم. ءۇي ءىشى ماعان بۇلاي قۋانباپ ەدى. بۇل كىم بولدى سونشاما؟
سۇلتان وتىرىسىمەن شەشەمنىڭ ءحالىن سۇرادى دا، بالالارعا بازارلىق ۇلەستىردى. تەگى كامپيت بولۋى كەرەك، «پەتۋشوك، پەتۋشوك» دەپ جەتىمەكتەر ۋ-شۋ بولدى. سودان كەيىن دۋنياشا ءىشىن تارتىپ، قۋانعاننان شىڭعىرىپ جىبەردى.
— ماما، ماما، ماعان كويلەك... وي، قانداي ادەمى... Paxمەت، سۇلتان اعا!
قارىنداسىمنىڭ قۋانعان ءتۇرىن كورەيىن دەپ، كورپەنى ساڭىلاۋلاپ اشا بەرىپ ەم:
— مىنا جاتقان كىم؟ — دەپ سۋلتان مەن جاققا قاراعانداي بولدى.
— ول گريشا.
— ءبىزدىڭ گريشا عوي.
— كەشە ومبىدان كەلگەن، — دەپ بالالار جارىسا جاۋاپ بەردى.
— ءاھ، گريشا كەلدى مە، ويباي-اۋ، قۋانىش سەندەردە ەكەن عوي. قانە وياتىڭدار. مەن ونى ءالى كۇنگە دەيىن كورگەن ەمەن.
بالالار جاپا-تارماعاي كەلىپ، باس سالىپ مەنى جۇلقىلاي باستادى.
— تۇر-تۇر، گريشا، گريشا، سۇلتان اعام كەلدى.
مەن جورتا ىڭىرانىپ، ءبىر اۋناپ ءتۇسىپ، باسىمدى كوتەردىم. ەكى شەكەسى تورسىقتاي، قاسقيا قاراپ وتىرعان جىگىتتىڭ قارشىعا كوزى شاراسىنان شىعىپ، ءوڭى قۋارىپ كەتتى. مەنىڭ دە جۇرەگىم سولق ەتىپ تومەن ءتۇسىپ كەتكەندەي، ءىشىم الەم-تاپىرىق بولىپ، سۇپ-سۋىق جالىن ون بويىمدى ارالاپ وتكەندەي بولدى. قارسى الدىمدا وتىرعان — سۇلۋ مۇرت.
ءبىز ءۇن-تۇنسىز كوزبەن ارباسىپ، وتىرىپ قالىپپىز. بالالار جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەكەۋمىزگە الما-كەزەك قاراي بەرەدى. ءبىراق، نە ءتۇسىنسىن. الدەن ۋاقىتتا سۇلتان ورنىنان تۇرىپ، قىپ-قىزىل قىردىڭ تۇلكىسىنەن تىككەن ءۇش قۇلاقتى تىماعىن كيىپ:
— قوراعا ءبىر قاپ ءۇن قويىپ كەتتىم. ەنگىزىپ الارسىڭدار، — دەپ شىعىپ كەتتى.
دۋنياشادا ەس جوق. نازىك دەنەسى بۇرالا بيلەپ، سەكىرىپ قۋانادى: كوك جاپىراقتى ساتەن كويلەكتىڭ ىشىندە پەيىشتىڭ باعىندا جۇرگەن پەرىشتەدەي ءبىر جاساپ قالدى.
سول كۇنى انام دا تىلگە كەلىپ، سوڭعى رەت بوي جاسادى. العاشقى كوكتەم كۇنىندە ەرىگەن تاۋ بۇلاعىنداي كوزىنەن جاس سورعالاي وتىرىپ اقتىق ءسوزىن قۇلاعىما قۇيدى. قازاق دالاسىندا 1905 جىلعى ريەۆوليۋسيا تۋرالى اڭگىمە تاراتىپ، ۇگىت جۇرگىزگەن دەپ، ومبىدان پوليسيا ادامدارى كەلىپ اكەيدى ۇستاپ اكەتكەلى ەكىنشى جىلعا اينالىپ بارادى ەكەن.
— سودان بەرى توسەك تارتىپ جاتىپ الدىم. ەندىگى بار تايانىشىمىز دەپ ءۇمىت ەتكەن سەن دە ات ءىزىن سالماي كەتتىڭ. كەدەي اۋىل بولسا دا بارىن ءبولىپ بەرىپ، وسى ەلدىڭ باس كوتەرەر ەر-ازاماتتارى ايتەۋىر ساقتاپ وتىر. ومىرىمدە كورمەگەن جاقسىلىقتى الگى سۇلتان سەكىلدى قازاقتاردان كوردىم. اكەڭدى ءبارى دە سىيلاۋشى ەدى. باۋىرمال جاندى ەل بولىپ باۋىرىنا تارتىپ ەدى. مىنا قىزىل قارىن جاس بالاعا ەندى سەن باس-كوز بول. ادام ەت، وسى ەلدىڭ ءبىر ازاماتى بولۋعا تىرىس، — دەپ، حال ۇستىندە جاتقان انام ءسوزىن ءۇزىپ-ۇزىپ قۇراپ، سوڭعى اقىلىن، اقتىق تىلەگىن ايتتى...
مىنە، سول كۇننەن باستاپ ۇرلىق اتاۋلىدان ىرگەمدى اۋلاق سالىپ، پىشاق كەسكەندەي تىيىلدىم. قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىنان، جۇدەۋ، كەدەي اۋىلدان تاپقان دوستىق، قامقورلىق مەنى ءتۇزۋ جولعا ءتۇسىردى. سودان بىلاي ەتى ءتىرى سۇلتانمەن تىزە قوسا وتىرىپ، بالتا اۋلىنىڭ جوقشىسى بولدىق.
ءۇشىنشى تاراۋ
ءتۇن جەلكەم. قاز-قاتار تىگىلگەن شاتىرلاردىڭ الدىنداعى باعان باسىنا ىلگەن لامپىلار باس شايقاپ تەڭسەلىپ تۇر. شام جارىعىنان ۇڭىرەيگەن قاراڭعى دالاعا قاراي سۇلاپ جاتقان اباجاداي كولەڭكەلەر دە بىرگە تەڭسەلىپ، جان بىتكەندەي قيمىلدايدى. جەر قوزعالىپ، تەربەلىپ تۇرعان سەكىلدى. جاستاردىڭ ءبورى تىستا. ۋ-شۋ. القا-قوتان جينالىپ بيلەپ ءجۇر. شيىرلانعان تاقىر الاڭنان جەڭىل عانا شاڭ بىلىنەدى. بەتى قارعانىڭ جۇمىرتقاسىنداي تارعىل-تارعىل، شاشى ورتتەي جيرەن جىگىت بايانىن جىرتىلعانشا سوزىپ ءوزى بىلەتىن بيلەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ءتىزىپ دارىلداتىپ وتىر.
جاڭا قۇرىلعان سوۆحوزدا قىز جاعى ءالى از. بي الاڭىندا ەتەگى كولبەڭ ەتىپ، سۇلۋ بالتىرلار اندا-ساندا ءبىر جەردەي جارق ەتەدى. قولىنا قىز تيگەن جىگىتتەر مۇندايدا جەردەي جەتى قويان تاپقانداي، قاشان اياعى سالدىراپ قالعانشا توقتاماي. سامايىنان تارام-تارام تەر اعىپ، توقتاۋسىز بيلەيدى. ال قىز جەتپەي قالعان جىگىتتەر ءبىرىن-بىرى ەبەتەيسىز قۇشاقتاپ، ارباڭ-ارباڭ اينالىپ، ەكى-ۇش جەردەن ءبىر-اق اتتاپ، ارتىمەن دە، يىعىمەن دە كەز كەلگەندى قاعىپ-سوعىپ، انا جەردەن ءبىر، مىنا جەردەن ءبىر جىلت ەتىپ كورىنىپ قالادى. ولار بيلەۋشىلەردەن گورى ۇلكەندەردىڭ ارا-اراسىمەن ءبىرىن-بىرى قۋىپ، تاقيا تاستاماق ويناپ جۇرگەن بالالارعا كوبىرەك ۇقسايدى.
حالەل ءىشى پىسىپ، زەرىگىپ، ۇيگە سىيماي، شام جاعا وسىندا كەلگەن. بۇرىن قىزىل جالاۋدا ءوز تانىستارىنىڭ اراسىندا ەركىن جۇرەتىن بوزبالا، بوتەن ادامداردىڭ اراسىنا العاش كىرگەندە توسىرقاپ، ەشكىممەن شۇيىركەلەسە الماي شەت قالدى. سوڭدا دا جۇرتتىڭ بيىنە قاراپ ءماز.
الدەن ۋاقىتتا بورەنەگە قوندىرعان ۆاگوننىڭ بيىك باسپالداعىنان ءتۇسىپ، 19-20-عا كەلگەن قىز وسىلاي قاراي بەتتەدى. جەل وتىندە تەڭسەلگەن شام جارىعىنان با، ايتەۋىر، يىرىمگە تۇسكەن قايىقتاي دوڭگەلەي بيلەپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. حالەل قاسىنا كەلىپ توقتاعان قىزعا ۇرلانا قارادى. ءوڭى تانىس: «اپىر-اۋ، قايدان كوردىم؟ اياعىنا جايپاق تابان تۋفلي كيگەن، بالتىرى وقتاۋداي سىمباتتى قىزدىڭ قويۋ اق سارى شاشى تولقىندانىپ يىعىن جاۋىپ تۇر. اينالا شەتى ىشكە قاراي شيىرشىقتالا كومكەرىلگەن شاشتىڭ ءبىر تالى شاشاۋ شىقپاعان. وڭىرىنە يرەك اق جولاق سالعان، اشىق جاعالى قاپ-قارا كۇرتەسىنىڭ قىناما بەلى مىقىنعا جابىسىپ، ۋىزداي قوس انار ءسال بۇلتيادى. حالەل اق سارى شاشتى ۇناتپايتىن ەدى. تۇڭعىش رەت بۇرىنعى ءوز پىكىرىنە ىشتەي قارسى بولدى. مىنا قاسىندا تۇرعان قىزدىڭ شاشى باسقا ءتۇستى بولسا، مەيلى كومىردەي قارا بولسىن، مەيلى جىبەكتەي جىلتىراعان قوڭىر بولسىن، كەلىسپەس ەدى. تەك قانا وسى اق سارى شاش قانا تال بويىنا جاراسىپ تۇر.
حالەلدىڭ تاپجىلماي قاراعانىن اڭعارىپ، قىز دا قىمسىنىپ قالدى، كوكتەمدەگى ارقانىڭ اسپانىنداي تۇپ-تۇنىق ءمولدىر كوزى جالت ەتىپ سوعان اۋدى. كىنالاپ قاراعان جوق، تانىس ادامداي جىلى قارادى. وسى كەزدە توپ ىشىنەن بالاعى دالباڭداپ، قايراتتى ۇرپەك شاشىن بريولينمەن باتتاستىرا مايلاپ العان، ءالى اناسىنىڭ ءسۇتى اۋزىنان ارىلماعان جاپ-جاس بالا جىگىت شىعىپ:
— مادام، پروشۋ ۆاس! — دەپ قىزدىڭ الدىنا يىلە قالدى. مايلاعان قىسقا شاش ءالى شاراناسى كەپپەگەن جاڭا تۋعان بۇزاۋدىڭ جۇنىندەي جىلتىرايدى.
بەتىنەن نۇر تامىپ، كۇلىمسىرەي قاراعان قىزدىڭ ءجۇزى اپ-ساتتە سالقىن تارتىپ، ايشىق قاسى ءدىر ەتتى:
— بىرىنشىدەن، مەن مادام ەمەسپىن. ەكىنشىدەن، جورا، بۇدان بىلاي قىز الدىنا قانشا تانىس بولساڭ دا ارسالاڭداپ كەلۋدى قوي. بۇل سىيلاستىكقا جاتپايدى. ەتيكا كەرەك. سولاي كەلگەندە عانا مەن سەنىمەن بيلەيمىن.
اناداي جەردە قاپساعاي، ءىرى جىگىت دەرياگين تۇرعان. مايلى باستى جۇمساعان سول. ءسوزدىڭ سىڭايىن اڭعارىپ، الدىنداعىلارىن كيىپ-جارىپ ءوزى كەلدى. ول جاقىنداماس بۇرىن، الدىمەن اراق ءيىسى مۇڭك ەتە قالىپ ەدى، قىزدىڭ قارسى الدىندا تۇرعاندا بەنزين ءيىسى ارالاسىپ كەتتى. ۇستىندەگى جۇمىس كيىمىن دە اۋىستىرماپتى.
— قارلىعاشىم، ءجۇر، بيلەيىك.
— جوق، بيلەمەيمىن. — دەرياگين ۇمتىلا بەرگەندە، «ءجۇرىڭىز، بيلەمەيسىز بە» دەپ الگى قىز توسىننان حالەلدى الىپ، توپ اراسىنا سۇڭگىپ كەتتى.
حالەلدىڭ ەسىنە جاڭا ءتۇستى. بۇل قىزدى سوۆحوز جەرىندە العاشقى بورازدا تارتىلعان كۇنى كورگەن ەكەن. قۇيقالى جەردى تاسپاشا ءتىلىپ، ورىلگەن شاشتاي بۇيرا تولقىندى شۇبالتىپ بارا جاتقان تراكتورشى قىزدىڭ سوڭىنان جينالعان جۇرت شۋىلداي جۇگىرگەن ەدى. مىنا الدىنداعى اپپاق مراموردان قۇيعانداي ءمىنسىز قاز مويىندى قارشىعا ءتوس سۇلۋ قىز بەن ۇستىنە كومبينەزون كيىپ، تولقىندى شاشىن جۇقا ورامالمەن ءتۇيىپ، اتقا شاباتىن شاباندوزداي جيناقى تۇرعان تراكتورشى قىزدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي كورىندى حالەلگە. ول جولى بۇل دالا شارۋاسىنا عانا لايىق جاراتىلعان سوم دەنەلى، بوكسەلى، ەركەكشورا قىز سەكىلدى ەدى. ال قازىرگى كەيپى مۇلدەم باسقاشا. ۇستىنە قۇيعان نازىك ءاتىر ءيىسى ۇلبىرەگەن قىپ-قىزىل ەرنىنەن، ىپ-ىستىق لەبىنەن كەلەتىن سياقتى. ءتىپتى ءوزى دە ۇلبىرەپ تۇر. ميداي جوندا ازىناعان دالا جەلى دە سىمباتتى، كورىكتى قىزدىڭ مۇسىندەي ءتانىن توتىقتىرا الماپتى.
حالەل قاشان تانىسىپ، ارالاسىپ كەتكەنشە ەش ادامعا جۇعىسا الماي، توماعا-تۇيىق ۇندەمەي، بۇيىعى جۇرەدى. ونىسى ۇياڭدىعى ەمەس، ۇيالشاقتىعى. ۇياڭ بولسا — جاسىق بولار ەدى، ۇيالشاقتىعى — يبالىلىعى. ال ءتانىسىپ-بىلىسىپ العاننان كەيىن ودان وتكەن اق جارقىن، جايدارى ادام جوق. ءبيدى قانشا جاقسى بىلگەنمەن بوتەن ادامداردىڭ اراسىندا ءقازىر كىبىرتىكتەپ ءۇنسىز ءجۇر.
— اتىڭىز كىم؟ — دەپ ءبىرىنشى سۇراعان دا قىز.
— حالەل. حالەل، — دەدى ەكىنشى رەت انىقتاپ.
— حالەل. مەنىڭ اتىم تامارا.
وسىدان كەيىن-اق ەكەۋى باياۋ بيلەپ ءجۇرىپ، بىر-بىرىمەن شەت پۇشپاقتاپ تانىسىپ، اڭگىمەلەسىپ كەتتى. تامارا اقبوپە سەكىلدەنگەن اشىق مىنەزدى، اق جارقىن قىز ەكەن. قايدان كەلگەنىن، قازاق جەرى تۋرالى ءوزىنىڭ بۇرىنعى ەستىگەن-بىلگەندەرىن ايتا جونەلدى. ءبىراق كوپ ۇزاماي بۇل
...وي....—بۇزىلدى. الدەكىم اينالا بەرىپ يىعىمەن قاعىپ جىبەرگەندە، اڭداۋسىز جۇرگەن حالەل مەن تامارا مۇرتتاي ۇشتى. بيشىلەردىڭ تىعىزدىعىنان عانا قۇلاماي قالدى. ەكەۋى دە ەشتەمە سەزبەگەندەي قايتادان دوڭگەلەي بەرىپ ەدى، جاۋىرىن ەتى دوڭكيگەن، شوقتىقتى جۋان ايەلمەن بيلەپ جۇرگەن دەرياگين ەكىنشى بۇيىردەن كەلىپ قاقتى. بۇل جولى تامارا حالەلدىڭ يىعىنان قولىن الىپ، ادەپسىز جىگىتكە تىكسىنە قارادى. دەرياگين دە موينىن بۇرىپ بوگەلىپ كەكەسىنمەن ەزۋ تارتتى:
— چتو ۋستاۆيلاس، نە ۋزناەش؟!
— ۋزنايۋ! — تامارا حالەلدى قولتىعىنان الىپ بي الاڭىنان شىعا بەردى.
— حالەل، — دەدى ول ءبىراز جەر جۇرگەن سوڭ، قوشتاسىپ تۇرىپ، — سەن الگى جىگىتتىڭ كورگەنسىزدىگىنە رەنجىپ قالعان جوقسىڭ با؟ ول ءوزى سونداي اۋمەسەرلەۋ ادام. ماعان جاساپ جۇرگەن قىرى. ءبىزدىڭ ادامداردىڭ ءبارى ونداي ەمەس، جاقسى كىسىلەر كوپ. ءبىراز ارالاسساڭ بىلەسىڭ...
شاتىر ماڭىنداعى بيشىلەردىڭ شۋىلى، سىرناي ءۇنى الىستاي بەردى. حالەل ۇڭىرەيگەن قاراڭعى تۇنگە تەرەڭدەپ، كىشكەنتاي تەرەزەلەرىنەن شام جارىعى سىعىرايعان ءوز ۇيىنە دە جەتتى.
ەسىك الدىندا الدەنەلەر قاراڭدايدى. ۇيىلگەن تەزەك پە دەپ ەدى، جوق، تەزەك ەمەس — مال. جۇگەندەرى سىلدىراعان ءبىر ءۇيىر جىلقى. قاسىندا قۇلىنشاقتارى دا بار. كوكتەن تۇسكەندەي ءبىر تۇندە كەلگەن جىلقىلارعا حالەل توسىرقاي قاراپ تۇر ەدى، ۇيدەن ەكى ادام شىقتى. ءبىرى — اكەسى قاراساي، ەكىنشىسى — قىستىڭ ماساعى قالعانداي، قۇيرىعى بۇلتىڭداعان قالىڭ تەرى شالبار، مالاقاي كيگەن بىرەۋ. حالەل بەيتانىس ادامعا قول بەرىپ امانداسىپ جاتۋدان قاشىپ، ءۇي قابىرعاسىنا جابىسىپ تۇرا قالدى. جارىقتان شىققاندار ونى ابايلامادى، تاپ قاسىنا كەلىپ كۇڭكىلدەسىپ تۇر.
— ال ەندى، مەن كەتەمىن، قارەكە، — دەپ تەرى شالبارلى كومەيىنە كەلىپ قالعان ءسوزىن جالعاعانشا بولعان جوق، قاراساي دا:
— جولىڭ بولسىن، تۇندەلەتىپ جۇرمەي-اق، قونا كەتسەڭ دە بولاتىن ەدى، ەلگە باراتىن شىعارسىڭ؟ — دەپ الدىن وراپ كەتتى.
— قارەكە-اۋ، ءقازىر جايلانىپ جاتاتىن ۋاقىت پا؟! جىلقى باسىنا بارامىن.
— ءا، ءجارايدى، ءجارايدى وندا، بوگەلمە. جىلقى «جامان تۇزدا» شىعار. ەندى سول جاقتان باسقا قولايلى جايىلىم دا قالماس. بۇكىل ەن دالا قارا جىرتىندى بولىپ كەتىپتى عوي.
— ە، ءالى دە جىلقىعا جەر جەتەدى. «جاڭا تالاپتىڭ» ماڭىن ونشا كوپ جىرتپايتىن تۇرلەرى بار. انادا رايحان كەلىپ، ەل ادامدارىمەن اقىلداسىپ كەتكەن. تەگى ءبىزدىڭ قولحوزدى مال سوۆحوزىنا اينالدىرماق ويلارى بولسا كەرەك، — دەپ جىلقىشى بايلاۋلى ايعىرىن شەشىپ الدى. — شىركىن، سىلەتى جاق بەتكەي مالعا جات قوي. رايحان دا جاسىنان وسى ماڭدا وسكەن بالا. ءبارىن ءبىلىپ وتىر.
— ولارى دۇرىس بولعان ەكەن، — دەپ، ايعىردىڭ ايىلىن تارتىپ جاتقان جىلقىشىعا تايانعان قاراساي ىشكى قالتاسىنان ەتەكتەي كۇماجنەك شىعاردى. اراسىنان شىرتىلداق قاعاز اقشا الدى دا، جىلقىشىنىڭ قوينىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى. — ال، ەندى ايتىپ-ايتىپ نە كەرەك. جاعداي وزىڭە بەلگىلى. ايدالادا تۇرتپەكتەپ ايتەۋىر ولمەشىنىڭ كۇنىن كەشىپ جاتىرمىز. ەڭبەگىڭە راقمەت! ازىرشە مىنانى الا تۇر. كەيىن اقىڭدى جەمەيمىن. ءبىر-بىرىمىزدى كورمەي كەتەتىن ادامدار ەمەسپىز عوي. كولحوزىڭ مال سوۆحوزىنا اينالسا، مىنا جىلقىلاردى قايتا بەرەم. ءوزىڭ باقپاعاندا مەندە نە قاۋقار بار دەيسىڭ. كۇيەۋ بالا دا ساعان ىرزا.
جىلقىشى «ىڭق-ىڭق» ەتىپ، ايىلدى ىشتەن تارتقان سايىن ىڭقىلداپ، قاراسايدىڭ ءسوزىن سالعىرت تىڭداعان. تەگى مايموڭكە ءسوز قۇلاعىنا جاقپاسا كەرەك. اشۋمەن تۇرىپ ايىلدى ىرعاپ قالعاندا، ايعىر دا جاقتىرماي، شىبجىڭ ەتىپ، شىر كوبەلەك اينالدى.
— ھاي! انت اتقىر! — دەپ جىلقىشى دا تىزگىندى جۇلقىپ-جۇلقىپ قالعاندا، ايعىر وسقىرىپ، يەسىنىڭ الدىندا جۋاسي بەردى. — اقىماق نەمە، قايتەدى تىپىرلاپ.
ايىلدى تارتىپ، ەر-تۇرمانىن جوندەگەسىن بارىپ جىلقىشى قوينىنا قولىن سالدى دا، جاڭا قاراساي تىققان ەكى جاپىراق قاعاز اقشانى الدى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەگەندەي قينالىپ، اقشاعا ءبىراز قاراپ تۇردى دا، قاراسايعا قايتىپ بەردى:
— قارەكە، مەن كۇن كورە الماي قايىر سۇراپ جۇرگەن تىلەنشى ەمەسپىن. قۇدايعا شۇكىر، بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن دەگەندەي، ىشىپ-جەمىم جەتەدى. قۇداي بىرەۋگە كۇنىمدى سالدىرماسىن!
— و نە دەگەنىڭ. اللام ساقتاسىن.
— ءبىراق سىزدەن اق ادال ەڭبەگىمدى سۇراپ تۇرمىن. بەس جىل بويى مالىڭىزدى باعىپ، شاشاۋ شىعارعان جوقپىن. جىلدا كوبەيتىپ، بۋازىن امان قۇلىنداتىپ، كوتەرەمىن اياعىنان تىك تۇرعىزىپ بەردىم. مەنىڭ ەش جازىعىم جوق شىعار.
— الدا رازى بولسىن!
— ايتسە دە، ايتقان ۋاعداڭىز بار ەدى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن سۇيرەتپەگە سالىپ كەلەسىز. مىنانى ءوزىڭىز الىڭىز، بەس جىل تۇگىل، بەس كۇن بوراندا ۇيقىسىز جۇرگەن ەڭبەگىمە تاتىمايتىن دۇنيەنى العاننان الماعانىم جاقسى. راقمەت! — دەپ، تەرى شالبارمەن قورباڭداعان جىلقىشى ۇزەڭگىگە اياعىن سالا بەرە اۋىزدىعىمەن الىسىپ ويناقشىعان ايعىردىڭ ۇستىنە ءتاپ ەتە قالدى. قاراساي تاعى دا كۇرەكتەي ءجۇز تەڭگەلىكتى قوسىپ ۇسىنا بەرىپ ەدى، قاراعان دا جوق.
— قارەكە، ەندى جىلقىڭىزدى سوۆحوز مالىنا قوسام دەسەڭىز جاڭا باستىقپەن سويلەسەرسىز. ەندىگى بيلىك رايحاندا، قوس دەيدى ەكەن، قوسامىن. ءبىراق، ەندى سىزدەن اقى الارمىن دەپ يەگىم قىشىماس، — دەپ جىلقىشى رايحاننىڭ اتىن ادەيى اتاپ، اتىنىڭ باسىن بۇرا بەرىپ ەدى، قاراساي شىرت تۇكىرىپ زىلدەنە قالدى.
— مەيلىڭ. شاقىرعانعا كەلمەسەڭ، شاقىرۋعا زار بولارسىڭ دەمەكشى، بەرىپ تۇرعاندا المادىڭ. مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ ماڭدايىما باسقان مال دەدىڭ بە. انا كۇيەۋ بالانىڭ، باستىقتاردىڭ سوعىمى. ءوزىڭ ءبىل.
جىلقىشى تىزگىنىن وقىس تارتىپ قالعاندا، استىنداعى ات تا شىر اينالىپ، اياعىمەن جەر تارپىدى.
— قارەكە، قوسيمانوۆپەن يمانىمىزدى ۇشىرىپ بولدىڭ عوي. بار وندا، قيراتىپ ال. قولىنان ءبىر كەلسە، ەكى قىلسىن. قوجا ءبىر كەسكەن، — دەدى دە جەلە شوقىتىپ كەتە باردى. جەرگە سۇيرەتكەن قۇرىعىمەن جەردى سولقىلداتقان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى دە: «قولىڭنان كەلسە قيراتىپ ال!» دەپ دۇڭكىلدەپ بارا جاتتى.
— قاپ، مىنا ءيتتىڭ قۇتىرۋىن-اي، — دەپ زىعىرى قايناپ قالا بەرگەن قاراساي قاسىنا تايانعان حالەلدى جاڭا اڭعاردى. — حالەلمىسىڭ. ءتۇن ورتاسىنا دەيىن قايدا ءجۇرسىڭ؟
— ءجاي، انا جاققا بارىپ، — دەپ حالەل كۇمىلجىپ، ۇيگە بەتتەي بەرىپ ەدى، اكەسى توقتاتىپ الدى:
— توقتا. بەرى ءجۇر، اقىلداساتىن شارۋا بار.
قاراساي مەن حالەل جىلقىلاردىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ، بەلدىگىنەن شويىرىلعان جارىمجان رادۋانعا وتىردى.
— الگى جامان نەمەنىڭ تاناۋىن كوتەرىپ، الدەقانداي بولىپ كەتكەنىن كوردىڭ بە؟ ءيتتىڭ قيى ءدارى بولسا، دارياعا... — دەپ قاراساي الاقانىنا سالىپ سىعىمداعان ناسىبايىن ەرنىنە تىعىپ، شىرت تۇكىردى دە، قاباعى تۇكسيىپ، حالەلگە تىكسىنە قارادى. بالاسى ونىڭ ءجۇزىن كورە الماسا دا كۇجىرەيىپ وتىرىسىنان، قارلىعا شىققان داۋسىنان-اق اشۋلى ەكەنىن اڭعارىپ، ىڭعايىنا كوشە بەردى. — سەن دە بالا ەمەسسىڭ ەندى. بوزبالالىق قۇراتىن شاقتان كەتتىڭ. وتاۋ يەسىسىڭ. انا تارقىلداقتاردىڭ اراسىنا باس جەيمىن دەپ بارامىسىڭ. نە بار وسى ۋاقىتقا دەيىن سالپاقتايتىن.
— كوكە، مىنا جىلقىلار كىمدىكى؟ — دەپ حالەل اڭگىمە بەتىن اۋدارىپ ەدى، قاراساي رايىنان قايتپادى.
بوس جۇرگەن قۇلىننىڭ ءبىرى جاقىنداۋعا باتا الماي تۇرعان. اينالشىقتاپ ءجۇرىپ، اقىرى قاراسايدىڭ يىعىن يىسكەلەدى. قاراساي ۇركىتىپ المايىن دەپ باياۋ كوتەرگەن قولىن جالىنا اپارىپ تۇبىتتەي ۇلپىلدەگەن ءجۇنىن سيپاپ، اقىرىن قاسىعاندا، بار اشۋى سىپىرىلىپ تۇسكەندەي بولدى.
— مال — كوزدىڭ قۇرتى دەگەن راس-اۋ، جارىقتىق! — دەپ جيرەن قاسقا تايدىڭ موينىن، القىمىن قاسىپ وتىرىپ، جۋاسي سويلەدى. — حالەل، ەندى الدى-ارتىڭا قاراپ، جاقسى-جاماندى ايىراتىن مەزگىلىڭ بولدى. بايقايمىسىڭ، زامان وزگەرىپ بارادى. مىنا سەلينا كەلمەي جاتىپ ءورىسىمىزدى تارىلتا باستادى. تارىلتقان ەمەي نەمەنە، پالەن جىلدان بەرى كولحوز تابىنىندا جۇرگەن جىلقىلارىمىزدى تۇگەل ايداپ اكەپ تاستادى. ءالى دە سوۆحوز مالىنىڭ ىشىندە جۇرە بەرسە، ەشكىمنىڭ توبەسىن ويماس ەدى. ءبىراق نە كەرەك... ونىڭ ۇستىنە شولاق بايتالشا شولتاڭداپ رايحان دەگەن پالە تاعى كەلىپتى. ول ءاۋ باستا-اق وڭباعان ادام ەدى. مەنىمەن جۇلدىزى قارسى.
— ونى بۇرىن دا بىلەتىن بە ەدىڭىز، كوكە؟
— بىلەم، بىلەم، — دەي سالدى قاراساي. — ال ەندى «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەگەن ۇلكەندەر. ءبىز دە قۇر جاتپايىق، بالام. سەن ەندى كۇزگە دەيىن جىلقىلاردى وسى ماڭدا ب ا ق. قوي، سيىرلارعا ديكا بار عوي. سوسىن جاتا-جاستانا «جاڭا تا لاپ» مال سوۆحوزىنا اينالسا، سەن جىلقىشى بولىپ ورنالاسارسىڭ. ايتەۋىر ساناتتا جۇرسەڭ بولدى عوي. ساعان كىم باقتىرىپ قويار دەيسىڭ. جىلقىشى قانشا مالىن تابىنعا قوسسا دا ەشكىمنىڭ شارۋاسى بولمايدى.
— كوكە، ءسىز ماعان جىلقىشى بول دەپ وتىرمىسىز؟!
— Eh، بولسا نەسى بار. ازەر بولسا بىر-ەكى جىل جۇرەرسىڭ. مىنا جىلقىلارىڭدى توعىتىپ، ءبىراز جولداس-جورا تاۋىپ العان سوڭ، باسقا جۇمىسقا اۋىسارسىڭ.
— مۇنىڭ ءبارىن قالاي ۇستاپ تۇرماقپىز، كوكە. بىر-ەكى قارا جەتپەي مە. سول ءۇشىن ءومىر-باقي جىلقى باعىپ كورمەگەن مەن قالاي جىلقىشى بولام، ودان دا سوۆحوزدا ماشينا جۇرگىزگەنىم جاقسى ەمەس پە.
— نە دەيت... — بۇل قاراسايدىڭ اشۋ شاقىرا باستاعانداعى ءسوزى. — مەنى اسىرايتىن دا، ادام ساناتىنا قوساتىن دا وسى جىلقى. قولىڭا كۇرەك الماي، وسى كۇنگە دەيىن سەنىڭ ەركىڭمەن جۇرگەنىڭ دە وسىلاردىڭ ارقاسى. قىر ەلىنىڭ جىلقىسىز كۇنى جوق. جىلقى — اقشا، جىلقى — سوعىم. انا كەلىپ جاتقان جەلوكپەلەرگە ەلىگىپ جەلىگۋىڭنىڭ الدى-ارتى وسى بولسىن. ونداي اقىماقتىقتى تاستا. ءىستىڭ ءونىمدى جاعىنا جۇگىن، — دەپ قاراساي ورنىنان تۇردى.
* * *
ماي ايىنىڭ ورتا تۇسى. ماقپال ءتۇن. ون ءتورت جاڭاسىنا ءىلىنىپ، التىن تاباقتاي تولعان اي شىرقاۋ بيىكتە باياۋ ءجۇزىپ بارادى. جازدىڭ جەڭىل بۇلتى شۋدالانا جىلجىپ كەپ، بەتىن بۇركەسە، تىعىلماق ويناعانداي جاسىرىنىپ، ءبىراز ۇرلانىپ تۇرادى دا، ەندى ءبىر ءسات بۇيرا بۇلتتىڭ اراسىنان قىلميا شىعىپ، ماڭدايىن كورسەتەدى. كورسەتەدى دە، سۋعا باتقان قالىتقىداي قايتا سۇڭگىپ، دومالاي جونەلەدى. تۇتىلگەن ءتۇبىت تۇستەس تورعىن بۇلتقا كەزىگە قالسا، ءشايى پەردەنىڭ ىشىندەگى اپپاق ارۋداي، نۇرى كورىنىپ، كۇلىپ بارا جاتقان سەكىلدەنەدى. نازدانا ما، قايتەدى؟
حالەل بەس قۇلىندى بيەنى قىزەمشەكتىڭ باۋىرىنا اكەپ كەڭ شالعىنعا تۇساپ جىبەرگەن. كۇن ۇزاق اعاش ىشىڭدەگى جەلىدە جاتىپ ىشتەرى پىسقان قۇلىنشاقتار اسىر سالىپ ويناپ، كۇلتە قۇيرىقتارىن كوككە شانشىپ، ەنەلەرىنىڭ قاسىندا شاپقىلاپ ءجۇر. تابىنعا ۇيرەنگەن سەمىز ۇيىرسەك بيەلەر، قاسىنا قۇلىندارى ەرگەن سوڭ مىنا جەردى وگەيسىپ، ءۇيىرىن ىزدەپ، جەرگە باسىن اندا-ساندا سالىپ، ءجيى كىسىنەپ، سەكىرە وتتاپ بارادى. اياقتارىنداعى تۇسامىس ساقينالارى سىلدىراپ، اي استىندا قارا-قۇرا تارتىپ ۇزاپ كەتتى.
حالەل جاباعى كۇپىنى جامباسىنا توسەپ، اۋەدە جۋساعان اسپانداعى جۇلدىزدارعا قاراپ ويدا جاتىر. اسپاننىڭ تەرىستىك جاق ەتەگىنە تاققان مارجانداي جىلتىراعان جەتى قاراقشى شالقاسىنان تۇسكەن ساپتىاياق سەكىلدى. قۇس جولىنداعى جىپىرلاعان سانسىز جۇلدىز قالىڭ ەلگە ۇقسايدى. بارىندە ءبىر عاجايىپ سىرلى ءومىر بار. حالەل بالا كۇنىندە، ءۇي توبەسىندە جاتىپ ۇيىقتار الدىندا ءتۇپسىز تۇڭعيىق اسپانعا قاراپ ۇزاق قيالدايتىن-دى. ءسابي قيال ەدى. سالقىن سامال تۇرىپ، تاڭ اعارا بەرە ءجيى اققان جۇلدىزدارعا قاراپ، «مەنىڭ جۇلدىزىم جوعارى» دەپ قايتا-قايتا قايتالاپ جاتىپ جىلى كورپەنىڭ استىندا بۇيىعا ءتۇسىپ ۇيىقتاپ كەتەتىن. ءتاتتى ءبىر الاڭسىز ۇيقى ەدى-اۋ!
قازىرگى قيالى ودان بولەك. كوزى جۇلدىزداردا بولعانمەن ويى قىزەمشەك ءدوڭىنىڭ ار جاق باۋىرىنداعى كەڭ جازىقتا جىلتىراعان ون شاقتى وتتا. بارىنەن دە وعان ەڭ بەرگى شەتىندەگى جالعىز وت ىستىق. ول تامارا جۇرگىزىپ جۇرگەم تراكتور وتى.
تامارا حالەلگە ەشبىر ەمەۋرىن بىلدىرمەسە دە، ءوزىنىڭ اشىق جايدارى مىنەزىمەن جاقىندىق تاپتى. انادا ەڭ العاش بي الاڭىندا كەزدەسكەندە-اق تانىس قۇربىسىنداي جىلى سويلەسىپ، بىردەن ءۇيىرىلىپ كەتكەن. ءبىراق ول قانشا اشىق سويلەسىپ، جارقىن مىنەز كورسەتسە دە، حالەل وز-وزىنەن بۇيىعىپ، ءسوز تابا الماي قىسىلىس تاپقان. نەگە ولاي ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. تەك سۇلۋ قىزدىڭ الدىنداعى جاس جىگىتتە بولاتىن ادەتتەگى ىڭعايسىزدىق دەپ ۇعىنعان. ايتپەسە بوتەن وي كەلگەن جوق.
ءبىراق سول كەزدەسۋدەن بەرى، نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، حالەلدىڭ تامارانى كورگىسى كەلەدى دە تۇرادى. جۇرەك ىنتىقتىعى ەمەس، اشەيىن سۇلۋ سۋرەتكە قۇمار، نازىكتىككە قۇشتار ادامنىڭ اۋرەسى سەكىلدەنەدى.
ءقازىر دە حالەل سول تاماراعا بارىپ ءجۇز كورىسىپ قايتقىسى كەلىپ جاتىر. ءبىراق ونىسى وزىنە ەرسى كورىنىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ىشتەي وزىمەن-وزى ارباسقان بەلگىسىز تولقۋ بار.
الدەن ۋاقىتتا حالەل ورنىنان تۇردى. شيراتىلا سوزىلعان ءتاتتى قيالدىڭ ۇشىعىنا جەتە الماي، ماۋجىراپ جاتىپ، ۋاقىتتىڭ دا قالاي زىمىراپ وتكەنىن بىلمەي قالدى. اينالا جىم-جىرت. كەڭ دالا تىم-تىرىس مۇلگىپ، اسپان قالعىپ تۇر. تەك قىزەمشەك جاقتان تر-تر ەتكەن تراكتور ءۇنى الىستان ءالسىز ەستىلەدى. اۋدان جولىنان كورىنگەن ماشينا وتتارى بىردە شاقىرايا قالىپ، ءبىر ورنىنان تاپجىلماي ۇزاق تۇرىپ السا، ەندى ءبىر كەزدە جىپىلىق ەتىپ جوعالىپ كەتەدى. لەزدە عايىپ بولىپ، الدەن ۋاقىتتا تاعى سول ارادان شىعادى. الدەكىممەن ويناپ تۇرعان سەكىلدى. باتىس جاق بەتتەن كوتەرىلگەن جازعى تورى الا بۇلتتىڭ اراسىنا سۇڭگىگەن اي التىن تاباقشا بار سالماعىمەن تەرەڭ باتىپ كەتىپتى.
باعانا تۇسامىستارى سىلدىراپ وتتاپ جۇرگەن جىلقىلار ءقازىر كورىنبەيدى.
حالەل جىلقىلار كەتكەن جاققا قاراي ايانداي باسىپ كەلە جاتىر. قولىنا توپتاي ۇستاعان جۇگەندەردىڭ اۋىزدىعى مەن ساعالدىرىق ايىلباسى سىلدىراپ، اندا-ساندا الدىڭعى جاققا بۇقپانتايلاپ ەڭكەيىپ-ەڭكەيىپ سۇزىلە قارايدى. اۋدەم جەردە قاراڭداعان بىردەمەلەر كورىنگەنگە وتتاپ جۇرگەن جىلقىلار ەكەن دەپ جاقىنداي كەلسە، ونىسى شوق-شوق وسكەن توبىلعى بولىپ شىعادى.
قويۋ تۇنگە سۇڭگىپ الىستاعان سايىن حالەلدىڭ جۇرەگىنە الدەبىر سۋىق وي كىرە باستادى. «اپىراي، سونشاما ۇزاق جاتىپ قالعانىم با؟ الدە، جىلقىلار تۇسامىسىن ءۇزىپ، بوس كەتتى مە؟ قوي، بار جىلقى تايلى-تۇياعىنا دەيىن تۇسامىسىن ءۇزۋى مۇمكىن ەمەس. ايتەۋىر، يت-قۇستان امان بولسا جارار ەدى. الدە مەن قيسىق كەتتىم بە؟» — دەپ كۇماندانعان حالەل قىزەمشەككە قاراي بۇرىلدى.
باعاناعىداي ەمەس، ءتۇن قاراڭعىلىعى بىرتە-بىرتە قويۋلانا تۇسكەن. شىعىس جاق بەتتەگى جۇلدىزدار جوعالىپ، كوكجيەكتەن اۋىر قارا بۇلتتىڭ ءىرى تۇلعاسى كورىندى. الدەن ۋاقىتتا الىستان كۇن كۇركىرەدى دە، ناجاعاي وتى ءالسىز عانا جارق ەتتى. حالەل ەنتەلەي باسىپ ءجۇرىپ كەلەدى. جاباعى قاۋدىڭ اراسىندا بۇعىپ جاتقان بوز تورعاي تاپ ۇستىنە ادام كەپ قالعاندا ۇركىپ، پىر ەتىپ ۇشادى. حالەل سەلك ەتىپ، قالشيىپ تۇرىپ قالادى دا، از ۋاقىت تىڭ تىڭداپ، تاعى دا ارمەن قاراي جۇرە بەرەدى.
ايىر وركەشتى قىزەمشەك جاقىنداعان سايىن زورايىپ، ءتۇن قاراڭعىلىعىندا بۇرىنعىدان بەتەر سوستيىپ بيىكتەي بەردى. جاۋىن بۇلتى ونىڭ يىعىنا جاسىرىندى. بيىك شوقىنىڭ تۇسىنا ءىلىپ قويعان قاپ-قارا قۇرىم كيىز ءتارىزدى. الدەكىم شاقپاق تاس جارقىلداتقانداي قىزەمشەكتىڭ ەرشىگىندە ءالسىن-السىن وت وينايدى. ول كەزدە قوس ارناعا بىتكەندەي ءدىرىل قاعادى.
ازدان سوڭ ءتۇن ىشىندە بوزامىق تارتىپ جاتقان بەتەگەلى جەر تۇنەرىپ، بەرى جىلجىعان قويۋ بۇلتپەن استاسىپ، تۇتاسىپ كەتتى. قالىڭ جىرتىندىعا تىرەلگەن حالەل تۇرا قالىپ تىڭ تىڭدادى. ارعى بەتتەن تالىپ ەستىلگەن تراكتور ۇنىنەن باسقا ەشتەمە قۇلاققا شالىنبايدى. وڭ جاق بۇيىردەگى ءبىر ءتۇپ كودەنىڭ تۇبىنەن جالعىز بودەنە «بىتپىلدىق، بىتپىلدىق» دەپ ەكى-ۇش رەت تاقىلدادى دا، تىم-تىرىس تىنا قالدى. الىستا كۇن جارقىلدادى.
جۇگەندەرى سىلدىراپ حالەل تاعى دا العا اتتاي بەرىپ ەدى، تاپ سول جاعىنان وقىس شىڭعىرعان داۋىستان ءىشى قالتىراپ كەتتى. ىشقىنا شىققان ايەل ءۇنى ءتۇن تىنىشتىعىن بۇزىپ ءبىر-اق رەت شىڭعىرىپ قالدى دا، سۇيەككە قاقالعانداي تۇنشىعىپ، بۋلىعىپ بارىپ ءۇزىلدى. ءبىر شوق ەرمەننىڭ تاساسىندا كوزى باقشيىپ، موينىن ەكى يىنىنە تىعىپ قاسىنان اڭداماي ءوتىپ بارا جاتقان ادامعا باجىرايا قاراپ وتىرعان جاپالاق، توسىن شىققان داۋىستان ۇركىپ، حالەلدىڭ تاپ الدىنان جارباڭ ەتتى. حالەل داۋىس شىققان جاققا قاراي جۇگىرىپ كەلەدى.
* * *
سول ءتۇن. ايلى ءتۇن. كۇن ۇزاق داۋىلداتىپ سوعاتىن ءسىبىردىڭ اساۋ جەلى كۇن باتار الدىندا باسىلادى دا، وسىناy جاتقان جالپاق ءوڭىر ءتۇن تىنىشتىعىنا بولەنەدى. دامىلسىز ۇرلەگەن جەل وتىندە قالباڭ ويناپ، ءدىرىل قاعاتىن وسىمدىك اتاۋلى بۇل كەزدە جەرگە موينى سالبىراپ، ماۋجىراپ ۇيقىعا كەتەدى.
ءبىراق اسپان استى بيىلعى كوكتەم باستالعالى كوز ءىلىپ ۇيىقتاعان ەمەس. شۇباتىلعان شىمىر قارا جولدىڭ بويىندا كۇنى-تۇنى جوسىلىپ، زىمىراعان اۆتوماشينالار، قىردا قىبىرلاعان تراكتور اتاۋلى قارا جەردى سولقىلداتىپ، ءتۇن تىنىشتىعىنا مازا بەرگەن كۇنى جوق.
كۋزوۆ جاقتاۋىنان اسىرا شوفەر ارتقان «زيس» وسى جارىم تۇندە تاقتايداي جولمەن «قايىڭدى» سوۆحوزىنا قاراي بەزىلدەتىپ كەلەدى. جازىق دالانىڭ جولى قانشا تەگىس دەگەنمەن، اندا-ساندا جەردە دوڭعالاق ويىپ كەتكەن شۇقاناقتار دا جوق ەمەس. ايتسە دە ماشينانى جۇلىنداي ۇشىرىپ كەلەدى.
جولاي اسحاناعا كىرىپ، ۇيقىدان سەرگۋ ءۇشىن ەكى ستاكاندى قاتارىمەن تاستاپ العان دەرياگيننىڭ قالىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ، ەكى كوزى قانتالاپ، قىزارعان. اۋزىنداعى شىلىمىن ەكى ەزۋىنە دامىلسىز جۇگىرتەدى. وتىرعاندا دا ەڭگەزەردەي شوقتىقتى جىگىت، كابينا توبەسىنە تيەر-تيمەس باسىن تەرەزەگە قاراي يە ءتۇسىپ، اسپانعا ۇشۋعا بەيىمدەلگەن بۋركاشە العا قاراي قومدانىپ العان. ساۋساعىنىڭ ۇشىنا دەيىن قالىڭ تۇك باسقان، بىلەكتى قولى ماشينامەن بىرگە دىرىلدەپ، بارانكەگە قاتىپ قالىپتى.
ۆاسيا دەرياگين جوق نارسەگە شىرت ەتە قالاتىن قىزبا جىگىت. ونىڭ مىنەزىن تىڭعا بىرگە كەلگەن جولداستارىنىڭ ءبارى بىلەدى. وتكەن ءومىر جولى ولارعا بەس ساۋساعىنداي. سوندىقتان دا العاشقى كەزدە ەڭ جاقىن دوسى ۆولوديا كوتەنوكتان باسقالارى بۇدان ءوزىن اۋلاق ۇستايتىن. بۇل دا ەشكىمگە ارالاسپاي وزىمەن-وزى جۇرەدى. ءبىراق كۇن وتكەن سايىن دەرياگيننىڭ بەدەلى شوفەرلەردىڭ اراسىندا كوتەرىلىپ، كۇن-تۇن دەمەي توقتاۋسىز رەيستە جۇرەتىن قاجىرلى جىگىتتىڭ جۇمىسى سوۆحوز باسشىلارىنا دا ۇناي باستاعان. ونىڭ ۇستىنە ماشيناسىنا دا ءالى ەش اقاۋ تۇسكەن جوق. اداممەن سالقىن سويلەسىپ، قاتال تۇراتىن زاۆگار موروزوۆتىڭ ءوزى تاجىريبەلى جىگىتتى ىشتەي جاقسى كەرەدى. تەك وركوكىرەك، مەنمەن مىنەزىن جاقتىرمايدى. ونى دەرياگيننىڭ ءوزى دە سەزەدى. ءبىراق وزىنە ۇناماعان، ويلاعان جەرىنەن شىقپاعان ادامدى كۇشپەن جەڭىپ الام دەۋ — ونىڭ جاراتىلىسىنا سىڭگەن مىنەز-دى.
«مالجان اعاشىنىڭ» باۋىرىنا سوۆحوز العاش ورناعان ءتۇنى-اق دەرياگين ءوزىنىڭ جايسىز مىنەزىن جولداستارىنا كورسەتىپ العان. وقيعا بىلاي بولدى.
ون شاقتى جىگىت ءبىر ۆاگوننىڭ ىشىندە تۇرادى. باسقا ۆاگونداعىلار، پالاتكاداعىلار ۇيىقتاعان مەزگىل. بۇلار بولسا ۆاگوننىڭ تاپ ورتاسىنا توڭكەرىپ قويعان جاشىكتىڭ اينالاسىندا تورت-بەسەۋى كارتا ويناپ، قالعاندارى تونە ءتۇسىپ ولاردىڭ قىزىعىنا قاراپ وتىر. كىلەڭ ون سەگىز، ون توعىزداعى بۇلدىرشىندەي جاس جىگىتتەر. ىشىندەگى ەرەسەگى دەرياگين مەن كوتەنوك. ءبارىنىڭ قالتاسى سىقىرلاعان اقشا. ويىندى شىعارعان دەرياگين. ءقازىر كارتا تاراتىپ وتىرعان دا سول. دەرياگين سۋسىلداعان اتلاس كارتانى ارالاستىرىپ جىبەرىپ:
— ستۋك. كون 400 سوم، — دەپ، جاشىكتىڭ ۇستىندە قامپيىپ جاتقان ءبىر توبە اقشانىڭ ۇستىنەن نىعارلاپ باسىپ قويدى.
— وتىز سومىنا.
— قىرىق سومىنا.
— ءجۇز سومىنا، — دەپ جاعالاي وتىرعان ءۇش جىگىت قاتارىمەن كۇيىپ شىقتى.
ەڭ سوڭىندا قالعان، بەتى سەكپىل-سەكپىل ۇرپەك باس جيرەن بالا، مۇرنىن قايتا-قايتا تارتقىشتاي، وتىرعاندارعا ءبىر، كارتاسىنا ءبىر قاراي بەرەدى. داۋىلدا جانشىلعان ولەڭ ءشوپ قۇساپ يكەمگە كونبەي شەكەسىنە قاراي سەلتيگەن قايراتتى شاشىن سيپالاپ، قاسىنداعى جولداسىمەن اقىلداستى. قولىندا تۇز وتىر. اقىلشىسى دا نە دەرىن بىلمەي:
— داۆاي، بارىنە بار، — دەپ ەلەۋرەي كوتەرىلەدى دە، — ءبىراق ءوزىڭ بىلەسىڭ، — دەپ لەزدە رايىنان قايتادى.
— بارساڭ بار. ۇشەۋمىز دە قاتارىمىزبەن كۇيدىك، سەنىڭ الاتىن كەزەگىڭ.
— باس! — دەسىپ باسقالارى دا شىداي الماي كەتتى. ءتۇنى بويى سىمپيتىپ ۇتىپ العان دەرياگيندە ەسەلەرى كەتىپ، زىعىرى قايناپ وتىر.
— اكەل بارىنە دە، — دەپ ۇرپەك باس تا قايراتىنا ءمىندى. تاناۋىنىڭ قۋىسى دەم الۋعا تارلىق ەتكەندەي اۋزىن اشىپ جىبەرىپ، قوپ-قويۋ ءتۇتىن ارالاس بولمەنىڭ اۋاسىن كەۋدەسىن كەرە جۇتىپ، وقىس كۇرسىنىپ الدى. بۇرىن كارتا ويناماعاندىعى كورىنىپ تۇر. قولىنداعى تۇزىن ماڭايىنداعىلاردان قىزعىشتاي قورىپ، قولى دىرىلدەپ باۋىرىنا باسىپ العان. ماڭدايىنان مارجانداي تەر بۇرشاقتاي اعىپ، تۇزداي كوزىمەن دەرياگيننىڭ قولىنداعى كارتاعا ەجىرەيىپ، تەسىلە قالىپتى.
دەرياگيننىڭ بەرگەن كارتاسىن الا بەرە تاعى ءبىر كۇرسىندى. جۇرەگى تايداي تۋلاپ، ءلۇپ-لۇپ ەتەدى. ەكى كارتانى ءبىرىنىڭ سىرتىنا ءبىرىن قوسارلاپ الىپ، شەتىنەن سىعالاپ اشا باستادى. توعىزدىق — جيىرما.
— ىزدە! — دەدى جۇلىپ العانداي.
دەرياگين الدىنداعى كارتاسىن سەكىرتە لاقتىرا بەرىپ، كوز ىلەستىرمەي ءبىر كارتانى سۋىرىپ تاستادى. ەكى وندىق — جيىرما. ۇرپەك باس بالا استىنا كىرپى تاستاي بەرگەندەي سەلك ەتىپ، كوزى شاراسىنان شىقتى.
— توقتا، قاي جەردەن سۋىرىپ الدىڭ! — دەپ دەرياگيننىڭ قيمىلىن اڭدىپ وتىرعان سىرتتاعى ءبىر جىگىت باج ەتە قالدى.
— يدي تى... سوپ-لياك! — دەرياگين گۇر ەتىپ، ارتىندا تۇرعان قىرلى ستاكاندى ءبىر-اق اتتى. اككى بودەنەشە بۇعا قويعان كىنالى جىگىتتىڭ توبەسىنەن ستاكان جالاپ ءوتىپ، تاقتاي قابىرعاعا سوعىلىپ كۇلپارشاسى شىقتى. قانىن ىشىنە تارتا قويعان اشۋلى دەرياگيننىڭ سونداعى ءتۇرى اتىلىپ كەلە جاتقان الا شۇبار جولبارىسقا ۇقسايدى. ءار جەرىنەن قىلعىندىرا بۋا-بۋا سالعان تىرسىلداعان بۇيەندەي بۇلشىق ەتتەرى بۇلتىڭداپ، ۇشىپ تۇرعاندا، اشىق كويلەگىنەن كورىنگەن كەۋدەسىندەگى ۇيىسقان قوس ۋىس سابالاق ءجۇن دە تىكىرەيىپ، باستارىن كوتەرىپ، سەلدىرەي قالدى. «توبەلەس قايداسىڭ» دەپ ەلەڭدەپ تۇرعان سەكىلدى. ءبىراق ەشكىم وعان جاعىنىڭ جىگىن اشقان جوق. جاپ-جالپاق كەۋدە تۇندىكشە جەلپىلدەپ بارىپ، جەلى شىققان كەرىكشە باياۋ باسىلا بەردى.
كارتا ويىنى وسىمەن تىندى. جاشىك ۇستىندەگى بار اقشا دەرياگيننىڭ قالتاسىنا ءتۇستى. ءبىراق ول وعان قۋانبادى. قايتا ارتىنان قىنجىلدى. وتىرعان جىگىتتەر ءلام دەمەي، ءۇنسىز شەشىنىپ نارعا شىعىپ ۇيقىعا كەتتى. ال، دەرياگين بولسا نە شەشىنەرىن بىلمەي، نە تىسقا شىعىپ جەلپىنەرىن بىلمەي، جالعىز شوقيىپ وتىرىپ قالدى. بارىنەن باتقانى جاسىنان بىرگە وسكەن، بىرگە وقىعان مومىن جولداسى كوتەنوك تا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادى. كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن ءبىر قارادى دا، بۇركەنىپ جاتا كەتتى. جاقتىرماي قاراعانى دا، جۇعىمسىز مىنەزىنە ءىشى اشىپ، اياي قاراعانى دا بەلگىسىز. ايتەۋىر سالقىن قاراعانى ايان.
دەرياگين قاشاندا بىردەمەنى اشۋ ۇستىندە ءبۇلدىرىپ الىپ، ارتىنان تۇسىنەتىن ادەتى. تالاي كۇندەر بويى وعان ىشتەي قينالىپ، دەل-سال بولىپ جۇرەدى. وسى جولى دا ول ماي شامنىڭ استىندا جاپادان-جالعىز وتىرىپ، باسى سالبىراپ اۋىر ويعا قالدى. ءوز كىناسىن مويىندادى. ءبىراق ارتىنان جولداستارىنىڭ الدىنان ءوتىپ، كەشىرىم سۇراۋ ونىڭ تابيعاتىنا جازباعان نارسە.
مىنە، دەرياگيننىڭ جولداس-جورالارىنان اۋلاقتاپ، الىستاي بەرەتىنى دە وسى مىنەزى. ونى ءوزى جاقسى بىلەدى. ءبىراق نە كەرەك، ارادا بىرنەشە كۇن وتپەي-اق، تاعى دا وسىنداي وكىنىشتى ىسكە تاپ بولادى.
دەرياگين ءقازىر جول ۇستىندە كەلە جاتىپ وسى مىنەزىن ويلاپ وتىرعان. ءبىر كەزدە تاپ الدىنان ءجۇز مەتردەي جەردە اعاراڭداعان بىردەمەنى كوزى شالىپ قالدى. جارىققا قامالىپ، كوزى شاراسىنان شىعىپ شوقيىپ وتىرعان دالا قويانى. ماشينا جاقىنداي بەرگەندە شولاق قۇيرىعى شولتاڭ ەتىپ زىتا جونەلدى. بۇل كەزدە اي دا جۇقا بۇلتقا ەنىپ، دالا قاراڭعىلانعان. قويان جارىقتان شىعا الماي تاقتاق جولمەن جان ۇشىرىپ زىمىراپ بارادى. دەرياگين دە گازدى باستى. العاشقىدا قۇلاعىن جىمىرىپ الىپ وقتاي اتىلعان قويان كوپ ۇزاماي-اق بولدىرىپ قالدى. بۋاز قويان ەكەن. جولدىڭ ەكى بەتىنە الما-كەزەك بۇلتالاڭداپ، توڭقاڭداپ كەلەدى. ءبىر كەزدە ماشينا ءتونىپ كەلگەندە، دەرياگين سيگنالدى باسىپ-باسىپ قالىپ ەدى، قويان ىشقىنا سەكىرىپ جولدان شىعىپ كەتتى. دەرياگين دە ماشينانى بۇرىپ الىپ قالىڭ كودەنىڭ ۇستىمەن باستىرمالاتىپ قۋا بەردى. قويان ىشقىنىپ ىتقىپ-ىتقىپ قاشادى. ماشينا جارىعىنان شىعىپ كەتسە، الگىندەي بولماي قايتا قامالادى. دەرياگين بۇلتارتاتىن ەمەس. ۇستىنە ءتونىپ كەلدى. قويان جالت بۇرىلىپ ءبىر ءتۇپ ءشيدىڭ تۇبىنە بۇعىپ جاتا قالعاندا ماشينا ۇستىنەن وتە شىقتى. دوڭعالاق اراسىندا امان قالعان قويان قايدا بارارىن بىلمەي ساسقالاقتاپ قاشقانشا بولمادى، كەرى بۇرىلعان ماشينانىڭ جارىعىنا تاعى ءتۇستى. ابدەن تيتىقتاپ بولدىرعان قويان ءجيى بۇعىپ، ەكى ءبۇيىرىن سوعىپ جاتىپ قالادى. ماشينا وتە شىعادى. وسىلايشا ون شاقتى رەت قايتالادى. ءبىر كەزدە دەرياگين قالىڭ كودەدە بۇعىپ جاتقان قوياننان كوز جازىپ قالدى. شىر كوبەلەك اينالىپ شيمايدى سالىپ شارلاپ ءجۇر. الدەن ۋاقىتتا بارىپ، قويان قىلت ەتىپ تاعى دا كوزىنە ءتۇستى. ءسال دەم الىپ، الدەنىپ العان ەكەن، باسىن وقىس كوتەرىپ الىپ زىتا جونەلدى. دەرياگين دە تاقىمداپ قويار ەمەس. قويان ءبىرازعا دەيىن جەتكىزبەدى. الىسقا تۇسەتىن ماشينا وتىنىڭ جارىعىندا اعاراڭداپ ۇزاپ كەتىپ ەدى، دەرياگين قۇيىنداي ۇشىرىپ، جولسىز كودەمەن سالدىر-گۇلدىر تاعى باستىرمالاتتى. ءبىر كەزدە ابدەن زورىعىپ شارشاعان قوياندى ۇستاپ الاتىنداي حالگە كەلتىرگەندە الدىنان كەڭ قارا جىرتىندى كەزدەسىپ، ايىرىلىپ قالا بەردى. قارا بۇرىمداي ءورىلىپ، كەڭ كوسىلگەن جىرتىندى بەتىندە بىر-ەكى رەت وماقاسا قۇلاپ، قايتا تۇرىپ شوقىراقتاي قاشقان قويان لەزدە كوزدەن عايىپ بولدى.
دالا تىم-تىرىس. قالىڭ ۇيقىدا. جەلسىز تۇندەگى جارىق اي دا بۇل كەزدە قالىڭ بۇلتقا ەنىپ، باتىپ كەتتى. جەر جىرتقان تراكتورلار دا سيرەگەن. بىر-بىرىنەن جىراق-قاشىقتاپ اناداي جەردەن وتتارى جىلتىراپ، جالقى ءجۇر.
داۋىستارى دا باسەڭ سەكىلدى. ولار دا ءتۇن ورتاسى اۋعان شاقتا قالجىراپ، ۇيقى مەڭدەگەندەي سامارقاۋ تىرىلدايدى. ءۇنى قۇلاققا تالىپ جەتەدى.
دەرياگين قوياننىڭ الەگىمەن قاي جاققا شىعىپ كەتكەنىن اڭعارماي، ماڭايىنا كوز تاستادى. سوناۋ ەتەكتە جاتقان سوۆحوز ۇيلەرىنىڭ تۇسىنان باعان باسىنداعى ءولى سونبەگەن ەكى-ۇش وت كورىنەدى. تەگى قىزەمشەكتىڭ تۇسى بولسا كەرەك. سوۆحوزعا تۋرا كەتۋگە جول جوق. ماشينا قالىڭ جىرتىندىعا تىرەلىپتى.
عاسىرلار بويى تىڭ جاتقان جەردىڭ قالىڭ قىرتىسى ايىرىلعان يەن دالادان دىمقىل ءيىس بىلىنەدى. دالا دەم الىپ قوزعالىپ جاتقان ءتارىزدى. جەر يىسىندە، نەشە ءتۇرلى شىم تامىرىنىڭ يىسىندە ۇلكەن ءبىر تىرلىك بار. دالا ۇيىقتاعان جوق ەكەن. دالا وياۋ. جالپاق جون كەۋدەسىن اشىپ تاستاپ ادامشا دەم الادى.
دەرياگين قارا جىرتىندىنى بويلاپ ءجۇرىپ كەتتى. كەيدە ادامعا ويلاماعان جەردە وقىس وقيعانىڭ كەزدەسەتىنى بولادى. بۇگىن، تاپ وسى جارىم تۇندە تامارامەن كەزدەسەم دەگەن وي دەرياگيننىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە ەنبەگەن ەدى.
جىرتىندىنىڭ ورتا تۇسىنا جەتكەندە جالعىز تراكتوردىڭ ۇستىنەن شىقتى. شامىن سوندىرگەن. ارتىنا تىركەلگەن سوقا ءتىلىن دە جەردەن كوتەرمەپتى. جىرتىپ كەلگەن بويىندا توقتاعان.
دەرياگين ماشينا جارىعىن جىپىلىقتاتىپ ءبىر جاعىپ، ءبىر ءسوندىرىپ تاقاي بەرگەندە، الدىنان الدەكىم جۇگىرە شىقتى. تامارا. جاپادان-جالعىز.
تراكتور سولياركاسى تاۋسىلىپ توقتاعالى جارتى ساعاتتاي ۋاقىت ءوتىپتى. سوقاداعى جىگىت الىستا قالعان بريگادا باسىنا كەتسە كەرەك. جالعىزسىراپ وتىرعان تامارا العاشقىدا ماشينانى كەرىپ قۋانىش ەدى. ءبىراق ونىسى ۇزاققا بارمادى.
ماشيناسىن سوندىرگەن دەرياگين قاسىنا كەلىپ بىردەن ەسكى اڭگىمەنى قوزعادى.
— تامارا، مەن ساعان ادەيىلەپ كەلدىم. ەركىن وتىرىپ ءبىر سويلەسەيىكشى.
— بەكەر تۇندەلەتىپ كەلگەنسىڭ. كۇندىز دە ۋاقىت تابۋعا بولاتىن ەدى عوي. ءتىپتى وسى اڭگىمەنىڭ كەرەگى نە. ءبىزدىڭ ءسوزىمىز باياعىدا-اق تاۋسىلماپ پا ەدى، — دەپ تامارا قايتادان تراكتورىنا بەتتەي بەرىپ ەدى، دەرياگين بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. كومبينەزونىن شىنتاعىنا دەيىن ءتۇرىنىپ العان قوڭىرقاي بىلەك ءدىر ەتىپ، قالتىراپ كەتتى.
— جوق، تامارا. اڭگىمە ەندى باستالادى. سەن مەنەن ەشقايدا كەتپەيسىڭ. سەنەن ەش ۋاقىتتا ايىرىلمايمىن. باسىمدى اجالعا تىگۋگە بارمىن.
— قوي، ۆاسيا. باسىندى مەن ءۇشىن ارزانداتىپ قايتەسىڭ. سوۆحوزدا مەنەن باسقا دا قىزدار بار ەمەس پە، ماعان مازا بەر.
— جوق، جوق، تامارا. مەن وسى تىڭعا تەك سەن ءۇشىن كەلگەمىن. سەنسىز ماعان ەندى ءومىر جوق. تىڭداشى.
جۇلقىنا تارتقان تامارانى دەرياگين قاپسىرا قۇشاقتاپ كەۋدەسىنە باستى.
— كەشىر مەنى، تامارا. اعاتتىق ءىسىمدى كەشىر. مەن ومىرىمدە ەشكىمنەن كەشىرىم سۇراعان جان ەمەسپىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي.
— ونىڭ نەسىنە ماقتاناسىڭ، ۆاسيا. ول جاقسى قاسيەت دەيمىسىڭ. جىبەر ەندى، جىبەر دەيمىن.
— جوق جىبەرمەيمىن. سەن ەندى مەنىڭ ادامىمسىڭ. مەنىكىسىڭ. ەندى بىرگە ءومىر سۇرەمىز. بىرگە. تۇسىنەمىسىڭ. مەن ءقازىر جىندانۋدىڭ از-اق الدىندا ءجۇرمىن. بەر تىلەگىمدى. نە ايتساڭ دا ورىندايىن. ەندى سەنىڭ قولىڭدامىن.
— جوق، ۆاسيا. ادام جۇرەگىنە زورلىق جۇرمەيدى. مەن سەنى سۇيمەيمىن. سۇيمەيمىن. وتىرىك ايتا المايمىن. جىبەرشى ءوزىڭ.
— ءا، سولاي ما؟! وندا سەن ءبارىن ۇمىتقان ەكەنسىڭ. مەن قايتا باسامىن بۇرىنعىما. ەگەر كونبەيدى ەكەنسىڭ، وسى دالادا ولىگىڭ قالادى، — دەرياگين تامارانى ايقارا قىسقان كۇيى شىق تۇسكەن بوزعا قۇلاي كەتتى.
— جىبەر دەيمىن. قورقىتىپ كوندىرە المايسىڭ. جىبەر، بوسات، — دەپ تامارا جان داۋسىمەن شىڭعىرىپ جىبەردى.
جىلقىلارىن ىزدەپ كەلە جاتقان حالەل وسى داۋىستى ەستىگەن. جان ۇشىرىپ جۇگىرگەن بويى، جەردە دومالاپ جاتقان ەكەۋىنىڭ ۇستىنەن شىقتى. دەرياگيننىڭ تەگەۋرىنىنەن بوساعان تامارا اتىپ تۇرىپ حالەلدى قۇشاقتاي الدى. قالتىراپ، دىرىلدەپ تۇر.
دەرياگين ورنىنان سوزالاڭداۋ تۇرىپ، حالەلگە قاراي جاقىنداپ ەدى، اناۋ قولىنداعى جۇگەندەرىن توپتاي ۇستاپ ۇرەيلى ايقاي سالدى.
— جاقىنداما.
— جاقىنداسا نە بولادى ەكەن. جۇقپالى اۋرۋىڭ بار ما ەدى، — دەپ دەرياگين تىستەنىپ قاسىنا كەلدى. قاراڭعىدا ءبىراز سۇزىلە قاراپ تۇرىپ، يەگىنەن كوتەرە بەرىپ ەدى، تامارا حالەلدىڭ الدىنان كەس-كەستەپ:
— تارت قولىڭدى. جاڭا عانا: «ادام بولدىم. كەشىر» دەپ جالىنعانىڭ قايدا، — دەپ اراعا ءتۇستى.
— مەنىڭ ادام بولعانىمدا، سايتان بولعانىمدا سەنىڭ ەندى شارۋاڭ بولماسىن. ءتۇنى بويى جەر جىرتىپ جۇرەدى ەكەن دەسەم، ميداي دالادا مىنا بىرەۋمەن كەزدەسىپ ساۋىق قۇرادى ەكەنسىڭ عوي.
— مۇندا جۇمىسىڭ بولماسىن. مۇقاتساڭ مەنى مۇقات.
— كورسەتەرمىن ءالى مۇقاتقاندى. ءاي، بوقمۇرىن، كەزدەسەرمىز تاعى دا. ءوزىڭ باتىر نەمە ەكەنسىڭ. قولىما ءبىر تۇسەرسىڭ. ساۋ بول.
— جارايدى، قورقىتپاي-اق قوي، بۇل دا سەن سەكىلدى جىگىت، بايقا.
— ءا، سولاي ما، وندا كورەرمىز.
دەرياگين ويلى-قىرلى جولسىز كودەمەن ماشيناسىن قۇيىنداي ۇشىرىپ كەتە باردى. حالەل جۇرەگى ءلۇپ-لۇپ سوعىپ ۇزاپ كەتكەن ماشيناعا ءبىر، تاماراعا ءبىر قاراي بەرەدى. ءونe بويىن سۋىق ۇرەي ارالاپ، تىزەسى ءسال قالتىراعانداي بولدى.
* * *
ەكەۋدەن-ەكەۋ قالعان سوڭ تامارانىڭ العاش سۇراعانى مىناۋ بولدى:
— سەن قايدان كەلە قالدىڭ؟ كوكتەن ءتۇستىڭ بە؟ «كوكتەن ءتۇستىڭ بەسى» ەستىر قۇلاققا تۇرپايىلاۋ بولسا دا، بۇل ارادا قۋانىشتان تۋعان تاڭىرقاۋ ەدى. ونىڭ ۇستىنە «سەن» دەگەن حالەلگە وزىمسىنگەن ادامنىڭ جاقىن تارتار سوزىندەي ەستىلدى. حالەل جاۋاپ بەرۋ ورنىنا جاي عانا جىميىپ ەدى، تامارا شىن بىلگىسى كەلىپ تاعى سۇرادى:
— راس ايتام، ءتۇن ورتاسىندا بۇل جاقتا نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟
— جىلقى باعىپ ءجۇرمىن.
— جىلقى؟ قايداعى جىلقى؟
— ا-ي، اشەيىن، ءوزىمىزدىڭ جىلقى، — دەي سالدى حالەل.
— ءجۇر، حالەل، انا جەرگە بارىپ وتىرايىق، الگى پريسەپيل كەلمەي، نەعىپ جاتىر، — دەپ تامارا شوپتەسىنگە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتتى. حالەل دە جۇگەندەرىن سىلدىراتىپ قاسىنا كەپ وتىردى.
— حالەل، جىلقىلارىڭ كوپ پە؟ — دەپ، تامارا باسقا نە جايىندا اڭگىمەلەسەرىن بىلمەي تاعى دا جىلقى جايىن سۇرادى.
— كوپ.
— نەشەۋ؟
— ون شاقتى بولار، قۇلىندارىن قوسپاعاندا...
تامارا قاۋ ءشوپتىڭ ءبىر تالىن جۇلىپ الىپ تىستەپ جاتقان، باسىن وقىس كوتەرىپ الدى:
— نە دەگەن كوپ. ءبارى وزدەرىڭدىكى مە؟
— ارينە، وزىمىزدىكى. بۇرىن كولحوزدا بولاتىن.
— ال ەندى، ولاردى سەن جالعىز باعىپ ءجۇرسىڭ بە؟ تۇندە بايلاپ تاستامايسىڭدار ما؟
— جوق، بايلاۋعا بولمايدى. جىلقى مالى ءتۇنى بويى وتتايدى. كۇندىز كۇن ىستىقتا اعاش اراسىندا سايالاپ تۇرادى، — دەپ حالەل تۇسىندىرە باستادى دا، الىسقا ەڭكەيە ءبىر قاراپ قويدى. — تۇندە قاسىندا ءجۇرىپ جايماسا، ۇزاپ كەتەدى. جانە، كىم بىلەدى، دالادا قاسقىر دا بولادى.
— دا، حالەل، ايتقانداي جاقىندا مەن قاسقىر كوردىم. ومىرىمدە ءبىرىنشى كورۋىم. ءبىزدىڭ تراكتوريستەر ءتورت كۇشىگىن ۇستاپ الىپتى. ادەمى-اق، تۋرا وۆچاركانىڭ كۇشىكتەرى سەكىلدى.
قاسقىر جايى ايتىلعاندا حالەل تىقىرشي باستادى. ءالسىن-السىن دالاعا كوز ءسۇزىپ قويادى.
— جالعىز ءوزىڭ ايدالادا ءجۇرىپ قورىقپايسىڭ با، ءىشىڭ پىسپاي ما، حالەل؟
— ەندى قايتەسىڭ، امال جوق، — دەپ قالدى دا، حالەل ءوز جاۋابىنان ءوزى قىسىلىپ قارسى سۇراق قويدى.
— ا، سەنىڭ ءىشىڭ پىسپاي ما؟ سەن دە كۇنى-تۇنى جالعىزسىڭ عوي.
— و، و، حالەل، سەن تراكتوريست بولىپ كورسەڭ ەگەر، — دەپ تامارا الدەبىر رومانتيكاعا بەرىلگەندەي ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ تاس توبەگە جاقىنداعان قارا قۇرىم بۇلتقا شالقايا قارادى. ءدال وسى مەزەتتى كۇتكەندەي العاشقى ءىرى تامشى دا سىرت ەتىپ تامارانىڭ ماڭدايىنا ءتيىپ، ودان سوڭ قاۋ ءشوپتىڭ اراسىنا تىرس-تىرس تاما باستادى. — الاگوبەدە تورعايلارمەن بىرگە تۇرىپ، شىق باسقان دالانى تراكتور ۇنىمەن ءدۇر سىلكىندىرگەن كەزدى ويلاساڭ. جالپاق جوندى ءتىلىپ العا قاراي ۇمتىلا بەرەسىڭ، ۇمتىلا بەرەسىڭ. ارتىندا تولقىنداي بولىپ قارا قىرتىس قالا بەرەدى. كوبەيگەن سايىن جىرتا تۇسكىڭ كەلەدى، مولايعان سايىن توقتاعىڭ كەلمەيدى. ءتىپتى كەيدە تاماق ىشۋگە ۋاقىت وتكىزگىڭ كەلمەيدى. راس ايتامىن.
ابدەن كوزىڭە ۇيقى تىعىلعاندا بارىپ ءبىر-اق توقتايسىڭ. كەيدە وسى ايدالادا ۇيىقتاپ قالام. كۇنى بويى تىرىلداعان موتور ءۇنى كىلت سونگەندە، بۇكىل الەم تىم-تىرىس بولىپ، توڭكەرىلگەن اسپان، قالىقتاعان قۇس، الىستاعى قىراتتار، توبەلەر ماۋجىراپ، ءبارى ساعان قاراعانداي بولادى. سەن اينالاڭا كوز تاستاپ، سال-سال بولعان ونە بويىڭدى جازىپ، قالىڭ شوپكە فۋفايكەڭدى توسەپ كەتەسىڭ. سودان كەيىنگى وي قانداي ءتاتتى.
تامارا ماڭدايىن تىزەسىنە قويىپ ءسال وتىرىپ قالدى دا، تاعى ءبىر وي ورالعانداي قايتا كوتەرىپ الىپ تاعى سويلەدى:
— حالەل، كەيدە مەن ويلايمىن. ادام بالاسى عوي ءوز ءومىرىن ءار ءتۇرلى وتكىزەدى. مەن كولحوزدا دا، قالادا دا ءوستىم.
مىنە، ءقازىر ءبىر ءسات قالا ءومىرىن ويلاشى. تاپ وسى كەزدە تالاي جەردە جاستار ءالى تانسپلوششادكادا ءجۇر. ۇيىقتاماستان بي بيلەپ ءجۇر. ونىڭ ىشىندە دەمالۋ ءۇشىن جۇرگەندەرى دە، وزىنە تانىس پار ىزدەۋشىلەر دە بار. ال ءقايسىبىرى قۇر بوسقا سەكەكتەپ ءجۇر. ولارعا بي تەبۋ اشەيىن ادەت بولىپ كەتكەن. تاڭ اتا ۇيلەرىنە ورالىپ، بىردەمە تىندىرىپ كەلگەندەي ماماسى پىسىرگەن استى جىلىتىپ، نە سۋىقتاي اپاش-قۇپاش ىشەدى دە، جاتا كەتەدى. ەرتەڭگى ءومىرى تاعى سول. نە وزىنە، نە جۇرتقا بەس تيىن پايداسى جوق. مەن جاسى كامەلەتكە كەلگەن ادامدار تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. سولار جاتار الدىندا: «نەگە شارشادى، نەگە كۇن ۇزاق قاجىدى، نە ءۇشىن ۇيىقتايدى» — وعان ەسەپ بەرمەيدى. حالەل، سەن ويلاپ قالما، مەن الدەكىمدەردىڭ بەيعام ءومىرىن كۇندەپ وتىر ەكەن دەپ. شىنىن ايتام، مەن ءار ۇيىقتاعان سايىن كوز الدىمدا جىرتىلعان جەر. ەرتەڭ جىرتار تىڭ جەر ەلەستەپ جاتادى. مۇمكىن بىرەۋگە بۇل ويىم نايۆنو كورىنەر. ايتەۋىر، ءبىر ءىس تىندىرسام، جەڭىل، ءتاتتى ۇيىقتايمىن. ءتىپتى ونداي كەزدە جاۋىپ تۇرعان جاۋىن استىندا دا تاماشا دەمالىپ تۇرامىن.
— سوندا جەر جىرتپاعان ادامدار قالاي ۇيىقتايدى، — دەدى حالەل. ول ءوزىنىڭ سۇراعىنىڭ قياستاۋ ەكەنىن اڭعارىپ، ىلە تۇزەپ جىبەردى. — جوق... تامارا، مىسالى، وقۋشى، ستۋدەنت دەيىك. ولار...
— ول دا سونداي، — دەدى تامارا. — سەنىڭشە ولار بەزدەلنيك پە؟ مەن مەحانيزاسيا مەكتەبىندە وقىعاندا كىتاپحاناعا كوپ بارۋشى ەم. كەشكە بيلەيمىز، قىدىرامىز، ساۋىق قۇرامىز. تۇندە تالىپ ۇيىقتاعاندا كوز الدىما بي دە، ساۋىق تا كەلمەيدى، وقىعان كىتاپتارىمنىڭ بەتتەرى كەلەدى. كوپ وقىعان كۇنى راقاتتانىپ، وز-وزىمنەن قۋانىپ جاتام. وقىماعان كۇنى ۋاقىتتىڭ زايا كەتكەنىنە وكىنىپ جاتامىن. جو-وق، راس ايتامىن، — دەپ تامارا بىرەۋ ونىمەن تالاسىپ وتىرعانداي. — مىسالى، مىنا سەنى الايىق. مەكتەپتى قاشان ءبىتىردىڭ؟
— بىلتىر...
— بىلتىر... سودان بەرى نە ىستەپ ءجۇرسىڭ... — تامارا تاڭدانا قارادى دا، قايتا جالعادى ءسوزىن. — ال مەيلى، ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ. سەن عوي كۇندە جاتاردا كەلەسى كۇننىڭ جوسپارىن ويلاپ جاتاسىڭ. ەرتەڭىندە سونى ورىنداي الماساڭ، قانداي وكىنەسىڭ. سولاي ەمەس پە؟
حالەل نە دەرىن بىلمەي كۇلە بەردى. شىنىندا دا وندا پالەندەي جوسپار بولمايتىن.
جاۋىن تامشىلارى جيىلەي باستادى. الىستاعى وتقا تەسىلە قاراعان تامارا:
— Ox، پريسەپشى بالا كەلە جاتىر، — دەپ ورنىنان تۇردى. — ءجۇر، حالەل، جاۋىن استىندا قالاتىن ءتۇرىمىز بار. كابيناعا كىرىپ وتىرايىق...
* * *
تاڭعا قاراي ءالسىن-السىن وتكىنشى جاۋىن قۇيىپ وتكەن. دالا تىنىسى كەڭىپ، اۋادان دىمقىل جەر ءيىسى بىلىنەدى.
قىزىل كۇن قىلت ەتىپ كەۋدەسىن كوتەرگەندە، قاراساي دا اق دامبالىمەن قىلاڭ ەتىپ توبەگە شىققان. جان-جاققا كوز تاستادى. بۇل ۋاقىتتا قۇلىن-تايىن ەرتىپ ۇيگە كەلەتىن جىلقى دا، جىلقى سوڭىنداعى حالەل دە جوق. قىزەمشەكتىڭ ەتەگىندەگى جازىق جوندا كەڭ داستارقاندا شاشىلا جاتقان ون شاقتى باۋىرساقشا دومالانعان تراكتورلار جەر جىرتىپ ءجۇر.
قاراساي ءتاس-تۇيىن كيىنىپ، اعاش باۋىرىندا تار تۇسامىسپەن ۇزاي الماي جۇرگەن اتىن ەرتتەپ ءمىندى دە، حالەلدى ىزدەپ شىقتى. كوڭىلىندە ەش ءقاۋىپ جوق، توق اتتى جاي اياڭداتىپ ويدا كەلەدى: «اپىر-اي، مىنا سەلينا كەلمەي جاتىپ بۇكىل ءجاپان-تۇزدى عانا استى-ۇستىنە اۋدارىپ تاستاماي، جالعىز ءۇيدىڭ دە شارۋاشىلىعىن شايقال، قوپاڭداتىپ اۋدارا باستادى-اۋ. ەرتەڭ بۇل ماڭداعى جىرتىلماعان بوس جەرگە سوۆحوز مالى جايىلسا، قاراسايدىڭ كوپ جىلقىسى، سيىر، قويى كوزگە شىققان سۇيەلدەي كورىنەدى-اۋ. ەرتەڭگى كۇنى حالەل جىلقىشى بولسا دا، وسىنشا كوپ مالدى توعىتىپ جىبەرۋ ەندى وڭايعا تۇسپەس. ودان دا ءبىرازىن اقشا قىلىپ الۋ كەرەك... ءبىراق جاز ورتاسىندا ەسىل مالدى تەككە كۇيدىرۋگە دە بولمايدى. ۇساق مالدىڭ ءجونى ءبىر باسقا: قوي-ەشكى ۋاقىت تالعامايدى. ولار قىستان گورى، قايتا ءقازىر ءوتىمدى. اتتەڭ حالەل ءالى ىسىلماعان. ساۋدانىڭ رەتىن بىلمەيدى... ايتسە دە بىر-ەكى رەت جالعىز ءوزىن بازارعا جىبەرىپ، توسەلدىرىپ الۋ كەرەك. اقبوپە دە كەلمەدى-اۋ. كەلىندى دە بيىل مىقتاپ جەكپەسە بولماس. ايتەۋىر كوپ مالدى ورنىن تاۋىپ جۇمساۋ قاجەت. ودان ارعىسى تاعى بىردەمە بولا جاتار. ەندى مالدان گورى باسقا شارۋاشىلىقتىڭ كوزىن تاپپاي بولمايدى. «زامانىڭ تۇلكى بولسا...»
قارا جىرتىندىعا تىرەلگەن ات جارعا كيلىككەندەي وسقىرىپ شەگىنشەكتەي بەرىپ ەدى، قاراساي اتتان بەتەر وسقىرىپ، بەتىندەگى قارا قال جىبىر ەتتى. «اپىرماي، مىنا ەسكى جەردى دە قايتا جىرتىپ تاستاپتى-اۋ. بۇل باياعى ۋاقىتتا سۇلۋ مۇرت پەن كۇرگەرەي ەگىن ەككەن ورىن ڭوي. بالتا اۋلى قايتىپ بۇل جەرگە اتتاپ باسپاپ ەدى، مەسەلى قايتىپ، تاۋى شاعىلعانى قايدا. و، زامان-اي، زامان!»
جالپاق جىرتىندىنى جاعالاعان قاراسايدىڭ ەسىنە وتكەن ءومىر ءتۇستى. مىنا الدىندا جاتقان قارا جىرتىندى ويىنا سۇلۋ مۇرت پەن كۇرگەرەيدى سالدى. جەر تىرمالاپ ەگىن ەككەن كەدەي اۋىلدى سالدى.
ول وقيعانى كۇرگەرەي دە جانتاسقا جىر عىپ ايتىپ بەرگەن ەدى.
كۇرگەرەي قارتتىڭ ەكىنشى جىرى
شىركىن سۇلتان جىگىتتىڭ سۇلتانى ەدى عوي. سىرت كەلبەتىنە كوركى دە ساي، ماڭدايى كەرە قارىس، قارشىعا كەز، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، اۋليەمىن دەگەن ادامدى پىسى باسىپ تۇراتىن دەگەن جىگىتتىڭ سىرتتانى ەدى. ۇنەمى ۇستارامەن باستىرىپ جۇرەتىن قاپ-قارا كومىردەي سۇلۋ مۇرتى اققۇبا وڭىنە جاراسىپ، مارجانداي اپپاق ءىرى تىستەرى اقسيىپ دومبىرامەن ءان شىرقاپ وتىرعان كەزدەرى ءالى كوز الدىمدا.
مەن ونى ومبىدا قويىپ العان اتپەن سۇلۋ مۇرت دەپ كەتتىم. كەلە-كەلە ەل ىشىندەگى قۇرداستارى دا سولاي اتاپ كەتتى. جاۋىنا قاتال، دوسىنا كەكسىز ەدى. ەكەۋمىز تانىسىپ، دوستاسىپ كەتكەنشە، جولداعى وقيعانى اۋزىنا ءبىر العان جوق. تەك كەيىن كەلە ءبىر-اق رەت «ادام سويلەسكەنشە، جىلقى كىسىنەسكەنشە» دەگەن، انادا عوي ءبىر-بىرىمىزدى بىلمەي، بوق باسىندا مەرت بولا جازدادىق. ومىرىمدە سەندەي الماۋىتتى ءبىرىنشى كورگەنىم شىعار، قاتتى قورقىتتىڭ» دەپ، قارق-قارق كۇلگەنى بار. سوسىن قايتىپ ونى اڭگىمە ەتكەن جوق.
ءبىراق وسىنداي سىرباز جىگىت تاعدىرعا رەنىشتى ەدى. كەدەيلىگى ءوز الدىنا، اتادان جالعىز، اعايىن-تۋىسقانسىز جالقى جىگىت، ونىڭ ۇستىنە ومىردە وعان بالا قۇتايمادى. ەر بالا كورسە، ءبىر جاس، ەكى جاسقا كەلىپ ولە بەرەدى. تەك ماڭدايىنا باسقان جالعىز قىزى عانا تۇرىپ، ەر جەتتى. ول وسى ءبىزدىڭ رايحان...
جاماعاتى التىنيا دا جاسىنان ەكى كوزىنەن بىردەي دىمكاستانىپ، بەرتىن كەلە سۋ قاراڭعى سوقىر بولدى. ءبىراق وسىنىڭ بارىنە دە سۇلتان قاجىمايتىن، اۋىرتپالىققا مويىمايتىن قاجىرلى، قايراتتى. قولىنداعى بارىن جەتىم-جەسىرگە ءبولىپ بەرەتىن قامقور ءارى جومارت، جيىرما شاقتى ءۇيى بار بالتا اۋلىنىڭ باس كوتەرەر ازاماتى وسى.
كەوتەم شىعىپ، مال تولدەپ، ەلگە قاۋقار كىرە باستاعان كەز. ءبىراق جىلان جىلى دەپ اتالاتىن سول جىلى كەدەي اۋىل كوكتەمگە تۇرمىستان تۇرالاپ، سوقتىعىپ ارەڭ جەتتى. ءقايسىبىرى قولداعى ءبىر تايانىشى، قاراپ وتىرعان جالعىز قاراسىن قىستا سويىپ الىپ، سوستيىپ قۇر قارا باسى شىقتى.
بۇل اۋىلدىڭ ەر-ازاماتىنىڭ كوبى مالجان بايدىڭ مالىن باعادى. ايەلدەرى سونىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ، جاز بويى مالايلىقتا جۇرەدى.
ءبىر كۇنى سۇلتان مەنىمەن اقىل قوسىپ، شارۋاشىلىق جايىن ۇزاق اڭگىمە ەتتى. ەل اقساقالدارىن، جاستاردى جيىپ الىپ القا-قوتان وتىرىپ وزىمىزشە ءماجىلىس قۇردىق.
— اعايىن، سەندەرگە ءبىر پايدالى كەڭەس ايتپاقپىن، — دەپ سۇلتان ۇزاق اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسىن قىسقاشا جەتكىزدى. — مىنە، كوكتەم بولسا كەلدى. ءتىرى ادام بۇعان دا جەتتىك. ءبىراق قالاي جەتتىك. وزدەرىڭە ايان، قولدارىنداعى ارىق-تۇراق بىر-ەكى مالىڭ قىستىڭ سوڭعى كۇندەرى قورانىڭ شىمىن كەمىرىپ، بالالارىڭ قاپ تۇبىندەگى ىرىمشىك، قۇرتتىڭ سوڭعى ۇگىندىسىن تالعاجاۋ عىپ ولمەشىنىڭ كۇنىمەن، جۋانىڭ سوزىلىپ، جىڭىشكەڭ ءۇزىلىپ جەتتىڭ. ساناپ وتىرسام، بيىلعى جىلدىڭ وزىندە وسى جيىرما شاقتى ۇيدەن كارىلىك جەڭىپ، اجالى جەتىپ قايتىس بولعان كارى-قۇرتاڭدى ەسەپتەمەگەندە، وننان اسا جاس نارەستە ولگەن ەكەن. ونىڭ ءبارى اۋرۋدان ولگەن جوق. بارىنە كەلگەن جاپپاي اپات بار. ودان عۇمىر بويى قۇتىلماي كەلەمىز. ول اپات — اشتىق اپاتى. ول اپاتتان قۇتىلماي ءۇرىم-بۇتاق وسپەيدى. قىس وتىسىمەن وسىنى ۇمىتىپ كەتەسىڭدەر. مىنە، تاعى دا باي اۋلىنا جالدانىپ كەتىپ باراسىڭدار.
— ەندى كەتپەگەندە كايتەيىك. ايداعانىڭ ەكى ەشكى، ىسقىرىعىڭ جەر جارادى دەگەندەي، قۇر كۇپسىنگەنمەن بولا ما، ەكى قولعا ءبىر جۇمىس، نەمىز كۇيە كەتىپ بارادى، — دەپ تەسىگى تەبەننىڭ جاسۋىنداي مۇرنى ۇنەمى شۋىلداپ وتىراتىن، تاناۋى قۋسىرىلعان بوتاش دەگەن سوزۋارلاۋ مىلجىڭ شال باسىنداعى جالبىر تىماعىن شەشىپ، قۇلاعىن جىمقىرىپ قايتا كيدى. — جۇتقان جۇتامايدى. مالجاننىڭ كوپ مالىنىڭ اعىنان كۇزگە دەيىن اۋىز تيسەك تە قايدا جاتىر. ءىشىن ۇرايىندى، جاۋدىڭ مالىن جاۋشا شاپ دەگەن، دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا ولجا ەمەس پە.
— ءيا، قاراپ وتىرىپ ولەمىز بە، — دەپ ورتا تۇستان تاعى ءبىر شال قيسىق تاياعىمەن جەردى ءتۇرتىپ، قوزعالا ءتۇستى.
— سوندا قاراپ وتىرىپ ولەمىز بە دەپ بار تاپقاندارىڭ باي مالىنىڭ سۇمەسى مە؟ ول قانشاعا جەتەدى. ەرتەڭ قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلگەندە جىلقى باعۋعا جارايتىندارىڭ قالاسىڭدار دا، قالعانىڭ اۋىلعا كەلىپ، تاز كەپەڭدى قايتا كيەسىڭ، — دەپ سۇلتان الگى ەكەۋىنە قاراپ سويلەدى.
— ەندى كايت دەيسىڭ؟ — مۇرنىنىڭ استىنان مىڭقىلداپ بىلجىراعان تاعى الگى بوتاش.
— كايت-مايت دەپ، وندا بار ەندەشە، مالجاننىڭ استىنا كىر. و نەسى-ەي. ەركەك ەمەسسىڭدەر. ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاعاننان باسقا سەندەردەن نە كۇتۋگە بولادى. وڭشەڭ وڭەز، — دەپ سۇلتان اشۋدان قۋارىپ شۇيميگەن ارىق كوكساۋ جىگىتكە قارادى. باعانادان بەرى كۇن شۋاققا جانى كىرىپ، تەرى شالبارىنىڭ بەلىن شەشىپ جىبەرىپ قىشىنىپ وتىرعان جىگىت كوزى جىپىلىقتاپ، ىشقىرىن ەتەگىمەن جابا سالدى. — سۋىر ەكەش سۋىر دا جاز بويى ءشوپ تامىرىن جيىپ، قىس بويى قوڭىن بەرمەي شىعادى. سەندەر بولساڭدار باي وتىنىڭ باسىنا، جەر وشاعىنىڭ بۇتىنا تەلمىرىپ قارايسىڭدار دا وتىراسىڭدار. ومبىدان اكەلگەن ءبىر قاپ، جارتى قاپ ۇن قايسىڭنىڭ ارتىندى جابادى. بيىل ۇنعا ايىرباستار مالدارىڭ دا قالمادى. قاشانعى ءموليىپ كىسى قولىنا قارايمىز. ال ەرسەڭدەر، انا جىلى ءميترييدىڭ بارىندا جىرتقان جەردى قايتا تىرمالاپ ەگىن ەگەيىك. ەرىنبەي ەڭبەك ەتسەك، بالا اش، قاتىن جالاڭاش بولماس. بىرىگەيىك.
— ە، قاراعىم-اي، ايتقانىڭنىڭ ءبارى ءجون-اۋ، — دەپ ءجۇسىپ دەگەن شال جەرگە تەسىلە قاراپ وتىرىپ، كۇرسىنە ءتۇسىپ سوزگە ارالاستى.
— ميتريي جىرتقان جەرگە بيداي جارىقتىق قاۋلاپاق ءوسىپ ەدى. ءبىراق نە كەرەك، مالجاننىڭ جۇت تيگىر مالى ءبىر-اق تۇندە تاپاپ كەتكەن جوق پا. قۇمىرسقاشا قۇجىناعان مالدىڭ قايسىسىنىڭ اياعىن اڭدىرسىڭ. تاعى دا سوققىعا جىعىلعاننان باسقا وپا تابار ما ەكەمىز. قايدام...
— ەشتەمە قورقاتىنى جوق. جاز بويى كۇزەت قويىپ اڭدىپ شىقساق تا، امالىن تابارمىز. قاسكويلىك جاساسا، ەل ەمەسپىز بە؟..
— سولايى سولاي-اۋ. ال ەندى، سوقا-سايمان، كولىك جاعى قالاي بولادى؟ — دەپ ءجۇسىپ يكەمگە كونە باستادى.
وسى تۇستا سۇلتان ماعان قارادى. مەن و ل كەزدە قازاق ءسوزىنىڭ ءبارىن ۇقسام دا، سويلەۋگە وراشولاقتاۋ ەدىم، بىردەمە دەۋگە باتىلىم بارماي، سۇلتانعا ءوزىڭ ايتساڭشى دەگەن يشارات ءبىلدىردىم. ول دا ءتۇسىنىپ، مەن ءۇشىن جاۋاپ بەردى.
— مىنە، مىنا وتىرعان وزدەرىڭە بەلگىلى ءميترييدىڭ بالاسى كۇرگەرەي. ورىس بالاسىنىڭ قولى ىسمەر. ونىڭ ۇستىنە اكەسىنىڭ قاسىندا ءبىراز ۋاقىت بولعان، كوزى قانىق. سوقا-سايماندى ءوزى سوعامىن دەپ وتىر. مەن دە كومەكتەسەمىن. ءتىرى جان ەمەسپىز بە.
— ءاي، قايدام. ءبىر قارتى كەلمەگەن كۇنى تاعى دا قيقايىپ قالاڭا «ايت-شۋ!» دەپ تارتىپ وتىرماسا.
— جوق، — دەپ مەن دە شىداي الماي شالا قازاقشالاپ سويلەپ بەردىم. — سەن اقساقال دۇرىس سويلەمەيدى. سەن ۋلەدى، مەن ۋلەدى. قول بار، جۇمىس بار. بەسپوكويتسيا كەرەك جوق.
وتىرعاندار دۋ كۇلىپ، ءبىر سەرپىلىپ قالدى.
— ءاي، ءوزى، دەگەنمەن پالە. ءتىپتى قازاقشا اجەپتاۋىر ۇيرەنىپ قالىپتى.
— كونەچنو. كۋلاك بار. تيل بار. ۋيرەنەدى، — دەپ تاعى دا ءبىر كۇلدىرىپ قويدىم.
— ال ەندى سايمان جاعىن كۇرگەرەي ەكەۋمىز جاتپاي-تۇرماي قولعا الامىز، كوز قورقاق، قول باتىر. كولىكتەن دە قورعانشاقتايتىن ەشتەمە جوق. ات جەتپەسە، سيىر بار. جەگەمىز. ەشتەمەسى جوق، — دەپ ەدى سۇلتان، بوتاشتىڭ كوزى باقشاڭ ەتىپ، تاعى دا مىڭگىرلەي جونەلدى.
— ويبوي، ونى اتاما. بار بالامىز قاراپ وتىرعان جالعىز سيىرىمىزدى جەلىنىن سالاقتاتىپ سوقاعا سالعانشا، ءوزىمىز جەگىلگەنىمىز ارتىق ەمەس پە؟
— جەگىلسە، نەسى بار، جەگىلەمىز، — دەپ ءجۇسىپ: «ال ەندى اڭگىمە تامامدالدى» دەگەندەي ورنىنان تۇرا باستادى.
سول جىلعى كوكتەمدەگى جۇمىستا قيساپ جوق. ءتۇن ۇيقىنى ءتورت ءبولىپ، بارىمىزدى سالدىق. ءبىراق بالتا اۋلى تۇگەل ەرۋگە جۇرەكسىندى. بوتاش باستاعان بەس-التى ءۇي بايعا جالدانىپ، جايلاۋعا كەتتى.
كولىك از. قىستان زورعا شىققان ارىق-تۇراق جىلقى ءۇش-تورت كۇن قاتارىمەن سوقاعا جەگىلسە، كوتەرەم بوپ تۇرالاپ قالادى. ونىڭ ۇستىنە شايناماسى جوق، قۇر اققا قاراپ وتىرعان ەگىنشىلەر ءۇشىن سۇلتان ەكى-ۇش ادامدى اتپەن «جامان تۇزدىڭ» تۇزىنا جىبەرىپ، قالاعا كىرە تارتقىزدى. ودان بىر-ەكى قاپ قارا بيدايدىڭ ۇنىن ايىرباستاپ اكەلگەن، ول دا بولسا سەپ.
از كۇندە سۇلتاننىڭ قوس جيرەنى دە تيتىقتاپ قالدى. ارا-تۇرا سيىر دا جەگە باستادىق. باس بىلمەيتىن جاڭا بۇزاۋلاعان سيىرلاردىڭ كوندىگۋى قيىن ەكەن. ەكى-ۇش كۇندە-اق جەلىنى تارتىلىپ، ءقايسىبىرى سۋالىپ كەتتى.
سوندا دا ەگىنشىلەر سىر بەرەر ەمەس. ايتەۋىر مويىنداعان سوڭ، اش بولسا دا شي شىعارماي كونىپ ءجۇر. ءبىراق كونبەگەندە قايدا بارسىن. مالجاننىڭ يتارشىلارى كەلىپ، «بالەم ەندىگارى باي اعامنىڭ بوساعاسىن اتتاپ كورىڭدەرشى. جامان نەمەلەر، جال بىتەيىن دەگەن ەكەن. ەرتەڭ-اق بەتتەرىڭ ءىسىپ وتىرعاندا كورەرمىز ك...» دەپ كەتىپ ەدى، ەرتەڭىندە مالجاننىڭ بالاسى قارابەت ءبىر توپ جىگىتىمەن كەلىپ لاڭدى سالدى.
— تۇرا تۇرىڭىز، ول قاي قارابەت، انا جالعىز ۇيدە تۇراتىن بەكەتشى ەمەس پە؟
— تاپ سونىڭ ءوزى. شىن اتى قاراساي. انا بەتىندەگى قارا قالىنا قاراپ ەل ءىشى قارابەت دەيدى. وسى كۇنگە دەيىن سولاي اتايدى. قاراساي دەگەن اتى مۇلدەم ۇمىتىلعان.
— ول مالجان بايدىڭ بالاسى ما؟ فاميلياسى باسقا سەكىلدى ەدى عوي.
— ول شىندىعىندا مالجاننىڭ بالاسى ەمەس. مالجاننىڭ وزىمەن بىرگە تۋعان تەتەلەس ءىنىسى تالجاننىڭ بالاسى. ءوزىنىڭ ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى قىزىل قارىن جاس بالاسى كوپ بولاتىن. ولە-ولگەنشە اعاسىنا مالاي بوپ ءوتتى. اقىرى جىلقى سوڭىندا ءجۇرىپ ۇشىپ ولگەن. ول كەزدە قارابەتتىڭ ون التى، ون جەتىلەردەگى كەزى. سۋىردىڭ ايعىرىنداي شاقىلداپ:
— تۇسىرىڭدەر كولىكتەرىڭدى. بۇل ارا ءبىزدىڭ جەر. وڭشەڭ قايىرشى نەمەلەر. قارا وزدەرىن، شابىندىقتى ءبۇلدىرۋىن، — دەپ سوقاداعى كولىك بىتكەندى باسقا-كوزگە توپەلەپ، قامشىنىڭ استىنا الماسى بار ما. سوقا سوڭىندا جۇرگەن سۇلتان قارابەتتى اتتىڭ ۇستىنەن جۇلىپ الىپ، باۋىرىنان جاراعان ايعىرعا قارعىپ ءمىندى دە، دىراۋ قامشىسىن كوتەرىپ، جولداستارىن تىم-تىراقاي قۋدى. قارۋسىز كەلگەن بوزبالالار ءشىلدىڭ قيىنداي بىت-شىت بولىپ بەت-بەتىنە قاشتى. سۇلتان قايتىپ ورالىپ قارابەتتىڭ قاسىنا كەلىپ تۇسكەندە، بۇلا بوپ وسكەن ادۋىن بالا قول قامشىمەن سۇلتاننىڭ بەتىنەن وسىپ جىبەرمەسى بار ما. سۋلتان ەكىنشى ۇرۋعا كەلتىرمەي قارابەتتى دوپشا اتتى. مەن اراشاعا تۇسپەگەندە جازىم بولاتىن ەدى. جان ۇشىرىپ جەتتىم. سۇلتان بالانى قۇنت قامشىنىڭ بىلەكتەي ورىمىمەن بۋىندىرىپ «سەن ءيتتىڭ كۇشىگىن ات قۇيرىعىنا سالىپ ولتىرەيىن» دەپ دىرىلداتىپ بارادى. قارابەتتىڭ ءتىلى سالاقتاپ، بوپ-بوز بولىپ كەتىپتى. سۇلتاندى ارەڭ توقتاتتىم. اتىن ءبىر سالىپ قويا بەرىپ، بالانى جاياۋ جىبەردىك. «قىرامىن، جويامىن» دەپ بوتاداي بوزداپ ەلىنە بەتتەگەن قارابەتتى باي اۋلى جاعىنان شاۋىپ شىققان ءبىر توپ اتتى ادام الىپ كەتتى. بىزگە كەلمەدى. باتا المادى بىلەم. ابدەن كارىنە مىنگەن سۇلتان تاپ سول جەردە قولىنا تۇسكەنىن مەرت قىلۋى ايدان انىق ەدى. مەنىڭ دە دەلەبەم قوزىپ تۇرعان.
سودان قايتىپ مازامىزدى ەشكىم المادى.
اكەيدىڭ بارىندا ەگىن ەككەن جەر قانشا ايتقانمەن جاڭا جەردەي ەمەس، اجەپتاۋىر جۇمساق ەكەن. ءبىز كورەسىنى تىڭ جەردى ايىرعاندا كوردىك. اعاش سوقانىڭ ءتىلى قىرتىسقا باتپاي، الەگىمىزدى شىعاردى. ونىڭ ۇستىنە سيىر مالى قانداي قىرسىق، بۇلتىڭداپ جونگە كونبەيدى. ەكى سوقانىڭ باسىندا جۇرگەن سۇلتان ەكەۋمىز. اندا-ساندا باسقاعا بەرسەك، سوقانى تەرەڭ باتىرا الماي، قانشاما جەردىڭ بەرەكەسىن الادى.
نە كەرەك، جەر جىرتىپ، بيداي سەپكەنشە بەل شەشىپ، دۇرىس ۇيىقتاي العان جوقپىز. ويىلعان الاقان سىزداپ، ءتۇن بالاسىنا بار سۇيەك قاقساپ شىعادى. قىستاعىداي ەمەس، كادىمگىدەي جۇدەپ، ىسىلدىق. دەگەنمەن، ءىستى تىندىرىپ، دەگەنىمىزگە جەتكەندەي بولدىق-اۋ.
مايدىڭ ورتاسىنان اۋا، قىس بويى التىنداي ساقتاپ كەلگەن تۇقىم بيدايدى جەرگە ءسىڭىرىپ، قالعان جارتى قابىن ون شاقتى ۇيگە قىلداي ەتىپ بولدىك. سول كۇنگى اۋىل بالالارىنىڭ قۋانىشىن كورسەڭ. ۇلكەن سىرلى اياقپەن ءبىردىنى بيداي العان ءار ءۇي بار بالاسىنا قۋىرىپ بەرىپتى. قالتاسىنا مارجانداي باسىپ، ەكى-ۇش كۇن ۇنەمدەپ جەگەن وڭكەي قارا تاباندار قاۋجاڭ-قاۋجاڭ ەتىپ ءبىر جاساپ قالدى. ۇلكەندەر جاعى تىسىمىزگە ءبىر ءدانىن دە باسپاي، سولاردىڭ جەگەنىنە ماسايراپ، شىركىن ەرتەڭ استىق جيناپ العاندا بۇلار قايتەدى ەكەن دەپ وزىمىزشە ءماز بوپ جۇرەمىز. سيىرى سۋالىپ، ەشكى سۇتىنە قامالعان ۇيلەردىڭ قاباعى اشىلىپ، قارا جىرتىندىعا قاراپ: «و، جاساعان، ءبىزدى دە جىلاتا بەرمەي، ءبىر جارىلقايتىن كۇنىڭ بولسايشى، بار نۇرىڭدى توگە كور، ءتاڭىرىم» دەپ اسپانعا قاراپ جالبارىنادى.
ەگىن ەگىپ بولعاننان كەيىن ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ-اق جاۋىن باستالدى. اسپانعا ءالسىن-السىن قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، ادەيىلەپ تارتقانداي ەگىن ۇستىنە ءتونىپ كەلەدى دە كوكتەمنىڭ وتكىنشى جاۋىنى قۇيا-قۇيا سالادى. جالعىز-جارىم بيەسىنىڭ، سيىرىنىڭ باۋىرىندا وتىرعان ايەلدەر شەلەكتەرىن قويا سالىپ سو لاي قاراي ەمىرەنە قاراپ، «وي، اينالايىن قۇدايدان، بۇل اللانىڭ نۇرى عوي جاۋىپ تۇرعان، كوپ تىلەۋى كول دەگەن، كىشكەنتاي كۇشىكتەرىمىزدىڭ ريزىعى بار شىعار، ريزىعى، جارىلقاي گور، جاساعان!» دەپ كوزدەرىنە جاس الادى.
سول جىلعى نوسەر قيساپسىز بولدى. جەر جىرتىپ جۇرگەندە ءبىر دە تامباپ ەدى، جۇمىس بىتكەننەن كەيىن باستالعان قالىڭ جاۋىن قاتارىمەن ءبىر ايعا دەيىن تىنبادى. ارا-اراسىندا شاعىرماق ىستىق كۇن بولادى دا، قايتادان جەل تۇرىپ بۇلت جينالىپ، توپەپ قۇيا جونەلەدى.
ءبىر كۇنى سۇلتان ەكەۋمىز قىستاي الەكتەنىپ جاساعان رادۋاننىڭ دوڭعالاعىن تارتىپ جاتقانبىز، قاسىمىزدا ءجۇسىپ قارت پەن ەكى-ۇش اۋىل شالى دا بار. ەگىن جاقتا ويناپ جۇرگەن بالالار توپىرلاعان بويى جۇگىرىپ، ايعايلاپ ۇيدى-ۇيىنە قويىپ كەتتى. الگىندەي بولماي ءار جاپپادان شىققان قاتىن-قالاش ەتەكتەرىن ءتۇرىنىپ الىپ، ەگىستىككە قاراي دالباقتاپ «ەگىن-ەگىن» دەپ جاپا-تارماعاي شۋلاسىپ ۇشىپ بارادى. «باتىر-اۋ، نە بوپ قالدى» دەپ ءبىز دە ەلەڭدەپ، لەزدە بايلاۋلى اتقا قونا-قونا سالىپ، سوڭدارىنان جەتتىك. اۋىل سىرتىنداعى ەكى شاقىرىم ەگىستىككە وكپەلەرى ۇشقانشا جۇگىرگەن ايەلدەردە ەس جوق. ماز-مەيرام.
سۇيتسەك، بىركەلكى كوگەرىپ، ەگىن قىلتيىپتى. ءبىر-اق كۇندە بۇرق ەتىپ تەبىندەگەن ەگىستىك بەتى بارقىت كىلەم تۇگىندەي كوكپەڭبەك. ءار ساباعى قىلدىرىقتاي نازىك بولعانمەن قىر قازاعى كۇندە كورىپ جۇرەتىن دالا شوبىندەي ەمەس، وزگەشە ءقادىرلى، قاسيەتتى. ءوز قولىمەن ەگىپ شىعارعان ەڭبەك — ءار ادامعا ءوز بالاسىنداي اياۋلى ىستىق. جينالعان جۇرت ەگىستىكتى بويلاي جۇگىرىپ، ۇزاق ۋاقىت بالعىن قىلتاناققا تويماي قاراسادى. اڭگىمە، كۇلكى جاراسىپ كەشكە قاراي ۇيلەرىنە ءبىر-اق ورالدى.
سول كۇننەن بىلاي اۋىل ادامدارى ەگىستىك باسىنا كۇندە بارىپ تاماشالايدى. پالەدەن ساقتاي گور، كوز تيمەسە ەكەن دەپ تۇكىرىنىپ، كوپتىڭ بار تىلەۋى سونىڭ ۇستىندە. جاس ەگىن ولەڭ شوپتەي قاۋلاپ ءوسىپ، كۇننەن-كۇنگە كوتەرىلە بەردى.
مەن سول جىلى قىستىڭ باسىندا وسى كۇنگى ليزا كەمپىرىمە ۇيلەنگەنمىن. شەشەي قايتىس بولعاننان كەيىن، ءبىر جىلداي بالالارعا باس-كوز بوپ، قازان-وشاقپەن ارالاسىپ كۇن كوردىك. ءبىراق ايەلى جوق ۇيدە نە كۇي بولۋشى ەدى. كورشى-قولاڭ كىر-قوڭىڭدى، اياق-تاباعىڭدى جۋىپ دەگەندەي، كومەك ەتكەن بولادى. ءبىراق ءۇي ىشىنەن جۇلىنىپ شىعار ايەل جىنىسى جوق جەردە، بەرەكە دە بولمايدى ەكەن. امالسىز ۇيلەنۋگە تۋرا كەلدى. ەل ىشىنەن قىز الۋ قيىن. قانشا ءىش تارتىپ، كۇرگەرەي، كۇرگەرەي دەپ اۋىل ادامدارى ءوز بالاسىنداي جاقسى كورگەنمەن، ەشقايسىسى قىزىن بەرىپ، ءدىن جولىنان اتتاپ وتە المادى. بالتا اۋلىنىڭ جوقشىسى، ءوزى دە، ءسوزى دە ءوتىمدى ەلدىڭ ءقادىرلى ادامى سۇلتان دا بۇل جاعىنان مىسى قۇرىپ، بىرەۋگە بيلىك ايتۋعا شاماسى كەلمەدى. ونى مەن دە كىنالاي المادىم. «قايتەيىك، بالا جاقسى. قازاقتىڭ ورتان قولداي جىگىتتەرىنىڭ بىرىنەن كەم ەمەس. ونەرلى دەسەڭ ونەرلى، سىمباتتى دەسەڭ سىمباتتى، اتتەڭ ورىس بالاسى» دەگەندى ءوز قۇلاعىممەن تالاي ەستىدىم. ارينە ول ۋاقىتتا ونداي بۋىنسىز جەرگە ەشكىم دە پىشاق ۇرا الماس ەدى. اقىرى سۇلتان ەكەۋمىز اقىلداسا كەلىپ، شارباق كولدە تۇراتىن ەرتەدە اكەيلەرمەن ورتالىق رەسەيدەن وسى جاققا بىرگە كوشىپ كەلگەن ءبىر شالدىڭ قىزىنا ۇيلەندىم. كوپ ءجۇرىپ، كوك تابان دا بولعام جوق. ليزا ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە لەزدە ۇيلەسە كەتتىك. انتۇرعان ول دا جىگىت قايداسىڭ دەپ، جۇتىنىپ، ءپىسىپ تۇرعان شاعى ەكەن. شالعى تيگەن بالاۋسا كوك قۇراقتاي قۇلاي كەتتى.
ءيا، بالام، قالجىڭ ايتام. ەسىك كورگەندى الما، بەسىك كورگەندى ال دەيدى. جاسىنان اۋىر تۇرمىستى كارىپ وسكەن ليزا ۇيىمىزگە قۇت بولدى. بالالار دا ءبىر كۇندە كيىكتىڭ اسىعىنداي جۇتىنىپ، جىرتىق-تەسىگى بۇتىندەلىپ، قۇلىنشاقتاي ويناپ شىعا كەلدى.
مىنە، سول جىلى اۋىلعا ءبىزدىڭ اتاي يۆان ماكسيموۆيچ كەلدى. ەرتەڭىندە-اق سۇلتان ەكەۋمىز شالدى ەگىستىككە اپاردىق. اتىم ورىس بولعانمەن مەن دە ەگىن ەگۋدىڭ بابىن ونشا بىلە بەرمەيدى ەكەم عوي. يۆان ماكسيموۆيچ قالىڭ كوك بيدايدى ارالاپ ءجۇرىپ قايتا-قايتا تاڭدايىن قاعا بەردى. سۋلتان ەكەۋمىز كىنالى ادامداي بىر-بىرىمىزگە جالتاقتاپ قارايمىز، ەشتەمە تۇسىنگەمىز جوق. اقىرى شال ەسكى ەگىستىك جەر مەن تىڭ جەردىڭ تۇيىسكەن جەرىنە كەلىپ توقتادى دا:
— قاراڭدارشى، مىنا ەكى بەتكەي، سولكەبايدىڭ ەكى جاق بەتىندەي، — دەدى. سوسىن تاڭدايىن تاعى قاقتى. — اي-ايياي! ءالى ەگىن جايىن بىلمەيسىڭدەر. شىركىن قازاق جەرى ۇلان-اسىر كەڭ بايتاق قوي. تۇگىن تارتساڭ مايى شىعادى. اتتەڭ باعالاي بىلسە. مىنا جاڭا جەردىڭ ەگىنى عوي تاپ-تازا. ءبىراق سيرەك، الا-قۇلا. ونىڭ ءمانى — سەندەر دۇرىستاپ جىرتا الماعانسىڭدار. جىرتقان جەردىڭ توپىراعىن دا مالالاي الماعانسىڭدار. ال مىنا بەتكەيدى قاراشى. قالىڭ شىققان، ءبىراق ءبىر تۇتاس ەمەس. كەي جەرى بيىك، كەي جەرى الاسا. انا ءبىر تۇستاعى جاپپاي شىققان سارى گۇلدى كورەمىسىڭدەر. مىنە، سول گۇلدەر ەگىندى شىعارمايدى. ونى سوندىقتان دا گۇل ەمەس، ارام شوپ دەيدى. سەندەر گۇل جەيسىڭدەر مە، بيداي جەيسىڭدەر مە؟ وڭىرلەرىڭە تاعۋعا وسىردىڭدەر مە بۇل گۇلدەردى.
اتاي ءبىزدىڭ قاققاندا قانىمىزدى، سىققاندا ءسولىمىزدى الدى.
— اتتەڭ، جەر جومارت قوي، جەر جومارت. ايتپەسە سەندەردەي كوزسىز بەدنياكتاردى تاعى دا قىسىپ-قىسىپ السا. جۇرتتىڭ سيىرىنا دەيىن سۋالتىپ، ەككەن ەگىندەرىڭە قارامايسىڭدار، سوندا نەمەنە، جۇلدىز ساناپ جۇردىڭدەر مە، الدە ۇيدە شالقادان ءتۇسىپ توبەگە تۇكىرىپ جاتتىڭدار ما؟ اي-ايياي! ەسىل جەر، قۇيقالى جەر، — دەپ باسىن شايقاپ ءبىراز تۇردى دا، اۋىر كۇرسىندى. — ەح، وسىنداي جەردى حالىق قولىنا الىپ، وسىناۋ بايتاق دالانى، كول-كوسىر جەردى ەمىن-ەركىن بيلەيتىن دە كۇن تۋار ما ەكەن!.. ال بالالار، مەن سەندەرگە اقىل ايتايىن. «نا بوگا نادەيسيا، ا سام نە پلوشاي» دەيدى. ازداپ كۇنىن وتكىزىپ الىپسىڭدار. نو، وقاسى جوق. ەرتەڭنەن باستاپ، اۋىلدىڭ بالا-شاعاسىن تۇگەل اكەپ، جابىڭدار. مىنا جەردىڭ ارام ءشوبىن جۇلسىن. ەگىن-تامىرىنا زاقىم كەلتىرمەي، بايقاپ ءجۇرىپ، الىپ تاستاۋعا بولادى. سوندا بيدايلارىڭ، داي بوگ، شاش ەتەكتەن كەلەدى. انا سارى گۇلدەردى جۇلىپ الىپ، شاشتارىڭا، ماڭدايلارىڭا تاعىڭدار.
ەرتەڭىندە-اق اۋىلداعىلارعا ايتۋىمىز مۇڭ ەكەن، ون بەس قورالى ءۇي تايلى-تۇياعىنا دەيىن كەلىپ جابىلىپ، ەگىننىڭ شەتىنەن تۇسە-تۇسە كەتتى. اپپاق ساقالى جەلكىلدەپ ءجۇسىپ قارتقا دەيىن ەڭكەيىپ ءجۇرىپ، بارىن سالدى. ءبارى دە بالاقتارىن ءتۇرىپ، جالاڭ اياقتانىپ العان. ايەلدەر جاعى بالالارىنا زەكىپ:
— ءاي، كوگالا، ءبىر ورىندا تۇرما دەيمىن. جىلجي بەر. ەگىندى تاپتاپ تاستايسىڭ...
— وي، ويىنىڭ وسىلعىر، الاڭعاسارلانباي كوزىڭە قارا. مىنا اياعىڭنىڭ استىنداعى نان، بىلەمىسىڭ؟ قارا سيىردىڭ ءشوبى دەپ تۇرمىسىڭ، — دەپ جانى شىعىپ شىجالاقتاپ ءجۇر.
ەندى ءبىر ايەل ەگىننىڭ شەتىنە تۇسپەي جاتىپ-اق بالاسىن ۇرىپ، ەڭىرەتىپ قويدى.
— جەڭەشە، بالانى نەسىنە ۇراسىز. كىشكەنتاي ەمەس پە، نە بىلەدى، ونىڭ كەلگەنىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى، — دەپ توستاعانىن جۋىپ العان بالانىڭ باسىنان سيپاپ، سۇلتان كەيىپ ەدى.
— ويباي-اۋ، بۇل جۇگىرمەكتە سانا جوق، سانا. تۇسىندىرگەنىم جاڭا عانا. بۇل اقپا قۇلاقتىڭ قۇلاعىندا ءسوز تۇرا ما. مىنا قاراشى، مىنانى. وبال-اي، — دەپ ەكى-ۇش ءتۇپ بيدايدىڭ ساباعىن كوتەردى. تەگى، بالاسى بايقاماي ارام شوپپەن قوسا بيدايدى جۇلىپ السا كەرەك.
ءقايتسىن، عۇمىرى ەگىن ەگىپ، نانعا جارىماعان كەدەي-كەپشىك اياداي جەرىن قىزعىششا قوريدى، بار تىلەۋى سونىڭ ۇستىندە.
سوعان قاراي كۇزگە تامان ەگىن دە ادام ايتقىسىز بيىك، بىتىك بولىپ قاۋلاپ شىقتى. تەڭىزدەي تولقىعان قالىڭ ەگىن اتتىڭ ومىراۋىنان كەلەدى. ءار بيداي باداناداي بولىپ، ءسۇتى شىعىپ جارىلارداي تورسيىپ پىسكەن كەزدە دامىلسىز قۇيعان جاۋىن دا باسىلىپ، كۇن شىجىپ كەتتى. ميزامدا اسپان شايداي اشىلىپ، مي قايناعان ىستىققا ساپ-سارى بولىپ پىسكەن بيداي ساباعى باسىن كوتەرە الماي بىر-بىرىنە جىعىلىپ، شۇلەن قويدىڭ جاباعىسىنداي ۇيىسىپ قالدى. سىرت قاراعاندا سۋى تارتىلعان قوعالى قالىڭ قوپا سەكىلدى.
بالتا اۋلىندا ەس جوق. ىشەرگە تاماعى بولماي، داستارقانىنىڭ جەمى تاۋسىلىپ جۇتاپ وتىرسا دا، ەرتەڭگى كۇنگە ۇمىتتەنە قاراپ، اشتىعىن سەزدىرمەيدى. كوڭىل توق. تاڭنىڭ اتۋى، كۇننىڭ باتۋى بالا بىتكەن ەگىن باسىندا. بەيساۋات جۇرگەن مالدى تۇسىرمەك تۇگىل ءبىر تورعاي كەلىپ قونسا، جانى شىعىپ، بالشىقپەن اتىپ ۇركىتىپ تىنىم كورمەيدى. سول جىلى سارىشۇناق تا بىقىرلاپ كوبەيىپ كەتتى. قاراقۇرتشا قاينايدى. بالالار دا ىندەرىنە شەلەكتەپ سۋ قۇيىپ، قاقپان قۇرىپ، قىرۋداي-اق قىردى. نە كەرەك، قاشان جيناپ، تەرىپ العانشا، اياداي كەدەي اۋلىندا ۇيقى جوق.
ەگىن وراردا ەلگە باس-كوز بوپ، بۇرىن اينالىسپاعان شارۋاشىلىقتى ۇيرەتىپ جۇرەتىن ادام كەرەك بولعان سوڭ، ميزامنىڭ ورتا كەزىندە يۆان ماكسيموۆيچتى شاقىرتىپ الدىم. ول كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە وڭتۇستىك بەتتەن ءبىر ىستىق جەل شىعىپ، اڭىزاق سوقتى. ۇدايىمەن ءۇش-تورت كۇن تۇرعان اپتاپ ەگىندى قۋىرىپ، قۋارتا باستادى. ەندى بوگەلۋگە بولمايدى. بيداي قاۋىزىنان جارىلىپ، تۇسەيىن دەپ تۇر.
ەرتەڭ وراققا شىعامىز دەگەن كۇنى بالتا اۋلىنىڭ جاسى بار، كارىسى بار، سۇلتان ۇيىنە جينالىپ باس قوستىق. ءجۇسىپ شال قوياردا-قويماي وتىرىپ، ۇلكەن ءبىر تۋ قويدى قۇرباندىققا شالدىرىپ وزىمىزشە سەرنە جاسادىق. سۇلتان ەكەۋمىز سوققان وراقتاردى الىپ، ءبىزدىڭ اتاي ءتۇنى بويى ەگىن ورۋدىڭ ءادىسىن تۇسىندىرۋمەن بولدى. قىزىقتى اڭگىمە شەرتىلىپ، ءان دە ايتىلدى. ءبارى كوڭىلدى. قاشان تاڭ اتىپ، بىلەك سىبانىپ ەگىن وراعىنا كىرىسكەنشە جۇرەك ءلۇپ-لۇپ الىپ ۇشادى. سول ءتۇنى يۆان ماكسيموۆيچ تە جاتا-جاتقانشا:
— مىنا ىستىق جەل كۇندەگىدەي ەمەس، بۇگىن توتەنشە. ءتىپتى ءتۇنى بويى سوعىپ تۇر. پەش اۋزىنان ۇرلەگەن ىستىق جالىن سەكىلدى. بيداي بۇگىن تۇننەن امان قالسا، جارار ەدى. تىم توتەنشە ەكەن، تىم توتەنشە! — دەپ تىقىرشىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان مىنا اڭىزاقتى ءسوز قىلدى.
— ەشتەمە ەتپەيدى، يۆان ماكسيموۆيچ، — دەپ شالدى جۇباتىپ، مەن دە جاتىپ قالدىم. ءبىراق كوپ ۋاقىتقا دەيىن، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جۇرەگىم وز-وزىنەن دۇرسىلدەپ، كوزىم ىلىنبەدى.
اقىرى تالىپ ۇيىقتاپ كەتسەم كەرەك. و، جاساعان، سول ءبىر تۇنگىدەي ومىرىمدە ەل قايعىسىنا ەڭىرەپ، ەگىلىپ كورگەن جوق شىعارمىن. ادام بالاسىنىڭ بىر-بىرىنە مۇنداي قاسكويلىگىن دە كورگەن جوق شىعارمىن. ۇرى بولىپ ءجۇرىپ تە مۇنداي جايدى بىلمەيدى ەكەم. ەلمەن، جۇرتپەن وتىرىپ كوپتىڭ اۋىر ءحالىن، كورگەن تاۋقىمەتىن بىرگە تارتساڭ عانا تەبىرەنۋدىڭ نە ەكەنىن بىلەدى ەكەنسىڭ.
مەن شوشىپ وياندىم. ەسىم شىعىپ، نە بولعانىمدى بىلمەيمىن. اڭىزاق سوققالى تۇندە ەسىك بىتكەن الىق-تۇلىق اشىق جاتاتىن. دالاعا اتا شىقتىم. كوشەدە ۇلارداي شۋلاعان بالا-شاعا، ازان-قازان. اسپان قىپ-قىزىل جالىن. جۇرت جالاڭ اياق، جالاڭ باس، ەگىنگە قاراي بوتاداي بوزداپ جۇگىرىپ بارادى. ازا بويىڭ قازا بولىپ، توبە شاشىڭ تىك تۇراتىن ايانىشتى ءۇن.
قالىڭ ەگىن جانىپ جاتىر. سەندەي سوعىلىپ جەتكەن بالتا اۋلىنىڭ كارى-جاسى كوزدەرىنەن جاس پارلاپ، وتقا قويىپ كەتتى. جالاقتاعان قىزىل جالىننىڭ ۇيدەي-ۇيدەي ءتىلى سۋماڭداپ، اپ-ساتتە تاجال ءورت كەلگەندەردى وراپ الدى. شىرت ۇيقىدان تۇرعان قارۋسىز ادامدار ايتپاي كەلگەن اپاتقا نە ايلا جاساسىن، ءبىرى كويلەگىن، ءبىرى شاپانىن سەرمەپ ءتىلسىز جاۋمەن ايقاسىپ ميداي ارالاسىپ كەتتى. اۋزىنان وت شاشقان ءداۋ ايداھارلار مىڭ بۇرالىپ، ىسىلداپ، گۇرىلدەپ، جولىنداعىنى جايپاپ، تاپتاپ جىلجىپ كەلەدى. جوق، جىلجىپ ەمەس، قۇيىنداي ۇشىپ اتوي ساپ كەلەدى. شىتىر-شىتىر جانىپ لاپىلداعان ەگىن اراسىمەن سۋ جىلانشا جۇگىرگەن وت، جالىن الدىنان وزىپ، لاق ەتىپ توگىلگەن سۋ تارماعىنداي جان-جاعىنا بىتىراي تاراپ، اينالاسىن اسىعا جالماپ بارادى. ءورت اراسىنان الدەكىمدەردىڭ:
— سۋ اكەلىڭدەر.
— قارعاشا سالىڭدار.
— كيگىز اكەپ سوعىڭدار، — دەگەن دالباسا داۋىستارى شىعادى. ءبىراق ونىڭ ءبارى جاي ەسىرىك. قۋراپ تۇرعان قالىڭ ەگىنگە تيگەن وت ءبىر كولدىڭ سۋى بولماسا تىڭداسىن با، گۇرىلدەپ جانىپ، ەگىستىكتىڭ ورتا تۇسىنان اسىپ كەتىپتى. تىنىمسىز سوققان ىستىق جەل دە وتتىڭ ارتىنان ءتۇسىپ الىپ، وكشەلەي قۋىپ جالىندى جالىنعا قوسادى. ءبىردى ءبىر اجىراتىپ بولار ەمەس. ءبىر ءۇيلى جاننىڭ ءوزى بەت-بەتىمەن بىتىراي ءتۇسىپ، كىمنىڭ قايدا قالعانىن ايىرۋ قيىن. جانىپ جاتقان ەگىن بە، ادام با، ونى اڭعارىپ بولمايدى.
ءبىر ءسات قولىمداعى شالبارمەن وتتى ورشەلەنە سوعىپ ءجۇرىپ بايقاپ قالدىم، ءبىر كىشكەنتاي بالا وقىس باقىرعان بويى، ءۇستى-باسى لاۋلاپ جانىپ، ەگىن اراسىمەن كەيىن قاشتى. بالا ەمەس، شىرىلداپ جىلاپ بارا جاتقان ءبىر قۇشاق قىزىل جالىن سەكىلدى. جۇگىرگەن جولى يرەلەڭدەپ جانىپ بارادى. وتتى شەگىنە ۇرعان ادامدارمەن قوسىلا بالانىڭ سوڭىنان مەن دە جەتتىم. بالا لاپىلداپ جانعان كيىمىن شەشە الماي جانتالاسىپ جەردە دومالاپ جاتىر...
الاس-كۇلەستە ەستەرى شىعىپ قۇر قول، قارۋسىز كەلگەن جۇرت الاپاتقا قارسى توتەپ بەرە المادى. قارعاشا سالىپ تا ۇلگەرمەدى، قالىڭ ەگىن ورتاسىندا قارعاشا سالۋ دا وڭاي ەمەس-اۋ. بار بولعانى، ءبارى جابىلىپ، اينالدىرا سوعىپ ءجۇرىپ، ەكى-ۇش ءۇيدىڭ ورنىنداي جەردى عانا امان الىپ قالدى. اينالاسى ءبىر ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتا ەتەگىن ىستىق وتكىر جەل كوتەرگەن ءورت ەگىندى تىپ-تيپىل ەتىپ، بوزعا تۇسكەن سوڭ بويى كىشىرەيىپ، الىسقا ۇزاپ كەتە باردى. جۇرت وعان ەندى بوگەت بولمادى. قاپ-قارا ك ۇلى شىققان ەگىن ورنىنا قاراپ مۇڭايىپ، ءقايسىبىرى ەگىلىپ جىلاپ تۇردى.
قاس، كىرپىگىن وت شالماعان پەندە جوق. سۇلتاننىڭ ءبىر جاق مۇرتى تۇگەل كۇيىپ كەتىپتى. جالىن جالاپ، تۇتىگىپ كەتكەن ادامدار، الدەبىر اياۋلى ادامدى ارۋلاپ قويىپ قايتقان ازالى جاندارداي ەكى ءيىنى ءتۇسىپ ءۇن-تۇنسىز بەت-بەتىمەن اياڭداپ ەلگە ورالدى. ءتىلسىز جاۋدىڭ ادام قولىنان كەلگەن قاسكويلىك ەكەنىن جۇرت ىشتەي سەزدى. ءبىراق ول ءتۇنى ەشكىم ول تۋرالى ءتىس جارىپ ەشتەمە دەمەدى.
بارىنەن دە وتقا كۇيگەن بالانىڭ ءحالىن ايتساڭشى. سۇلتان ەكەۋمىز سول ۇيگە كەلدىك. كۇيەۋى بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن ولگەن قاليما دەگەن جەسىر ايەل ەكەن سورلاپ قالعان. ماڭدايىنا باسىپ، ءۇمىت ەتكەن التى جاسار جالعىز ۇلى ۇزاق ۋاقىت بەزەكتەپ تىپىرلاپ جاتتى. ءون بويىندا وت شالماعان جەر جوق. قىپ-قىزىل قىزىل شاقا بولىپ، ۇلدىرەپ تۇر. قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىعىپ شىرىلداپ، تاڭ اتا السىرەپ داۋسى سەمدى. سورلى بالا ءالى قۇرىپ، تالىپ ۇيىقتاپ كەتتى. اندا-ساندا شوشىپ ويانىپ، اۋزىن قيساڭداتىپ قينالادى. جىلاعانى ول. ءبىراق داۋسى شىقپايدى. تەك ءبىراق رەت تىلگە كەلدى. سىبىرلاپ جاتىپ، ءۇزىپ-ۇزىپ «ن-ن-ان» دەدى. سونى ايتىپ كوزىن اشا الماستان ءجۇرىپ كەتتى.
شەشەسى زارلاپ وتىرىپ: «قۇلىنىم-اي، تىم قۇرىسا سوڭعى تىلەگىڭدى دە ورىنداي المادىم-اۋ. كۇندە جاتاردا نان سۇراۋشى ەدىڭ. كۇندە ەرتەڭ جەيسىڭ، ەگىن ءپىستى، ەندى ەرتەڭ جەيسىڭ. شىداشى، قۇلىنىم دەپ جۇباتۋشى ەم، تىم قۇرىماسا سوڭعى تىلەگىڭدى ورىنداي المادىم-اۋ، و، كوزسىز قۇداي، ال ەندى، مەنى ال!» — دەپ شاشىن جۇلىپ بالاسىنىڭ اياعىن قۇشىپ ەسى اۋىپ قۇلاپ ءتۇستى.
(سول ءبىر تۇنگى وقيعا قايتا كوز الدىنا كەلگەندەي تۇنجىراپ، كۇرگەرەي قارت ءبىراز وتىرىپ قالدى دا، قايتا جالعادى اڭگىمەسىن.)
وسى جالپاق جوننىڭ ۇلتاراقتاي ءبىر بۇرىشىن تىرمالاپ ەگىن ەككەن ەلدىڭ ەسىل ەڭبەگى وسىلايشا دالاعا كەتىپ ەدى. جەر ەمشەگىن ەمگىسى كەلگەن العاشقى ارماندى وسىلايشا ءورت العان... ءبىراق ءورت سالعان جىلان وسى كۇنگە دەيىن اياعىن كورسەتكەن جوق. تەك باي اۋلى جاعىنان كەلگەن قاسكويلىك ەكەنىندە ەشكىمنىڭ كۇمانى بولمادى.
* * *
«ءيا، ەشكىم كۇماندانعان جوق. ءبىراق باس سالىپ ءتىرى پەندەنى جازعىرا دا المادى. جازعىراتىنداي كەدەي اۋلىندا شاما دا بار ما ەدى ول كەزدە».
قاراساي وسىنى ويلاپ كەلەدى. سو جىلعى ەگىندى ورتەپ جىبەرگەن جازىقتى جاندى قاراساي عانا بىلەدى. ول — ءوزى. «مىنا ءسىڭىرى شىققان جاماندار قۇتىرايىن دەگەن ەكەن. انا ءبىر جىلعى پرسەلەن ورىس ۇيرەتىپ بەرگەلى ەگىن سالۋدى ءتۇسىنىپ الىپ، جەرگە تاس كەنەشە جابىساتىن بولىپتى. بيدايى ءتىستىڭ سۋىنداي ەكەن. سونى كورگەن سوبالاق مالايلار دا قۇتىرىپ، قاشانعى مالجاننىڭ مالىن باعا بەرەمىز، ەندىگى جىلى ءبىز دە قوسىلىپ ەگىن ەگەمىز دەيتىندى شىعارىپتى» دەپ باي اۋلى ىتىرىنىپ جۇرگەن. ءبىراق وتكەندەگىدەي كوپ جىلقىنى توپىرلاتىپ ايداۋعا بولمادى... ءبارىنىڭ ەسەبىن تاپقان قاراساي. سۇلۋ مۇرتقا كەكتەنىپ العان ون بەستەگى بالا جىگىت بىرنەشە ءتۇن تەڭبىلكوك جورعانى تايپالتىپ، اڭدىپ ءجۇردى دە، اقىرى قاپىسىن تاۋىپ ءورت قويدى. ءورت قويعان — جالعىز ءوزى، ورتەگەن — جالعىز شاقپاق تاسقا تۇتانعان بىلتە. مىنە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونى ەشكىم بىلمەيدى. قاراساي ونى مالجانعا دا ايتقان جوق. سول كۇننەن بىلاي نە قىلمىس ىستەسە دە قاراساي ونى تىسىنەن شىعارماق تۇگىل سەزدىرگەن دە ەمەس.
«شىركىن-اي، ون ۇشتە وتاۋ يەسى دەگەن راس-اۋ. سول ون بەسىمىزدە جاپاندى جالعىز جورتىپ، ءبىر اۋىلدىڭ ەگىنىن قورىقپاي-ۇرىكپەي ورتەپ جىبەردىك. جۇرەكتىڭ تۇگى بار ما، نەمەنە. ەندىگىنىڭ بالالارى دا ءجۇنجىپ بارادى. سويتالداي حالەل ءالى كۇنگە دەيىن ەشتەمەنىڭ قىبىن بىلمەيدى».
قاراساي بالا كەزىندەگى قانىپەزەرلىگىنە ماساتتانىپ، حالەلدىڭ دىمدى تۇسىنبەيتىن مالپەكتىگىنە ىزا بوپ كەلە جاتقاندا، ونى وسى جىرتىندىنىڭ ۇستىڭدە، باياعى ءوزى ورتەپ جىبەرەتىن ەگىن ۇستىندە كەزدەستىرىپ، ودان سايىن زىعىرى قاينادى. جەردى سولقىلداتقان تراكتور جاقىنداي بەرە كىلت توقتاعان. ىشىنەن ارسالاڭداپ حالەل ءتۇستى. ويىندا دانەمە جوق. «حالەل، كەلىپ تۇر، اڭگىمەلەسەيىك، ءبارىبىر بوسسىڭ عوي، نە بىتىرەسىڭ» دەگەن سارى شاشتى قىزعا «جارايدى، كەلەمىن، ساۋ بول!» دەپ قوشتاسىپ، اكەسىنە تاياندى.
قارا كۇرەڭدەنىپ تۇتىگىپ كەتكەن قاراساي:
— نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ مۇندا، ادام بولا ما دەسەم، كۇننەن-كۇنگە كەرى شەگىنىپ، نە بوپ باراسىڭ! جىلقىلار قايدا؟ سەنسىز سوۆحوز جەرى جىرتىلماي قالاتىن با ەدى! — دەپ بالاسىنا زەكىپ، ءبىراز جەرگە دەيىن تومەن تۇقىرايىپ، تۇنەرىپ كەلدى دە، اتتان ءتۇستى. — بار، ۇيگە بار دا، ءۇش اياعىڭا ءمىنىپ كەل. سەن ءتۇنى بويى شاڭ اراسىندا، سايتان-سابالاقپەن جۇرگەندە جىلقىلار دا ەندىگى ۇيىرىنە جەتكەن شىعار... امان بولسا جارار ءالى. بار، تەز ورال!
* * *
قىزەمشەكتىڭ قۇبىلا جاعى قالىڭ قوپا. اينالاسى ات شاپتىرىمداي. قوپانىڭ وڭ جاق بۇيىرىندەگى قالىڭ توبىلعى اراسىندا ەسكى اپان بار. بۇل اپاندى تانشاداي كوكجال ارلان قانشىعىمەن تالاي جىلدان بەرى مەكەندەپ كەلەدى. قىسقا سالىم قاسقىرلار تۇلەگەن سايىن ماڭايىنداعى توبىلعىنىڭ باسىنا ۋىس-ۋىس بايلانعان ءجۇن قار سۋىمەن سوقتالانىپ، جاباعى تارتىپ ۇيىسىپ قالعان. ات تۇياعى باسپاعان بۇل ماڭدى قوس ءبورى قاننەن-قاپەرسىز جايباراقات مەكەندەپ، الاڭسىز تۇرا بەردى.
كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاستاي قاراڭعى جەلدى تۇندە كوك ارلان الىس جولعا شىعىپ ولجالى قايتتى. قالىڭ شىلىكتىڭ باۋىرىندا لاعىمەن جاتقان ەلىكتىڭ ىق جاعىنان كەلىپ، جەر سوقتىردى دا، كوزدەرى جاساۋراپ قايدا قاشارىن بىلمەي، قۇلاقتارى جىبىرلاپ، ەلەڭدەگەن قىزىل شاقا لاقتارىنىڭ جاڭا شەمىرشەكتەنگەن ومىرتقالارىن بىتىرلاتا ءۇزىپ جىبەرىپ، قوماعاي ءبورى جاس ەتكە كەنەلگەن. ەلىكتىڭ ءوزىن ارقالاپ اكەپ، جاقىندا كۇشىكتەگەن قانشىعى ەكەۋى سانىن سان، بۇتىن بۇت ەتىپ بورشالاپ، اپان ءىشىن قان ساسىتتى. مەلدەگىنەن شىعا تويا جەگەن ەتكە كەكىرىپ جاتىپ، كوزى كىلبيىپ ۇيقىعا كەتكەن.
كۇن ارقان بويى كوتەرىلە، قاسقىرلار الدەبىر دۇبىردەن شوشىپ وياندى. كارى تارلان ار ەتىپ، قۇلاعىن قايشىلاي اتىپ تۇرعاندا، جامباسىنا باسىن سۇيەپ سىلەكەيى شۇبىرىپ ەلجىرەپ جاتقان قانشىعى دا ازۋى ساق ەتىپ ورە تۇرەگەلدى. سالاقتاعان قاز-قاتار جىلى بولبىر ەمشەككە تۇمسىعىن تىعىپ بۇيىعىپ جاتقان كۇشىكتەرى اياق استىندا شاشىلىپ قالدى.
الىستان گۇرىلدەگەن جويقىن ءۇن قارا جەردى سولقىلداتا جاقىنداي ءتۇستى. شاقىرلاعان تەمىر ازۋلار ءىرى مالتا تاستارمەن شايناسىپ، توپىراقشا ۇگىپ كەلە جاتقان سەكىلدەندى. تايانعان سايىن كەڭ اپاننىڭ ءبۇيىرى قالتىراپ، ءدىر-دىر ەتەدى. باۋىرىن جاڭا كوتەرە باستاعان كىلەگەي كوز كۇشىكتەر قىڭسىلاپ ءبىر بۇرىشقا ۇيلىقتى. قانشىق قاسقىر تىلەرسەگى دىرىلدەپ، قۇيرىعىن شابىنا تىعىپ قابىرعاعا جابىسا ءتۇستى. تەك ارلان عانا كوردەي قاراڭعى ءىن تۇبىندە وتكىر كوزى قانتالاپ، اڭعا سەكىرەردەگى ادەتىنشە شيىرشىق اتىپ بۇگىلىپ بارادى. بىر-بىرىمەن شايناسقان بولات تەمىر اپان تۇسىنان باياۋ جىلجىپ، شاقىرلاپ ءوتىپ كەتتى. ۇزاعان سايىن ءار تۇگى تىكىرەيىپ، سەلدىرەي قالعان ارلاننىڭ كۇدىرەيگەن جەلكە تۇسىنداعى قارا قىلدار دا باياۋ جىعىلا بەردى.
ءبىراق بۇل حال كوپكە بارمادى. ۇزاپ كەتكەن جويقىن ءۇن باسەڭسي بەرە قايتا بۇرىلىپ، تاعى دا بەرى جىلجىدى. بۇل جولى الگىدەن دە تاياۋ جەردەن سولقىلداتا ءوتتى. تاعى دا بۇرىلدى... ەندى ءبىرازدان سوڭ وسى توڭىرەكتى تۇگەل شيمايلاپ، اپاڭدى تىمىسكىلەپ ىزدەپ جۇرگەندەي قايتا-قايتا شارلادى دا، الدەن ۋاقىتتا كوزى شالىپ قالعانداي توبىلعىلى تومپەشىككە تۇپ-تۋرا ءتونىپ كەلدى. ەسكى اپاننىڭ توبەسىنەن اۋەلى گۋ ەتىپ توپىراق ءتۇسىپ ەدى، شۇپىرلەپ جاتقان كۇشىكتەر ءىن اۋزىنا قاراي قىڭسىلاي ۇمتىلدى. الىپ تەمىر شاقىر-شۇقىر ەتىپ تومپەشىكتىڭ تاپ ۇستىنەن زىلدەي بوپ باسقاندا، باعانادان بەرى ەكى كوزىنەن وت شاشىپ قايرات قىلىپ جاتقان كوكجال ارلان، تۇندە عانا شەمىرشەك بۇعاناسى بىتىر-بىتىر سىنعان دارمەنسىز جاس لاقتىڭ مۇشكىل حالىنە كەلىپ، بەلى قايىسىپ، مىقشيا بەردى دە، ار ەتىپ بارىپ ءىن اۋزىندا تىرباڭداپ جاتقان كۇشىكتەردىڭ بىرەۋىن جۇمساق جەلكەسىنەن قاۋىپ الىپ تىسقا اتا شىقتى. قانشىق تا ءبىر كۇشىگىن سالاقتاتا تىستەپ، ارلان سوڭىنان زىتا جونەلدى.
ەكەۋى وكپە تۇستاعى قوپاعا جەتە بەرگەندە بارىپ، ارتىنان ايعاي شىقتى. ادام داۋسى. جان دارمەندە قوپانىڭ قورىسىنا قويىپ كەتكەن ەكى قاسقىر كۇشىكتەرىن بورپىلداق شىرىك قوعانىڭ ۇستىنە تاستاي بەرە ارتىنا بۇرىلدى. ەمشەگى سالاقتاعان قانشىق ءىن اۋزىندا قالعان ءتورت كۇشىگىنە قايتا ۇمتىلعانشا بولعان جوق، كوكجال قاسقىر تىماقشا ۇشىردى. جەلكەسىنە اششى ءتىس كىرش ەتە قالعان قانشىق ءمۇلايىمسىپ، كۇشىكتەرىن باۋىرىنا الا قيرالاڭ ەتتى.
قامىس اراسىندا جاتقان ىزالى سىرتتان تىستاعى ادامداردان ءزارلى كوزىن ايىرمادى. سوڭىنا جالتىراعان ازۋلارى بار تاربيعان بىردەمەلەردى تىركەگەن بولات ءۇي توقتاپ تۇر. تابانىنان ومىراۋىنا دەيىن ىستىك-ىستىك سالپىنشاق تەمىرلەردى ءتىزىپ بايلاپ العان. جۇرەگى تارس-تارس سوعىپ، تاناۋىنان قويۋ ءتۇتىن بۇرق-بۇرق ەتەدى. كوكجال ەكى كوزى تاسىرايعان مۇنداي ۇيلەردى دالانى كەزىپ ءجۇرىپ بۇرىن دا تالاي كورگەن-دى. ءبىراق الىستان كورەتىن. جانە بىرەن-ساران عانا كەزدەسەتىن ەدى. ەندى قاراسا، جالپاق تۇزدە بۇل سياقتى ۇيلەر تىرناداي ءتىزىلىپ قاپتاپ ءجۇر. كەشە عانا كەي تۇسىندا يزەنى مەن جۋسانى ارالاس قالىڭ قاۋ باسقان جالپاق جون، بۇگىن استى-ۇستىنە كەلىپ اۋدارىلىپ قالىپتى. جەر بەتى قاپ-قارا.
ءۇي جانىندا ەكى ادام تۇر. كۇشىكتەردىڭ تورتەۋىن دە ۇستاپ العان. قۇلاعىنان، جەلكەسىنەن كوتەرگەن كۇشىكتەر قىڭق ەتپەيدى. اياقتارىن تىرباڭداتىپ اپارىپ، ءۇيدىڭ ەسىگىنەن ىشكە لاقتىرىپ جىبەردى دە، ەكى ادامنىڭ ءبىرى ىشكە ەندى. ەكىنشىسى ارتقى تەمىرلەرگە وتىردى. الىپ ءۇي تاناۋى قاتتى تارسىلداپ، سالدىر-گۇلدىر العا جىلجي بەردى. ارتىنداعى كۇنمەن شاعىلىسقان اپپاق ازۋلار قارا جەردى تەرەڭ قاۋىپ الىپ، تاعى دا اپان ىزدەپ، قارا قىرتىستى اۋدارىپ بارادى.
ەندى بۇل جەردى مەكەندەۋگە بولمايدى. ەرتەڭ قوپانىڭ دا تاس-تالقانىن شىعارۋ ءقاۋپى بار. قاس قارايعانشا ميداي دالانى شارلاپ، تاسپاشا ءتىلىپ جۇرگەن تەمىر ۇيلەرگە قاسكويلىكپەن قاراپ جاتقان قاسقىرلار ءسال سيرەگەن ۋاقىتتا عانا امالىن تاۋىپ، كۇشىكتەرىن تىستەلەگەن بويى قارا ءتۇندى جامىلىپ قاشىپ كەتتى.
قوس ءبورى ءتۇنى بويى تىنىمسىز شوقىراقتاپ، سىلەتى تەڭىزىنىڭ بەرگى قولتىعىنداعى «جامان تۇزعا» استى. ساسىرى، يزەنى مول اششىلى جەرگە كەلىپ، ءبىر تومپەشىكتىڭ باۋىرىنان تاڭ اتقانشا تىرنالاپ اپان قازدى.
بۇل ماڭدا كەزقۇيرىقتان بوتەن قىبىر ەتكەن تىرشىلىك جوق. قۇلازىعان ەن دالا يەسىز. تەك ءبۇرى مول كارى قۋرايلار عانا سامالعا جالقاۋ ىرعالىپ، تىرشىلىك نىشانىن سەزدىرگەندەي. كۇشىگىن الدىرعان ىزالى قاسقىرلار ءمولدىر اسپاندا شولعىنشىلاپ قانات قاقپاي باياۋ قالىقتاپ جۇرگەن جالعىز كەزقۇيرىققا قاراپ جاتىپ سىلەكەيى شۇبىردى. كەشەگى توقتىق تارقاپ، اش وزەك ورتەنىپ بارادى.
قانشىعىن كۇشىكتەرىمەن قالدىرىپ، كۇن ەڭكەيە ارلان قاسقىر جورتۋىلعا شىقتى. ءبىراق ءتۇنى بويى جەل وتىنە مۇرنىن توسەپ جاپاندى كەزىپ شارق ۇرعانمەن اۋزىنا ىلىگەر ەشتەمە كەزدەسپەدى. تەك تاڭ اتا بەرە ءبىر شوق ءشيدىڭ تۇبىندە كوزى باقىرايىپ وتىرعان جاپالاقتى بۇقپانتايلاپ كەلىپ باس سالعان. ءجۇنى بۇرق ەتكەن سوقىر قۇستىڭ ءبىر جاق بۇتىن جالپاق تاي تابانىمەن باسىپ تۇرىپ دار ايىرعان دا، جۇن-جۇنىمەن ارىق ەتتى ەكى-اق اساپ قىلعىتقان. جۇدىرىقتاي ساسىق ەت جۇمىرىنا جۇق بولمادى. قايتا، تويىمسىز اراندى ودان سايىن اشا ءتۇستى.
كوكجال قۇلا ءتۇزدى ەكى كۇن شارلادى. كەيبىر اۋىل تۇسىنا دا تاياپ باردى. ءبىراق بەيساۋات جۇرگەن ەشتەمە جوق. قايدا بارسا دا قاراڭعى تۇندە ەكى كوزى وڭمەننەن وتەردەي جالتىراپ وت شاشىپ كەشەگى تەمىر ۇيلەر الدىنان شىعا بەردى. ءتىپتى كۇندىزگىدەن تۇندەگى ءتۇسى سۋىق.
ەكى كۇن الاسۇرىپ ساي-سالانى تىمىسكىپ ءسۇزىپ شىققان ارلان قارنى قابىسىپ، بۇرالىپ، اپانعا اشۋلى ورالدى. كۇشىكتەرىنەن ايرىلىپ زاپىس بولعان قانشىق ىننەن الىس ۇزاماي توڭىرەكتەپ، تىشقانشىلاپ جۇرگەن. انادايدان ارلانىن كورىپ، الدىنان شوقىراقتاي شىعىپ ەدى، ارقاسىنا بوكتەرگەن ولجاسى بولماعان سوڭ تاۋى شاعىلىپ تۇرىپ قالدى. توق جۇرگەندە قانشىعىن يىسكەلەپ، كەيدە تىستەپ، اسىر سالىپ وينايتىن كوكجال دا قانتالاعان كارلى كوزىمەن ءبىر قارادى دا، قايىرىلماستان ءىننىڭ اۋزىندا، شابىنا باسىن سالىپ ءيىرىلىپ جاتا كەتتى.
جاڭا قازعان ىننەن شىققان سارى الا توپىراقتىڭ كۇنگەي جاعىندا شۋاقتاپ جاتقان ەكى كۇشىك ورىندارىنان دومالاي تۇرىپ، اناسىنىڭ اياعىنا ورالدى. بۇرىن التى كۇشىك جاپىرلاي جابىسىپ سوزعىلايتىن قاز-قاتار ۋىز ەمشەك ەكى كۇننەن بەرى ەمىن-ەركىن تيگەن سوڭ، ەكەۋى دە بۇرىنعىدان لەزدە شيراپ، قوڭدانىپ قالعان. جارعاق قۇلاقتارىنىڭ ءتۇبى قاتايىپ، ەلەڭ-ەلەڭ ەتىپ قيمىلداپ قويادى. اناسىنىڭ الدى-ارتىن وراپ، ءبىرىن-بىرى قۋىپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ دومالاڭداپ جۇرگەن قوس كۇشىك، ەندى ءبىر كەزدە سورى قايناپ اشۋلى سىرتتاننىڭ ۇستىنە جابىستى. تىرباڭداپ ارقاسىنا شىعا الماي، سىرعىپ تۇسە بەرگەن سوڭ، ءبىرى قۇيرىعىمەن، ەكىنشىسى قۇلاعىمەن وينادى. كوكجال ءبىر رەت ار ەتىپ جاكتىرماي قالسا دا، ونى ەلەگەن ولار جوق. قايتا-قايتا مازاسىن الىپ، تارتقىلاي بەردى. ءبىر كەزدە قىزىل كوز ارلان ءجۇنى تىكىرەيىپ ورنىنان اتىپ تۇردى دا، موينىنان دومالاپ تۇسكەن كۇشىكتىڭ بىرەۋىن اۋزى اقسيىپ كەپ باس سالىپ، بەل ومىرتقاسىن بىتىر-بىتىر ەتكىزدى. جايباراقات جاتقان قانشىق جان ۇشىرىپ ۇستىنە قۇلاي ءتۇسىپ ەدى، ارلان تۇمسىعىنان قاۋىپ الىپ سىلق ەتكىزدى. ءالسىز قانشىق اناداي جەرگە بارىپ بەلى كۇدىرەيىپ ايبات شەگىپ از تۇردى دا، ەندى جاقىنداۋعا باتا الماي، ءتىرى قالعان سوڭعى كۇشىگىن جەلكەسىنەن تىستەلەپ الىپ، ءىن تۇبىنە قويىپ كەتتى. كەشكە دەيىن جالعىز كۇشىكتى باۋىرىنا الىپ، تىسقا شىقپاي جاتىپ الدى.
تەك ءۇشىنشى اشتىق ءتۇنى تاڭعا قاراي اۋىپ، اسپانداعى اي بوزامىق تارتقان بەيۋاقتا ەكى قاسقىر قاتار تۇزەپ جورتۋىلعا شىقتى.
بۇرىن ءتۇن قاراڭعىلىعىندا جەم ىزدەپ تاۋىپ، كۇنى بويى سالقىن اپاندا ءتىلى سالاقتاپ جاتىپ الاتىن بورىلەردەن ۇيقى قاشقان.
بۇل وڭىردە نە كوپ — كول كوپ. قاپتاعان كول، جايىلما سۋلار بىر-بىرىنە جالعاسقان القا ءتارىزدى. كۇن كوتەرىلە بەرە وڭىردەگى القانىڭ ءار تەڭگەسى جالتىراپ كوز ۇيالتىپ، انادايدان مەن مۇندالاپ تۇرادى.
ءقازىر كول اتاۋلى ۇيقىسىنان ويانىپ، تاڭعى سالقىن جەل كۇن جىلىنا جازعى سامالعا اۋىسقان. ءار قۇراق، ءار قامىس جەلگە سىبدىرلاپ جاتقان سەكىلدى. قاڭقىلداعان قاز، قيقۋلاعان اققۋ، بارىلداعان ۇيرەك ءۇنى. ارىرەكتە تىنىمسىز تىرىلداعان تەمىر ۇيلەردىڭ داۋسى — ءبارى كوكتەم بازارىن تويلاپ جاتىر.
قوس ءبورى «تۇيەكەتكەن» كولىنىڭ ىعىن ورلەپ، قۇرت تەسكەن قاڭىلشاق ەسكى مال تەزەگىنەن باسقا تۇك كەزدەستىرە الماي كەلە جاتقاندا الىستان ءبىر جىلى ءيىس ءبىلىندى. ارلان مەن قانشىق قايتا-قايتا تۇمسىقتارىن جەلگە توسەپ باستارىن كوتەرىسىپ تۇردى دا، سىلەكەيى شۇبىرىپ تۇرا شاپتى. جەردى دۇڭك-دۇڭك ەتكىزىپ العا تۇسكەن ارلان كەلەسى قىردى اسا بەرە، كەڭ شالعىندا جۇرە وتتاپ بارا جاتقان بەس-التى قارانى كوزى شالىپ قالدى. ماڭايىندا ادام كورىنبەيدى. ءبىراق اشىنعان قاسقىرلار بولسا دا ەلەر ەمەس. شالعىنعا قاراي يىلە ءتۇسىپ جاتقان كەڭ وزەكتىڭ ىشىمەن تاسىرلاتا شاۋىپ، شوشاڭ ەتىپ جىلقىلاردىڭ تاپ جانىنان شىعا كەلدى. العاشقىدا بۇلاردى كوزى شالىپ قالعان ەكى-ۇش قارلىعاش شيق-شيق ەتىپ، قۇلاقتارىنىڭ تۇبىنەن سىپىلداي ۇشىپ، قالا بەرگەنشە بولمادى، ىق جاعىنان كەلىپ قالعان بورىلەردى جاڭا كورگەن قاننەن-قاپەرسىز جىلقىلار ءىشىن تارتىپ وسقىرىنىپ باستارىن كوتەرىپ، قۇلاقتارىن قايشىلاي قويدى. بۇل كەزدە شەتتە ويناقشىپ جۇرگەن جيرەن قاسقا قۇلىندى ارلان جارىپ تا ۇلگەرگەن ەدى. قانشىق تا اۋزىن ارانداي اشىپ، كەلەسى بىرىنە ۇمتىلدى. اش قاسقىر قۇلىندى جايراتىپ تاستاپ، ءبىر جەرگە ۇيىرىلە قالعان جىلقىلاردى تىم-تىراقاي قۋدى. كۇرەڭ بيە جان ۇشىرىپ كوككە قارعىعاندا تۇسامىسى شارت ءۇزىلىپ ايدالامەن دۇرسىلدەتە شاۋىپ كەتە بارعان. ارلان بىلق-بىلق ەتكەن كەبەجە قارىن سەمىز قارا بيەگە ەكى-ۇش رەت ۇمتىلىپ، سىرتىن بەرە قىرىنداپ شىر اينالا بەرگەن سابا بيەنىڭ اقىرى الدىنان كەلدى. بيە تۇساۋلى اياعىمەن شوقانداپ سەكىرە بەرگەندە، ايلالى قاسقىر تۇمسىققا قارعىپ، قوس ەرىننەن بىردەي الا ءتۇستى دە، تابانداپ تۇرا قالدى. بۇل ەجەلگى ءادىسى. جۇقا ەرىن ۋداي اشىعان قارا بيە شالقايا تارتقان كەزدە، تابانداپ تۇرعان قاسقىر دا وقىس جىبەرىپ قالىپ ەدى. بيە مۇرتتاي ۇشتى. ار ەتىپ بارىپ مىسىقشا جابىسا كەتكەن ارلان الماستاي وتكىر تىسىمەن ءىشىن جارىپ جىبەردى. جىپ-جىلى قانعا تۇمسىعىن تىعىپ قورق-قورق ەتكەن كوكجال قارا بيەنىڭ ۇلپەرشەك مايىنان كەسەك-كەسەك جۇلىپ الىپ، قىلعىتا بەردى. قانشىق قاسقىر دا بۇلتىڭداعان سەمىز الا تايدى الىپ ۇرىپ جاۋكەمدەپ جاتقان.
«مالجان اعاشى» جاعىنان قىلت ەتىپ ءۇش اياقتى موتوسيكل كورىندى. ۇستىندەگى ەكى ادام سوناۋ قىردان تۇسە بەرە جان-جاققا بىتىراي قاشقان جىلقىلاردى كوزى شالىسىمەن ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ىشتەرى سەزىپ، جولسىز كادەمەن قۇيىنداي ۇشتى.
اش قاسقىرلار موتوسيكل ەسىك پەن توردەي قالعانشا باستارىن كوتەرمەي جىلى ەتكە قۇنىعىپ، تاباندارىن تىرەي ولەرمەندەنە جۇلقىپ شوڭقاڭ-شوڭقاڭ ەتەدى.
قوس ءبورى جىلعاعا ءتۇسىپ، ارتىنا قارايلاي قاشىپ بارا جاتقان كەزدە:
— وھ، اتاڭا نالەت! — دەپ ءتىسىن قايراپ قالعان قاراساي قان جوسا بوپ جاتقان مالدارىن كورىپ، كوزىنەن جاسى ىرشىپ كەتتى. — قۇداي-اي، ەندى كەلىپ، دالا بورىسىنە جەم قىلعانىڭ با. مەنەن اياعان نەڭ قالدى!
شاپ ەتى جالبىراپ تۇرعان جيرەن قۇلىن ادامدى كورگەندە مۇڭىن شاققانداي كوزى مولتىلدەپ ءىلبي باسىپ كەلدى دە، ەكەۋىنىڭ الدىنا قۇلاي كەتتى. حالەلدىڭ دە ءىشى اياپ، تۋرا قاراي الماي سىرت اينالدى.
قاراساي اھ ۇرىپ، اعاش ساپتى، جەز مويىن باكىسىمەن قارا بيەنىڭ تاماعىنان قينالا تۇرىپ ورىپ جىبەردى. قوپ-قويۋ كۇرەڭ قىزىل قان سىر ەتىپ شىعا بەرىپ، تىيىلا قالدى. قارا بيە ودان بۇرىن جان ءتاسىلىم قىلعان ەدى.
* * *
قاراساي ۇيقىدان ويانعانداي سەرگىپ، ويىنا جاڭا ءبىر اقىل ءتۇستى. ىلە ءىزىن سۋىتپاي سوۆحوز اسحاناسىنا بارىپ، اگافيا ياپيشكينانى ۇيىنە ەرتىپ اكەلدى.
تۇنەۋگۇنى بۇل ايەل قاراسايدىڭ ۇيىنە كەلىپ:
— حوزياين، ءوزىم ەجەلدەن نازىك جارالعان جان ەدىم، مىنا نوسەردىڭ استىندا شاتىردا تۇرۋ مەن ءۇشىن تامۇقپەن تەڭ. تىماۋ ما، جوتەل مە، ايتەۋىر وسى جەردىڭ بۇكىل زارازاسى اينالدىرىپ الدى. بىر-ەكى ايعا ءبىر بولمەڭىزدى راحىم ەتىڭىز، اقىسىن تولەر ەم، — دەپ ەسىگى بولەك قوناق ءۇيدى سۇراعان.
سەمىز بايتالداي جۇپ-جۇمىر كەلىنشەكتىڭ نازىك جان ەدىم دەگەنىنە كەكەسىنمەن مىرس ەتىپ، بۇرىن-سوندى قازاق اۋلىندا پاتەر جالداۋدى كورمەگەن قاراساي ونىڭ اقىسىن تولەيمىن دەپ قۇنعا تۇرمايتىن پايدانىڭ شەتىن كورسەتكەنىنە شامدانىپ قالدى. جانە تىڭ كوتەرۋگە جەر-جەردەن جينالعان ادامداردى ونشا سۋحانى سۇيە قويمايتىن. ۇيگە ەركىنسي كىرىپ، سىپسىلداي قالعان مىنا ايەلدى دە جاقتىرمادى.
— بۇل ءۇيدى بىرەۋ ءۇشىن سالعان جوقپىز، مارجا. جانە اتام قازاق پاتەر جالداپ كۇن كورگەن جوق. بۇل ءۇي ءۇشىن شىعىندانباي-اق قويىڭىز، — دەپ توق ەتەرىن ءبىر-اق ايتىپ، ۇيدەن الاستاپ سالعان.
بۇگىن قاراساي سول رايىنان قايتىپ، كۇرت وزگەردى.
— جولداس ياپيشكينا، تۇنەۋگۇنى ءوزىم رەنجىڭكىرەپ ءجۇر ەدىم. تەگى سىزگە اۋىر تيەتىن سوزدەر ايتتىم بىلەم. ونى كەشىرىڭىز! — دەپ جىلى سويلەپ، دوڭگەلەتە جونەلدى. ءوزى دە شىر كوبەلەك دوڭگەلەپ، سۋداعى بالىقتاي ۋىسىندا سۋسىپ تۇرعان اگافيا ياپيشكينا:
— و، و نە دەگەنىڭىز. ۋاقاسى جوق، ونداي-ونداي بولا بەرەدى، مەن جاراتىلىسىمدا كەكسىز اداممىن، — دەپ كوزىن توڭكەرىپ، سىقىلىقتاي كۇلدى.
— ونىڭىز جاقسى قاسيەت ەكەن. مەنىڭ جانە ءبىر مىنەزىم — بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي بىردەمەنى قويىپ قالام دا، ارتىنان، اپىرماي، رەنجىتىپ الدىم با دەپ، ۇنەمى وكىنىپ جۇرەم. بۇگىن سول وكىنىشىمدى جۋايىن دەپ سىزگە ادەيى باردىم. جانە شاڭ-توزاڭ استىندا جاتقانىڭدى ويلاعاندا، شىنىمەن جانىم اشىپ كەتتى. ەندى مىنا بولمەنى الىڭىز، اقى سۇرامايمىن. بىر-بىرىمىزبەن سىيلاسىپ تۇرساق، ارامىزداعى ءاۋىس-تۇيىستى ەسەپتەسپەسپىز، — دەپ قاراساي ءسوزدىڭ اياعىن سىلق ەتكىزدى. ءسوزدىڭ سىڭايىن اڭعارىپ قالعان اگافيا ياپيشكينا دا اپپاق بۇعاعىن كورسەتە بۇرتيىپ:
— و، حوزياين، بۇل زاماننىڭ ءوزى ءاۋىس-تۇيىستىڭ زامانى ەمەس پە، ەسەپ-قيساپتىڭ بار جايىن ساۋدا قىزمەتكەرلەرى جاقسى تۇسىنەمىز، ول جاعىنان مەن كوللەگا بولا الامىن، — دەپ نازدانا قىلىمسىدى.
سول كۇنى اسحانا مەڭگەرۋشىسى ياپيشكينا ەكى-ۇش اسپازشى ايەلدى اكەپ، قاراسايدىڭ قوناق ءۇيىن اقپەن سىلاتىپ، ەدەنىن جۋعىزىپ، ول-پۇل دۇنيەسىمەن كوشىپ الدى.
سول كۇنى قاسقىر تارتىپ ولتىرگەن شابدار اتتىڭ كوكەجاسىق ەتى بازار نارقىمەن كولحوز اسحاناسىنىڭ البارىنا كىردى.
سول ءبىر كۇننىڭ ىشىندە-اق ياپيشكينا مەن قاراساي بىر-بىرىنە قاجەت ادام ەكەندەرىن جاقسى ءتۇسىندى. ءبىراق تاپ وسى ساتتە ەكەۋىنىڭ اراسىندا بولار كەلەشەك ۇلكەن وقيعانى ولار بىلمەدى. ونداي ويدان وسى قورانىڭ استىنداعى باسقا ادامدار دا ماقرۇم ەدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
تۇسكە تامان كۇن ىسىپ، قايناپ كەتتى.
بۇگىن جەكسەنبى. قىزىل جالاۋ سەلوسىنىڭ ورتا تۇسىنداعى شاعىن بازاردىڭ ماڭىندا ساپىرىلىسقان حالىق. بۇرىن ماڭايداعى دەريەۆنيالاردان بىرەن-ساران شال، كەمپىرلەر ارباعا تيەگەن قاپشىقتارىمەن كەلىپ، جەرگىلىكتى ادامداردىڭ جەڭسىگى — شەمىشكە، قيار، ءسابىز سياقتى جەمىستەردى ساتىپ وتىراتىن. ءقازىر تىڭ جەرگە كەلگەن ادامدار وسى اۋدان ورتالىعىنىڭ ۇستىمەن كۇندە لەك-لەگىمەن ءوتىپ جاتادى. جولعا ازىق الاتىن ونداي جۇرگىنشىلەر دۇكەندەردى ارالاي ءوتىپ، وسى بازارعا دا سوعا كەتەدى. كەلىمدى-كەتىمدى كىسى كوبەيگەننەن بەرى قوڭىلتاقسىپ تۇراتىن بازار سورەلەرى دە بۇرىنعىدان مولىققان. ءتىپتى بۇيىرلەرىنە اقاۋ تۇسكەن الماتىنىڭ اپورتى دا بىر-ەكى جەردەن ەنشى الىپتى. قالا شىعىپ كەلگەن ادامداردان جىلىنا ءبىر اۋىز تيەتىن ارقانىڭ بالالارى سونىڭ ماڭىندا شۇپىرلەپ اينالشىقتاپ ءجۇر.
تۋمىسىندا تۇڭعىش رەت ساۋدا جاساي كەلگەن حالەل ءداۋ قارا سابامەن قىمىز ساتىپ وتىرعان كەميەك شارقى شالدىڭ قاسىنان ورىن العان. الدىندا بورشا-بورشا بولىنگەن اپپاق قارداي سەمىز قويدىڭ ەتى. ۇستىندە قارا كوك كوستيۋم، اق كويلەكتىڭ جاعاسىن سىرتىنا شىعارعان. بازارداعى ادامدارعا جاسقانشاق قاراپ، ۇيالىڭقىراپ، ساسقالاقتاي بەرەدى.
— ەي، بالاقاي...
— ءاي، حالەل، ەتىڭنىڭ باعاسى قانشا؟ — دەپ الۋشى سۇراعاندا بارىپ سەلك ەتىپ، ە، مەن ەت ساتىپ تۇر ەكەم عوي دەگەندەي ەسىنە تۇسەدى دە، .ەتتىڭ نارقىن مۇرنىنىڭ استىنان عانا ەستىلەر-ەستىلمەس ايتىپ، كۇبىر ەتەدى.
بۇرىن سىرتتاي قاراعاندا ەت ساتۋدىڭ ونشا قيىندىعى دا، ورەسكەلدىگى. دە جوق سەكىلدى كورىنۋشى ەدى. حالەل بۇل كاسىپتىڭ قيامەت-قايىم ەكەنىن ءبىرىنشى رەت كوردى. اۋدان ىشىندەگى تانىس ادامدارى كەلسە، ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعىپ، شاشى دۋدىراپ بەرەكەسى قاشادى.
ونىڭ ۇستىنە كولەڭكەگە جينالعان ءبىر توپ شالدار دا قىزارا ءبورتىپ وتىرىپ:
— ءاي، ءماشراپ، سەنىڭ قاي اتاڭ قىمىز ساتىپ كۇنىن كورىپ ەدى. كوكتەمدەگى ۋىز قىمىزدى بازارعا ساتىپ نە كۇن ءتۇستى باسىڭا.
— ادال استى ساۋداعا سالماي، قۇي، كانە.
— باييىن دەگەن ەكەنسىڭ،
— تورىڭنەن كورىڭ جۋىق وتىرىپ، قايدان تاپتىڭ بۇل كاسىپتى، — دەپ، قىمىزشى شالدى ورتاعا الىپ، ويىندى-شىندى ءتىلىن باتىرىپ، كەرىپ اكەتتى.
— ەندى كايتەيىن... كايتەيىن، كەمپىرىمە قانت-شايلىق بىردەمە بولسىن دەپ... — دەگەننەن باسقا كەميەك شال ءسوز تابا الماي، ون تال شوقشا ساقالى شولتاڭداپ قۇرداستارىنا قىمىزىنان قۇيا بەردى.
سارى قىمىزدى ساپىرا وتىرىپ ءىشىپ، ءبىراز جەلىگىپ العان شالدار الدەن ۋاقىتتا حالەلگە ءتيىستى.
— ءاي، قاراعىم، سەن قارابەتتىڭ بالاسىمىسىڭ، وسى؟
— ءيا.
— قارابەت ومبىنىڭ بازارىن تۇگەسىپ، ەندى قىزىل جالاۋدىڭ بازارىنا دا سالدى ما اۋىزدى.
— Eh، بۇل جاھاننامداعى ءمورى بار اقشا قارابەتتىڭ قالتاسىنان قۇتىلعان با.
— ۇيلەرىڭدە كەمىندە ءبىر ساندىق اقشا بار شىعار، ءا، بالام؟ و بار بولعىردى شىرىتەسىڭدەر مە، قايتەسىڭدەر جيناي بەرىپ.
حالەل نە دەرىن بىلمەي بەتىنە قانى تەۋىپ، كوزىنە جاس كەپ قالدى. ساندىق دەگەندە ۇيدەگى سارى جەز بەلبەۋلى ساندىقشا ەسىنە ءتۇسىپ، شالدار تاپ سول ساندىق تۋرالى ايتىپ وتىرعانداي ونە بويى شىمىرلاپ قويا بەردى. بۇدان ءارى اقساقالدار ءوزدى-وزى سويلەسىپ كەتتى دە، حالەل تەك سىرتتاي تىڭداپ، مۇرنىنىڭ ۇستىنە مەرۋەرتتەي مولدىرەپ تەر شىقتى.
اكەسى تۋرالى ايتىلعان سوزدەر جۇرەگىنە ءمىردىڭ وعىنداي قادالا بەردى.
— قارابەتتىڭ اقشاسىندا قيساپ جوق. ول كاززاپ شىلقىعان باي ەمەس پە؟ قورا تولعان مال. شىتىرلاتىپ ساتات تا جاتادى.
— قانشا ساتقانمەن تاپ مىناداي شىلدەدە بازارعا ەت شىعارماۋشى ەدى، سوعان دا ءبىر تىقىر تاقالعان-اۋ، ءسىرا؟
— ە، مىڭ تاسقانعا دا ءبىر توسقىن دەمەي مە. ءقازىر «مالجان اعاشىنا» سوۆحوز ورناپ جاتقان كورىنەدى. «جاڭا تالاپ» كولحوزىن دا سوۆحوزعا اينالدىرىپتى. مالىن جايىپ سالىپ وتىرا المايتىن شىعار ەندى.
شالدار قارابەتتە ءوشى بار ادامداي، تىستەرىن قايراي ءتۇسىپ سويلەپ وتىر. حالەل كىرەرگە جەر تابا المادى.
دۇنيەدە ءوز اتا-اناسىن جەك كورەر بالا بار ما؟ حالەل دە ءوز اكەسىن جانىنداي سۇيەدى. ونىڭ مىنەز-قۇلقىن ءومىرى ساراپقا سالىپ كورگەن ەمەس. حالەلدىڭ ويىنشا ول بۇكىل ەل سىيلايتىن قادىرمەندى ادامداردىڭ بىرىندەي كورىنۋشى ەدى. ال ءقازىر العاش رەت سول اكەنىڭ اتىنا ايتىلىپ جاتقان جيىركەنىشتى سوزدەردى ءوز قۇلاعىمەن ەستىدى. قارابەت دەگەن ەل قويىپ العان اتىن ايتقاندا شىن قارا بەت ادامدى اتاعانداي سەزىلدى. شالداردىڭ ءسوزىن قانشا ۇناتپاعانمەن ازامات بوپ ەر جەتىپ قالعان حالەلدىڭ الدىندا جاسىرىن، تۇيىق جاتقان ءبىر سىردىڭ بەتى اشىلعانداي بولدى.
حالەل بۇدان ءورى بازاردا كوپ تۇرا المادى. ءتۇس اۋا سورەدەگى ەتىنىڭ بەتىن جاپتى دا، قىمىزشى شالعا تاپسىرىپ، شاشلىقحاناعا كەلدى.
بۇل ءوڭىردىڭ حالقى بۇرىن-سوڭدى شاشلىقتىڭ اتىن ەستىگەنمەن، ءوزىن كورگەن ەمەس. بيىلعى كوكتەمدە عانا وسى بازاردىڭ ءبىر تۇكپىرىنە شاشلىقحانا ورنادى.
بۇل بۇرىن كوركەم ادەبيەت كىتاپتارى مەن مەكتەپ بالالارىنىڭ وقۋ قۇرالدارىن ساتاتىن ساماننان سالعان جايداق توبەلى باكەنە ءۇي بولاتىن. ءقازىر جاڭادان ۇلكەن كىتاپ دۇكەنى اشىلدى دا، بۇل ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنا ەكى تىلدە «شاشلىقحانا»، «شاشلىچنايا» دەگەن بادىرايعان جارناما ءىلىندى. ءقازىر مۇنىڭ ءىشى ادامعا لىق تولعان. وتكەن-كەتكەن ادامداردىڭ ءبارى شاشلىقتى تاڭسىق كورىپ، بۇل ارانى سوقپاي كەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءداۋ اعاش بوشكەلەرمەن سوناۋ ارمەنيا كولحوزدارىنان كەلگەن ارزان شاراپتار بوكالدارمەن ساتىلادى. اق حالاتتى ەكى ارميان جىگىتى جالىنعا قىزارا ءبورتىپ، قاس قارايعانشا تىنىمسىز ساۋدا جاسايدى.
حالەل كوپشىلىكتىڭ اراسىمەن سىعىلىسىپ العا تامان وتپەكشى بولىپ ەدى، ءبىراق تۇرعاندار جۋىر ماڭدا جىبەرە قويمادى.
— ەي، جىگىتىم، قايدا باراسىڭ كيمەلەپ؟!
— مۇرىندىقسىز وگىز قۇساماي كەزەككە تۇر، — دەپ كەيبىرى دوكىرلەۋ ۇنمەن يىعىنان جۇلقىپ تاستاعان سوڭ، شاشلىقحانانىڭ سىرتقى ەسىگىنە باردى.
باعانا دۇكەنشى ارميان ءبىر قاعابەرىستە ەت ساتۋشىلارعا كەلىپ، اينالدىرىپ كەتكەن.
— مىنا كۇن ىستىقتا ەتتەرىڭ ءبۇلىنىپ كەتەدى، ودان دا ماعان ساتىڭدار، تىك كوتەرە الام، — دەپ ءتورت قويدىڭ ەتىن اكەلگەن حالەلگە ءوز باعاسىن ايتىپ ءبىراز دوڭگەلەتكەن. ول جولى كونبەگەن حالەل، ەندى ءوزى ىزدەپ كەلىپ تۇر.
اشىق ەسىكتەن سىعالاعان حالەلدى كورسە دە كورمەگەندەي بولىپ ءبىراز ۋاقىت ساۋداسىنان باس كوتەرمەگەن قىرىقتاردىڭ ىشىندەگى ارميانين الدەن ۋاقىتتا بارىپ بۇكىل التىن ءتىسىن اقسيتا بۇرىلدى:
— كەل، كەل، بالاقاي. وتىر مىنا بوشكەنىڭ ۇستىنە. شولدەگەن شىعارسىڭ، ءما، تارتىپ جىبەر، — دەپ حالەلگە ءبىر بوكال شاراپ بەردى. — ال، ال، اقىسىن سۇرامايمىن. ەتىڭدى دە المايمىن، قورىقپاي-اق قوي، ال، ءما!
جەمە-جەمگە كويماي قولىنا ۇستاتا سالعان توبىلعى ءتۇستى شاراپتى قالاي العانىن دا اڭداماي قالدى. ەندى بوكالدى قايدا قويارىن بىلمەي جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراعانشا بولعان جوق، ءيىسى بۇرقىراعان شاشلىقتىڭ دا ءبىر تالىن ۇستاتا سالدى.
— ءىشىپ جىبەر، جۇرتقا بوكال كەرەك، تەز بوسات، — دەپ ۇستى-ۇستىنە جەپپەلەتىپ، حالەلدىڭ اۋزىن اشتىرمادى. ساتۋشىنىڭ ءسوزىن قۇپتاعانداي، كەزەكتە تۇرعاندار دا:
— جولداستار، ىدىستارىڭدى تەز بوساتىڭدار.
— ىرعالىپ-جىرعالىپ تۇراتىن بۇل رەستوران ەمەس.
— اڭگىمەنى كەيىن سويلەسەسىڭدەر. قانە، تەزدەتىڭدەر، اي، اناۋ جاقتاعىلار... — دەسىپ، شۋلاپ كەتتى.
حالەل ومىرىندە ءبىر-اق رەت، مەكتەپتى بىتىرگەن جىلى تويدا وتىرىپ ءبىر ستاكانداي شاراپ ىشكەنى بار. وندا ماس بولماق تۇگىل تيتىمدەي دە سەزگەن جوق-تى. سودان بىلاي «ەگەر مەن ىشسەم، تەگى كوپ كوتەرەتىن بولارمىن» دەپ جۇرەتىن. ءبىراق ىشىمدىككە استە تابەتى شاپپايتىن. ال، وسى جولى بۇلاي وتىرىپ قالۋدى لايىقسىز كورىپ، قولىنداعى شاراپتى سىزدىقتاتا جۇتىپ، ءبۇيىرلى بوكالدى ءبىر-اق توڭكەردى.
وسىندا كەلىپ جۇرەتىن ادامداردىڭ تالايىنىڭ اۋزىنان: «وي، شارابىنىڭ شاراپ سياعى جوق، قۇر سۋ»، — دەگەندەرىن تالاي ەستىگەن. حالەل ءىشىپ سالىپ ەرنىن جالادى. قانت سالعان ءشاي سەكىلدى ءتاتتى ءدام مەن ءسال كەرمەك دامىنەن باسقا ەشتەمە سەزبەي، «راسىندا دا وسال ەكەن، الدە بار شاراپتىڭ اشۋى وسىنداي بولا ما؟» دەپ ويعا قالدى...
ول وسىنى ىشكەن سايىن ويلادى. قولى ساۋدادان بوساماعان ارميان جىگىتى، حالەلمەن سويلەسۋگە مۇرساتى كەلمەي، اندا-ساندا شاراپ بەرۋمەن بولدى. ءجۇزى اق جارقىن ساتۋشىنىڭ قوناقجاي باۋىرمال نيەتىنە ريزا بولىپ، سالقىن كۇبىنىڭ ۇستىندە بويى بالقىپ، ماۋجىراعان حالەل ۇزاق كۇننىڭ قالاي باتقانىن بىلمەي قالدى. بۇگىنگى ساۋداسىن اياقتاعان ساتۋشى، ءۇيدىڭ ىشكى تيەگىن ءىلىپ الىپ ءبىر قورجىن اقشاسىن ساناۋعا كىرىسكەندە دە حالەلدى قۋعان جوق. قىزعىلتتاۋ التىن تىستەرىن باعاناعىداي اقسيتا كۇلىپ، وعان ءوزىنىڭ ءبىر جاقىن ادامىنداي قارادى. تەك حالەلگە عانا بۇل جولى ونىڭ تىستەرى ەرەكشە جارقىراپ، قۇبىلىپ، ءبىر بەتىندە بىرنەشە اۋىز وزىنە قاراپ اقسيعانداي كورىندى. حالەل بۇعان ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلدى. ول ەندى مىنا كىسىنىڭ اۋزى ءومىرى جابىلمايتىن شىعار دەپ تە ويلادى. راسىندا دا ول قاباق شىتىپ رەنجۋدى بىلمەيتىن ادام ەكەن. حالەل ءسوزىن ارەڭ قۇراپ، ءوزىنىڭ نەگە كەلگەنىن ايتقاندا دا، اۋزىن جيعان جوق. ازۋ تىستەرىنە دەيىن جارقىلداي كۇلدى.
— دوروگوي، سەن كەشىگىپ قالدىڭ. باعانا ايتقاندا نەگە بەرمەدىڭ. ەندى الا المايمىن، رەنجىمە. ءبىر ادامنىڭ زاتىنا كەلىسىپ قويدىم. دوروگوي، عاپۋ ەت! — دەپ، تاعى ءبىر بوكال ۇسىندى. — مىنا كۇن ىستىقتا كوپ الۋعا بولمايدى. ساقتايتىن جەرىم دە جوق. وعان رەنجىمە... ءىشىپ جىبەر، كاۆكاز شارابى...
حالەل اقىرلاپ كەلگەندە جىلارمانعا كەلدى. «مىنا بازاردا تۇرار جايىم جوق، قانشا بەرسەڭىز دە الىڭىز»، — دەپ جالىندى.
اقىرى، سول ءتۇنى شاشلىقحانانىڭ يەسى حالەلدىڭ بۇگىنگى قالعان ەتى مەن ۇيىندەگى ەكى قويىن تۇگەل الدى.
— دوروگوي، ءوزىڭ ءبىر جاقسى جىگىت ەكەنسىڭ. سەنى ۇناتقاندىقتان عانا قول ۇشىن بەرىپ تۇرمىن. ال، كەيىندە دە كورىسەمىز عوي. بۇدان بىلاي دوس بولايىق. تەك بار سۇرارىم، مالىندى ماعان ساتقانىڭدى تىسىڭنەن شىعارما. ۇيىڭە دە بىلدىرمە. ۇيتكەنى قولدان الۋعا حاقىم جوق، پوترەبسويۋز بىلسە... — دەپ، باعاناعى كۇلكىسىنەن جازباي قالا بەردى.
بار قويىن جارتى باعاسىنا تاستاپ، حالەل كوشەدە ىڭىرسىپ ولەڭ ايتىپ، ومىرىندە تۇڭعىش رەت قيسالاڭداي باسىپ اۋداندىق كلۋبقا بەتتەدى.
* * *
حالەل ءوستىپ جۇرگەندە توركىنىنە كەتكەن اقبوپە جالعىز ۇيگە قايتا ورالىپ، قاراسايدىڭ كوڭىلى ساباسىنا تۇسكەندەي بولىپ ەدى. ءبىراق سول كۇننىڭ كەشىنە جەتپەي، قايتا ارناسىنان اسىپ، داۋىل سوققانداي بۇلقان-تالقان بولدى.
جاۋىن استىندا قاراسايدىڭ كەزبەگەن جەرى جوق. ماڭايداعى كولدەر مەن قوپالاردى تەگىس ءسۇزىپ شىقتى.
تاڭەرتەڭگى اشىقتا ءۇي ماڭىندا جايىلىپ جۇرگەن ءبىر توپ قويى ۇشتى-كۇيدى جوعالدى. جەر جۇتقانداي جىم-جىلاس. قوي سوڭىندا جۇرەتىن ديكا دا جوق. قويلاردى الىسقا ۇزاتپاي كۇن ۇزاق قايىرا جايىپ كەشكە تامان ۇيگە اكەلۋشى ەدى، بۇگىن ءوزى تۇگىل ءىزى كورىنبەيدى. قاراساي ءۇي ماڭىندا ءبىراز ايعايلاپ ءجۇردى دە، ديكادان ەش دىبىس بىلىنبەگەن سوڭ، شىدامى تاۋسىلىپ اتقا قوندى.
مالجان اعاشىنان ۇزاعان سايىن جۇرەگى الدەنەدەن سەكەم الىپ، وز-وزىنەن ۇرەيلەنىپ اتىن تەبىنە ءتۇستى. ءبىراق قانشا شوقىراقتاپ، اسىققانمەن ىمىرت ءۇيىرىلىپ كوز بايلانا بەردى.
ديكا شارۋامەن اينالىسىپ ءجۇرىپ، اندا-ساندا زىر قاعىپ ءۇي ماڭىنان ۇزاپ كەتكەن قويلاردى اعاشتىڭ باۋىرىنا ءيىرىپ تاستايتىن. بۇگىن وز-وزىنەن جەلىگىپ، اق تاستان سالىنىپ جاتقان قاز-قاتار ۇيلەرگە بەتتەدى. «رايحان تاپقان اق تاستى ءقازىر ايسارىنىڭ ىرگەسىندەگى تۇعىرجاپتان بار سوۆحوز تارتىپ جاتىر. بۇرىن قالاي بىلمەگەنبىز. ءبىراق الىس قوي، ونى تاسۋعا كولىكتىڭ كۇشى قايدان جەتسىن. ءوزى ساماننان دا جەڭىل ەكەن. شىركىن قۇرىلىسقا ءدايت»، — دەپ جۇرت شۋلاپ، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ جۇرەتىن اق تاستى كورۋگە ديكا دا قۇمار ەدى.
ءالى سىرتى سىلانباعان، توبەسى اشىق ون شاقتى تاس ءۇيدىڭ ورتا تۇسىنداعى جارتىلاپ قالانعان ۇزىن باراكتىڭ ىرگەسىندە ۇيىلگەن اق تاس. ءۇي قابىرعاسىن كوتەرىپ جۇرگەن جۇمىسكەرلەرگە ديكا قاراعان جوق. كەلە ۇلكەندىگى ديىرمەندەي تاستاردى قوزعاپ كورىپ ەدى، جەپ-جەڭىل. ديكا ءۇيۋلى تاستاردى شەتىنەن كوتەردى. ءبارى جەڭىل. ءتىپتى ەڭ ۇلكەندەرىن دە ونشا قينالماي قاقپاقىلداي اتۋعا بولادى. جوق. انا ءبىر جاتقان ۇلكەندىگى قۇنان قويداي تاستى كوتەرۋ وڭاي ەمەس شىعار. ديكا ەندى سونى كوتەرگىسى كەلدى. جاقپار تاستىڭ استىنا قولىن سۇعىپ جىبەرىپ كۇشەنە تارتىپ ەدى، اۋىر ەكەن. بار كۇشىن سالىپ تىزەسىنە دەيىن اپاردى دا، سالماقتاپ تۇرىپ تاستاي بەردى.
— ءاي، دجيگيت، تال تۇستە تاس ۇرلايىن دەپ ءجۇرمىسىڭ؟! — ديكا داۋىس شىققان جاققا جالت قاراپ ەدى، قولىندا قالاعى بار، مۇرنى قولاعاشتاي، قاسى قاپ-قالىڭ، قۇس تۇمسىق جىگىت ەكەن.
كەدىر-بۇدىر تاستاردىڭ قيۋىن كەلتىرىپ ءتۇپ-تۇزۋ قالاعان قابىرعاعا اتشا ءمىنىپ الىپتى. ديكا ءسوزدىڭ سىڭايى قالجىڭ ەكەنىن تۇسىنسە دە نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى. شالا ورىسشاسىمەن:
— جوق، جاي اشەيىن، — دەپ جىمىڭ ەتىپ، ەرنىن ءبىر جالادى.
— الدە كۇشىڭ تاسىپ تۇر ما؟ وندا انا ءبىر تاستى اپەرىپ جىبەرشى. توليك، سەن دەمالا تۇر. مىنا دالا دجيگيتىنىڭ كۇشىن سىنايىق، — دەپ الگى ءدوڭ مۇرىن ىشكى جاقتا تاس اپەرىپ جۇرگەن جولداسىنا كوزىن قىسىپ، جىپ-جىڭىشكە عىپ باستىرعان ادەمى قياق مۇرتىن ۇلكەن قولعابىمەن سيپاپ قويدى. — ال، كانە.
ديكا قۋاقى جىگىتتىڭ قالجىڭىن شىن كورىپ، ونىڭ نۇسقاعان تاسىن اپەردى. كەسەك مۇرىن — ارميان جىگىتى:
— ءاي، دجيگيت، اسىقپا، شارشاپ قالاسىڭ. بىر-ەكى اپەرىپ كەتە قويام دەپ تۇرعان شىعارسىڭ. ەندى كەتۋ جوق. كەشكە دەيىن سەنى جىبەرمەيمىز. كۇشىڭدى ۇنەمدە، سارقىپ الما، — دەپ كۇلىپ قويادى.
ديكادا ءۇن جوق. اق تاستى بيىككە اپەرىپ، جۇگىرىپ ءجۇر.
— اتىڭ كىم سەنىڭ؟
— ديكا.
— ديكا؟ ديك دەسەيشى ودان دا. اتىڭ قانداي ادەمى ەدى. ال، ديك، مىنا شەلەكتى الىپ، انا جەردەن لاي اپەرىپ جىبەر... انە-انە، الدىندا، ناۋانىڭ ىشىندە... تىم تولتىرما، كوتەرە المايسىڭ.
ديك قۇم ارالاستىرعان قويمالجىڭ سەمەنتتى شەلەكتىڭ اۋزى-مۇرنىنان شىعارا شۇپىلدەتىپ، راديكتىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى. سەمەنت ەمەس، ءبىر شەلەك ماقتا كوتەرگەندەي بيىككە لىپ ەتكىزەدى.
— ديك، سەن ءوزىڭ شىنىندا دا مىقتى ەكەنسىڭ. ءبىراق انا شالبارىڭدى كوتەرە بەرمەي، جاقسىلاپ بايلاپ ال. سەمىز قىزدارداي مىقىنىڭ جوق قوي ءوزىڭنىڭ.
ديكا قاس قارايعانشا جۇمىس ىستەدى. كەشكە قاراي قاتتى نوسەر باستالعاندا، قۇرىلىسشىلار توبەسى جابىلعان ۇيلەرگە جۇگىرگەن. ايتەۋىر جۇمىس توقتالعان جوق. ەندى جابىق ءۇيدىڭ ءىشىن مايلاپ ءجۇر.
ءبىر بريگاداداعى توعىز جىگىتتىڭ توعىزى دا ديكانىڭ قارۋلىلىعىنا قايران قالدى. العاشقىدا:
— ءاي، بۇل ءبىرىنشى كۇن ىستەگەن سوڭ كۇشتى بولىپ تۇر عوي. ەكىنشى كۇنى كورەر ەم...
— تازا اۋادا ابدەن شيىرشىق اتىپ جۇرگەن ەكەن. كۇشىن دە ۇنەمدەۋدى بىلمەيدى.
— ءوزى شىلىم دا تارتپايدى، القىنبايتىنى سودان عوي، — دەسىپ، ماڭدايى دا جىپسىمەگەن ديكانىڭ كەلەسى كۇنى بۇلاي قيمىلدايتىنىنا كۇماندانعان. ءبىراق جاۋىرىنى جاپ-جالپاق، كەسەك دەنەلى جىگىتتىڭ الىپ كۇشتىڭ يەسى ەكەنىنە سوڭىنان كوزدەرى جەتتى.
ءبارى ءۇزىلىس جاساپ، دەمالىپ وتىرعاندا بريگادير كوتەنوك ديكانىڭ قاسىنا وتىردى دا، ءسوز باستادى.
— ديك، سەن انا جالعىز ۇيدە تۇرامىسىڭ؟
— ءيا.
— كاسىبىڭ نە؟ نە جۇمىس ىستەيسىڭ؟
— نە جۇمىس ىستەسىن. پوستويالىي دۆور ەمەس پە. جولاۋشىلاردىڭ كولىگىن كۇتىپ اقشا الاتىن شىعار. جالعىز ۇيدە باسقا نە شارۋا بولۋشى ەدى، — دەپ ارميان جىگىتى ديكاعا بۇرىلدى. — ايەلىڭ بار ما؟
ديكا تۇنجىراپ تومەن قارادى.
— انە، ايتتىم عوي. بۇل نە ىستەۋشى ەدى. قىز اۋلايتىن بۇل ماڭدا قىز دا جوق.
— قالجىڭدى قويا تۇرشى. — كوتەنوك شىن سوزگە اۋىستى. — جولداستار، وسى جىگىتتى ءبىز بريگادامىزعا قوسساق قايتەدى؟
— پوجالۋيستا. ۇنەمى بۇگىنگىدەي جۇمىس ىستەسە، وسى سوۆحوزداعى ەڭ الدىڭعى قاتارلى بولارىندا داۋ جوق.
— ال، ديك، — دەدى كوتەنوك. — سەن جۇمىسقا تۇرعىڭ كەلە مە؟ بۇگىنگى ىستەگەن جۇمىسىڭا ەلۋ سوم اقشا جازام. كيىمىڭ دە جۇدەۋلەۋ ەكەن. ەگەر بىزبەن بىرگە بولساڭ، ايىنا كەمىندە ەكى مىڭ، ءۇش مىڭنان اينالدىراتىنىڭا ءسوز جوق. ويلانشى.
— ويلاناتىن نەسى بار. ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە تۇرعان جۇمىسقا ەرىنەر دەيمىسىڭ، — دەپ تاعى ءبىرى كيە جونەلدى.
ءبىراق ديكا ۇندەگەن جوق. «وسىلار شىن ايتىپ وتىر ما» دەگەندەي ەرنىن ءبىر جالاپ الىپ، ماڭايىنداعىلارعا كوزىنىڭ استىمەن سۇزىلە قاراپ ءوتتى...
ديكا شام جاعا ۇيىنە قۋانىپ ورالدى. ءجامىش اپاسىنا جەتكەنشە اسىعىپ كەلەدى. «اپا، مەن ەرتەڭنەن باستاپ جۇمىسقا تۇرسام قايتەدى. ايانباي جۇمىس ىستەسەڭ كوپ اقشا تابۋعا بولادى ەكەن. اي سايىن ءوزىڭنىڭ قولىڭا اكەپ بەرەر ەم. ومىرىڭدە ءبىرىنشى رەت ەڭبەك اقى الۋ دەگەن قانداي جاقسى ەدى، اپا. بۇگىن جارتى كۇننىڭ ىشىندە ەلۋ سوم اقشا تاپتىم. جىگىتتەردىڭ ءبارى مەنى كوككە كوتەرە ماقتادى. بار كۇشىڭدى سالىپ ەڭبەك ەتكەندە ماقتاپ، ارقاڭا قاققاندا كوڭىلىڭ كوككە جەتكەندەي بولادى ەكەن، اپا. شىركىن-اي، عۇمىر بويى وسىلاي جۇمىس ىستەر مە ەم. اپا، مەنى ەرتەڭ جىبەرەسىز بە؟ ءۇي شارۋاسىن دا اراسىندا ىستەپ تاستار ەم. بارىنە دە ۇلگەرەم. ارينە، سەن قارسى ەمەسسىڭ، اپا، بىلەم! ءبىراق، قاراساي اعاتايىم شە؟!»
ءۇستى-باسىنان جاۋىن سورعالاپ سۋعا مالشىنسا دا، قۋانىشى قوينىنا سىيماي كەلە جاتقان ديكانىڭ كوڭىلى قورانىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرە سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
قورادا اسپا شام تۇر. قاراساي قوي باۋىزداپ جاتىر. جاۋىندا ىعىپ كەتكەن قويلارىنا قاسقىر شاۋىپ، جان-جاققا ءبولىپ اكەتكەن. اتپەن شاپقىلاپ ءجۇرىپ زورعا دەگەندە جيناپ الىپ ەدى. ەكى قارا قويدى تابا الماي قويدى. قالعاندارىنىڭ ءوزى ءولىم حالىندە. قۇيرىقتارىن قاسقىر تارتىپ، دالا-دالاسىن شىعارعان. دىردەكتەپ قان اعىپ تۇر.
قاراسايدىڭ جاۋاتىن بۇلتتاي تۇنەرىپ، تۇلدانىپ وتىرعانىنان سەسكەنىپ، ديكا وتاۋ ءۇيدىڭ ەسىگىنە قاراي جىلىستاي بەرىپ ەدى.
— ءاھ، كەلدىڭ بە، اكەڭنىڭ... قۋ جەتىم، — دەپ قاراساي پىشاعىن قان جىلىم تەرىنىڭ ۇستىنە تاستاي بەرىپ، اشادا ءىلۋلى بيشىگىن الا ۇمتىلدى. — تويىنايىن دەگەن ەكەنسىڭ. ءماھ ساعان، ءماھ ساعان!
ءوزى ءىرىپ تۇرعان جۇقا كويلەك قامشى استىندا ءتىلىم-تىلىم ايىرىلىپ كەتتى. ءتورت قىرلى سەگىز ءورىم بيشىك ۇشىنداعى ماي ءسىڭىپ شيراعان وتكىر تاسپا موينىنا شىپ ەتىپ ورالىپ، وڭ جاق كوزىنە تيگەندە ديكا وكىرگەن بويى، بەتىن باسىپ ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى. قامشىعا ايىزى قانباعانداي قاراساي ديكانى تەپكىنىڭ استىنا الدى. باسىن قورعاشتاپ، بۇك تۇسە قۇلاعان ديكا «اعاتاي-اي، اعاتاي!» دەگەندە، قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىعادى. «ءما، ساعان اعاتاي، انا ەكى قويمەن بىرگە سەنى دە ولتىرەمىن، ءيتتىڭ بال اسى!» دەپ قاراساي ودان سايىن ورشەلەنەدى. نەشە جىلعى قاتقان تۋلاقتى تەپكەندەي، بۇزاۋ ءتىس ەتىك ديكانىڭ ارقاسىنا، بەلدەمەسىنە سارت-سارت ەتەدى. باعانادان بەرى سويىلعان قويدىڭ قانىنان دامەتىپ وتىرعان ۇيالاستار دا، وزدەرىنە سوققى تيگەندەي بەلى قايىسىپ قىڭسىلاپ، قۇيرىقتارىن بۇتتارىنا تىعىپ مال قوراعا جىپ ەتىپ قويىپ كەتتى. يەسىنىڭ قاھارىنان شوشىپ، قايتىپ كورىنبەي قويدى.
وتاۋ ۇيدەن جان ۇشىرىپ اقبوپە شىققان. جۇگىرگەن بويى بار ەكپىنىمەن كەلىپ، اتاسىن قاعىپ جىبەردى. قولىنان بيشىگى ۇشىپ تۇسكەن قاراساي ءسۇرىنىپ بارىپ قايتا ەڭسەسىن كوتەرگەندە ديكا دا جان دارمەندە قورادان اتا شىعىپ، باس ساۋعالاپ زىتىپ وتىردى.
* * *
ديكا «مالجان اعاشىنىڭ» قاراڭعى ءبىر تۇكپىرىنە بارىپ جۋان قايىڭعا ارقاسىن تىرەپ ءبۇرىسىپ وتىرا كەتتى. جاۋىن قۇيىپ تۇر. اعاش اراسى شىلقىلداعان سۋ. تەك قالىڭ بۇتاقتى قايىڭنىڭ باۋىرى عانا ءسال پانالاۋ. اندا-ساندا جاپىراقتاردان تامعان تامشى مۇپ-مۇزداي بولىپ موينىنا قۇيىلسا دا ديكا ەلەر ەمەس. سولقىلداپ جىلاپ وتىر. قامشى تيگەن كوز كونەكتەي بوپ ءىسىپ شىعا كەلدى. كىلبيگەن جارىمجان كوز ودان سايىن جۇمىلىپ، ىستىق تەمىر باسقانداي قىزدىرىپ-جاندىرىپ بارادى. وتىز-وتىز بەستەرگە كەلگەن دارداي جىگىتتىڭ جىلاعانى توسىننان كورگەن ادامعا قانداي ەرسى. ءبىراق ءقازىر ديكا ەرەسەك ادامشا ەمەس، ءسابي بالاشا كوزىنىڭ جاسىن توگە بەردى. قارشادايىنان كورگەن ازابى، تارتقان مەحناتى ەسىنە ءتۇسىپ، ەگىلىپ وتىر.
ديكانىڭ شىن اتى — تۇرسىن. اتا-اناسى زارىعىپ كورگەن ۇل ەكەن. بالالارى تۇرماي بىرىنەن سوڭ ءبىرى ولە بەرىپ، اقىرى وسى بالانى كورىپتى. ەندى وسى جالعىزىم تۇرسا ەكەن دەپ، اكەسى ازان شاقىرىپ، اتىن تۇرسىن قويىپتى. ءبىراق كوپ ۇزاماي جالعىز ۇلىنىڭ تىلەۋىن تىلەپ جۇرگەن اكەسى مەن شەشەسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە دۇنيە سالىپ، تۇرسىن ەكى جاسىندا جەتىم قالعان. جەتىمنىڭ كۇنى قاراڭ. اۋىلداعى جەكجات، تۋىستارى ۇيىنە الىپ، قانشا اسىراعانمەن اتا-اناداي قايدان بولسىن. بۇرىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، جەلگە، كۇنگە تيگىزبەي ماپەلەپ، الاقانعا سالىپ وسىرگەن بالا ءبىر جىلدان كەيىن-اق قايتادان قۇيرىعىن باسىپ وتىرىپ قالادى. بەس-التى جاسقا دەيىن مەشەل بولىپ، اقىرى جانسەبىل بالا ادام بولىپ ءجۇرىپ كەتەدى. ەكى اياعىنىڭ اراسىنان ەل كوشكەندەي قامىت اياق بولۋى دا سودان بولسا كەرەك...
تۇرسىن مەكتەپ ءجۇزىن ون-ون ءبىر جاسىندا كوردى. سوعان وراي وقۋعا دەگەن قۇمارلىعى دا ونشا بولمادى. تۇرمىستىڭ جايسىزدىعىنان با، الدە جاسىنان اۋرۋلى بولىپ كىسى قولىنا قاراپ جاسقانشاق تارتقانى ما، ايتەۋىر جاسىق. ءتىپتى ىنجىقتاۋ بولىپ، ساباقتى ۇلگەرە المادى. ءبىر كلاستا ەكى جىل، كەيدە ءۇش جىل وتىرىپ ارەڭ كوشەدى. ول كەزدە اۋىل ىشىندە وقۋ اعارتۋ جۇمىسىنداعى ونداي-ونداي سوراقىلىقتارعا ونشا ءمان بەرە قويمايتىن. اقىرى ءتورت كلاستى ءولدىم-تالدىم دەپ ءجۇرىپ ءبىتىرىپ، تۇرسىن مەكتەپتەن مۇلدەم قول ءۇزدى. وعان سەبەپ بولعان، بىرىنشىدەن، جيىرمالارعا تاياپ قالعان جىگىتتىڭ كىشكەنتاي بالالاردىڭ اراسىندا دوڭكيىپ وتىرۋى ورەسكەل كورىنسە، ەكىنشىدەن، ونىڭ مۇنداي «ەركەلىگىن» كوتەرە بەرەتىن تۋىسقاندارى دا بولمادى. ونىڭ ۇستىنە ءسال ميىندا دا زاقىم بار ەدى. سونىمەن اۋىل ىشىندە ءار جۇمىستىڭ باسىن شالىپ، جۇرە بەردى. ءوستىپ جۇرگەندە سوعىس باستالدى. ەل ازاماتتارى كەتىپ جاتتى. جاسىندا ەكى كوزى بىردەي قارىعىپ شالا كورەتىن تۇرسىندى ۆوەنكومات تا كەرەك ەتپەدى. ەل ءىشى تارىعا كەلە، ەلۋ-الپىس ءۇيلى شاعىن اۋىلعا دا ماسىل بولا باستادى. اقىرى ول ءبىر جولاۋشىعا ەرىپ، حالقى كوبىرەك اۋدان ورتالىعىنا كەلگەن. قىزىل جالاۋدا سوعىستان بۇرىن كىشىگىرىم وت ديىرمەن بولاتىن. سوعىستىڭ العاشقى جىلى-اق بۇزىلىپ، كوپ ۇزاماي قاڭىراپ بوس قالدى. بىرەر جىلدان سوڭ عانا ساراتوۆتان ءبىر نەمىس كەلىپ، سەلو سىرتىنا قاراتورعايدىڭ ۇياسىنداي كىشكەنتاي جەل ديىرمەن ورناتتى. ونىڭ دا تاستارى شاقىرلاپ، شايناسىپ، ءجيى ناۋقاستانىپ، جەلسىز كۇندەرى مۇلدەم بىلق ەتپەي ءتورت قالاعى سەلتيىپ تۇرىپ الادى. سودان ءۇي باسى تاستان، اعاشتان جاساعان قول ديىرمەنگە اۋىسقان.
اۋدان ورتالىعىنا كەلگەن كۇننەن باستاپ تۇرسىننىڭ كاسىبى ديىرمەن تارتۋ بولدى. ءۇي-ۇيدى اقتاپ ءجۇرىپ، ەكى-ۇش كۇن ءبىر جەردە يزەڭ-يزەڭ تاس اينالدىرىپ، اس-سۋىنا ورتاق بولادى. از كۇندە تۇرسىننىڭ اتى ديىرمەنشى بالا اتاندى.
جاسىنان جەتىمدىگىنە قوسا مەشەل بولىپ، اركىمنىڭ قاسى مەن قاباعىنا جاۋتاڭداپ وسكەن تۇرسىننىڭ مىنەزى دە جۋاس. باسىنان قانشا ءسوز اسىرىپ ۇرسىپ، زەكىپ جاتسا دا، اۋزىنىڭ جىگىن اشپاي تۇقىراڭداپ تومەن قاراي بەرەتىن جاسقانشاق. جاراتىلىسىنان ءمۇلايىم. وسى مىنەزىمەن ول جۇرگەن جەرىندە جاعىپ، كورگەن ادام ونى اياپ، مۇسىركەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءتاپ-تاۋىر سىزىلعان داۋسى بار. ەرتەدەن قارا كەشكە ديىرمەننىڭ ىرعاعىنا قوسىپ باياۋلاتىپ ولەڭ ايتىپ وتىرعانى. بۇرىن ساباققا زەرەكتىگى بولماعانمەن، ولەڭ، انگە ۇعىمتال-اق. ەل اراسىندا ايتىلاتىن ەسكى اندەر مەن اسكەرگە كەتكەن ادامدارعا شىعارعان ولەڭدەردى قاعىپ الىپ، كەلەسى كۇنى-اق ايتىپ وتىرادى. ءسوزىنىڭ كوبىن تۋرا ايتا الماعانمەن، كەي جەرىن ءوز جانىنان قوسىپ، ايتەۋىر سۇيەگىن بۇزبايدى. ءبىرىنىڭ بالاسى، ءبىرىنىڭ ەرى كەتكەن ەلدەگى كوڭىلى جارىم قاتىن-قالاش قازاندىق اۋزىندا ءجۇرىپ تۇرسىننىڭ مۇڭلى ولەڭدەرىنە كوز جاسىن سىعىپ-سىعىپ الادى.
جاڭا ءوسپىرىم بوزبالالار جينالا قالعان جەردە تۇرسىندى اينالدىرىپ، ورتاعا الىپ، قالجىڭداپ، ماز-مەيرام بولىپ جاتقانى. ونداي جەردە ديىرمەنشى بالانىڭ ورىسشا، قىتايشا ايتقان ولەڭدەرى-اق ىشەك-سىلەڭدى قاتىرادى. ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى كەلمەيتىن ولەڭدەر كىمدى كۇلدىرمەسىن. تابيعاتىندا بەت-اۋزى جىپ-جىلماعاي بالا ءتارىزدى كوسە جىگىت ءبىر جاعى ەل اراسىنداعى شۋت سەكىلدى. سوعىس اۋىرتپالىعىنان ەڭسەسى ءتۇسىپ جۇرگەن جاس تا، كارى دە ونىمەن قۇرداسىنداي ويناپ، كوڭىلدەرىن كوتەرەدى. بىردە ءبىر توپ جىرتاقاي بوزبالالار ءوزىن كەۋ-كەۋلەپ ورتاعا الىپ، قاتتى قالجىڭداعانى بار.
— ءاي، تۇرسىن، وسى سەن نەگە ۇيلەنبەيسىڭ؟
— ساعان انا ءسارۋار دا، مەڭسۇلۋ دا عاشىق. سولاردىڭ ءبىرىن نەگە قاعىپ تۇسپەيسىڭ.
— وي، بۇل ءالى ءسابي ەمەس پە، ايەلدى مۇرتى شىققاسىن الادى دا.
— حا-حا-حا!
— ءوي، مۇنىڭ مۇرتى شىققانشا، ايەلدەردىڭ وتىز ەكى ءتىسى تۇگەل ءتۇسىپ بولماي ما؟
— حھا-حا-حا!
— ءاي، شىنىندا تۇرسىنعا نەگە مۇرت شىقپايدى، وسى قىزتەكەدەن ساۋ ما، جىعىپ سالىپ كورەتىن ەكەن. حا-حا!
— قويشى، مۇرت شىقسا، ديىرمەننىڭ قاسىندا قىرىنىپ وتىرۋ قانداي جاراسپاس ەدى.
— ەھ، ونىڭ نەسى بار، الپامساداي جىگىتكە نەگە جاراسپاسىن.
ويىن-كۇلكىگە ماسىعىپ، قىزىپ العان بوزبالالار ەندى ونىڭ مۇسىنىنە جابىستى.
— شىنىندا وسى تۇرسىن سەپ-سەمىز-اي، ءتىپتى وزىندە مىقىن جوق، شالبارىنىڭ بەلدىگى استە ۇستامايدى. ۇنەمى قۇيرىعىنىڭ جىقپىلى جىلتىڭداپ جۇرگەنى...
— حا-حا-حا!
— وسى تەگىندە ۋايىمداۋ دەگەندى دە بىلمەيدى عوي دەيمىن. ۋايىمسىز ادام ءومىرى قوڭىن بەرە مە؟
— ەھ، ۋايىمدايتىن مۇنىڭ نەسى كۇيە كەتىپ ءجۇر. قۇلاعى، لەپىلى ءتۇزۋ، شىڭدالعان ديىرمەن بولسا بولدى، باسقا نەنى ويلاسىن. جۇرگەن ءبىر ديكيي جان ەمەس پە؟
— ءيا، بۇل ءبىر ديكيي ادام عوي.
اقىرى ءبىراز جەرگە شاۋىپ توقتاعان بوزبالالاردىڭ ءقايسىبىرى سوڭعى ءسوزدى اۋىر الىپ قالدى ما دەپ، ىشتەي اياپ:
— ءاي، تۇرسىن، سەن ءبىزدىڭ ايتقانىمىزعا رەنجىپ قالما، اشەيىن قالجىڭ عوي، — دەسىپ تاراسقان.
سول كۇننەن باستاپ كەيبىر ادامدار، «الگى ديكيي بالا قايدا؟» «ديكيي بالانى شاقىرىپ، ولەڭ ايتقىزاتىن ەكەن» دەيتىن بولدى. ونى قۇلاعى شالىپ قالعان كەمپىرلەر ءتىلى كەلمەيتىن ءسوزدىڭ تامىرىنا تۇسىنبەي، تۇرسىننىڭ وزىنە «ديقاي بالا»، «ديقاي» دەپ ات قويىپ الدى. كەلە-كەلە تۇرسىن — ديكا اتانىپ كەتتى.
ديكا ديىرمەن تارتۋمەن كۇنەلتىپ، ءار ءۇيدى ساعالاپ ءجۇرىپ، سوعىس جىلىنىڭ دا قالاي وتكەنىن بىلمەي قالدى.
سوعىس اياقتالىپ، ەلگە ەر-ازاماتتىڭ كوبى قايتا ورالىپ، بەلى شويىرىلعان تۇرمىس بىرتىندەپ ەڭسەسىن قايتا كوتەرە باستادى. بۇرىن ديىرمەن تارتۋعا شاقىراتىن ۇيلەردىڭ سانى دا ازايا بەردى. ەندى ديكا كەيبىر شاقىرماعان جەرگە ءوزى بارىپ ول-پۇل جۇمىسىنا كومەكتەسىپ، كەيدە شوپ باسىن سىندىرماسا دا بىرەر كۇن قونىپ كەتىپ جۇرەدى. اۋدان ىشىنە ابدەن باۋىر باسىپ العان جارىمجان ءمۇساپىر جىگىتتى ەشكىم اۋىرسىنبايدى. قايتا سوقا باستى جەتىمدى مۇسىركەپ، ءبارى ءىش تارتادى. قاي ۇيگە بارسا دا، كىشكەنتاي بالالارعا دەيىن ەركەلەپ، ءوزىمسىنىپ موينىنا اسىلىپ، جاتار ۋاقىتقا دەيىن قاسىنان شىقپايدى. ديكا دا ولاردى ايمالاپ، تۇيە، ات بولىپ، ارقاسىنا مىنگىزىپ، اسىر سالادى. ونىڭ ۇستىنە تاعى جۇعىمدىلىعى — ديكانىڭ تازالىعى. قايدا بارسا دا ءتوس قالتاسىنان سىنىق اينا، جان قالتاسىنان سابىننىڭ تاۋسىنشىعى تۇسپەيدى. مەزگىل-مەزگىل جۋىنىپ جاتقان ديكانى كورەسىڭ. قاي ءۇي بولماسىن وعان توسەك ورنىن ايامايتىنى دا سودان.
وسى مىنەزىنىڭ ءبارىن سىرتتاي باقىلاپ، شارۋاعا قاجىمايتىن كۇشىنە قىزىعىپ جۇرەتىن قارابەت ءبىر كۇنى وعان «قۇدا ءتۇستى». ديكا ول كۇنى قوسيمانوۆتىڭ ۇيىندە بولاتىن. شام جاعا قازاندىق اۋزىندا كامەل مەن اۋىل ءۇيدىڭ كەلىنشەكتەرىنىڭ اراسىندا اڭگىمە دۇكەنىن قۇرىپ وتىرعان. كەلىنشەكتەر ونىمەن قالجىڭداسىپ، ءان سالعىزىپ مارە-سارە بوپ جاتقان كەزدە، تور ۇيگە قارابەت شاقىرتىپ الدى.
ءتور ۇيدە ءبىراز ادام، ىڭىردەن بەرى باپپەن بۇلكىلدەپ قايناعان قازانداعى قوي ەتىن كۇتىپ، كوزدەرىنە ۇيقى تىعىلىپ، ماۋجىراپ وتىر ەكەن. ءبارى دە ديكا كەلىسىمەن كوزدەرى شىراداي جايناپ، گۋىلدەپ كەتتى.
— اۋ، وسى سەن كەلىنشەكتەردىڭ اراسىنان شىقپايسىڭ، ۇيلەنەيىن دەپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ.
— ە، ۇيلەنسە نەسى بار. مۇنداي جىگىتكە كىم قىزىن بەرمەيدى. ءوزى ءانشى، ءوزى شارۋاقور، دەگەن ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلىنىڭ ءوزى ەمەس پە؟!
— راس، ۇيلەندىرىپ جىبەرۋ كەرەك.
— ءاي، ديكا، ءوزىڭ ايتشى، كىمنەن ويىڭ بار؟ وسى سەن باستىقتاردىڭ ايەلىنىڭ ءبىرىن قاعىپ كەتۋدەن ساۋمىسىڭ. انا كۇمىس، ءشاريپا، زىليحالاردىڭ ۇيىنەن شىقپايسىڭ، — دەپ قوسيمانوۆ ءوزىنىڭ قۇرداستارىنىڭ ايەلىن تىزە جونەلدى. — سەن قۋ بىرەۋىمىزدى تاقىرعا وتىرعىزىپ توتيتىپ كەتىپ جۇرمە. بايقا، كوزىڭدى جىلتىراتىپ قاماتقىزىپ قويام!
ديكا جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ تومەن قاراپ كۇلە بەرەدى.
— ءاي، وسىنىڭ كۇلكىسى جامان، شىنىندا دا وسىندا ءبىر كاكىر بار.
— ءوي، قويىڭدار. ديكا ولاردى مەنسىنە مە. بۇلدىرشىندەي جاس قىزدار تۇرعاندا، كارى-قۇرتاڭدى ءقايتسىن.
باعانادان جاستىققا شىنتاقتاي جاتقان قاراساي ورنىنان تۇرىپ اڭگىمەگە ارالاستى. قالجىڭسىز، كۇلكىسىز وتىرىپ، ديكادان كوزىن الماي جاناشىر ادامداي، بايسالدى سويلەدى.
— سەندەر نە دەسەڭدەر، و دەڭدەر. شىنىمدى ايتايىن، ءوزىم وسى ديكانى جاقسى كورەم. بايقايمىن، اتتەڭ باعى اشىلماي جۇرگەن بالا. وزىنە ءبىر شۇيكە باس الىپ بەرسەڭ، ءۇي بولىپ كەتەيىن دەپ-اق تۇر. ديكانى مەن وزىمە ءارى بالا، ءارى ءىنى ەتىپ السام با دەيمىن.
كوزدەرى كۇلىمدەپ، جەتىم جىگىتپەن ويناپ وتىرعاندار تىيىلا قالدى. ءبارى دە شىن سوزگە اۋىسىپ:
— قارەكە-اۋ، مىناۋىڭىز تابىلعان اقىل ەكەن. جالعىزىلىكتى جىگىتتىڭ ءبىر-اق كۇندە ماڭدايى اشىلار ەدى عوي.
— الىڭىز، قارەكە، بالا قىلىپ الىڭىز. سىزدەي قامقور ادام تاپسا ديكاعا ودان ارتىق نە كەرەك.
— وي، ديكا، باعىڭ اشىلسىن، باعىڭ!
ديكانىڭ دا ءىشى جىلىپ كەتتى. قانشا باۋىر باسىپ ۇيرەنگەنمەن كورىنگەن ۇيدە تەنتىرەپ ءجۇرۋ دە قولايسىز-اۋ. ءوز ۇيىڭە، ءوز قارا لاشىعىڭنىڭ بولعانىنا نە جەتسىن. «وسىلار شىن ايتىپ وتىر ما» دەگەندەي، ديكا اينالا كوزىنىڭ قيىعىن تاستاپ، ءۇنسىز تومسارا قالدى.
— مىنە، مەن بۇگىن ديكاعا دۇكەننەن ادەيى كيىم الدىم. ءۇستى دە جىرتىلا باستاعان ەكەن پاقىردىڭ، — دەپ قاراساي توسەك استىنان ءبىر بۋما قاعازدى الىپ اشتى. ىشىنەن بومازيدان جاساعان ارزان شالبار مەن قىزىل ساتەن كويلەك الىپ، ديكانىڭ الدىنا تاستاي بەردى. — ءما، كيىپ ال، جارقىنىم.
ديكا ءبىر قىزارىپ، ءبىر قۋارىپ نە ىستەرىن بىلمەي قيبىجىقتاي بەردى. ينە-جىپتەن جاڭا شىققان كيىمدى سوعىس جىلدارىنان بەرى ءبىرىنشى كورىپ وتىرعانى. ونشا دا مۇنشا ءجۇرىپ، تاپ قاراسايداي مەيىرىمدى ادامدى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەندەي، ديكانىڭ ونە بويىن ىپ-ىستىق قان ارالاپ، كوزىنە جاس ىركىلىپ قالدى. جارىم كوڭىلى بوساپ كەتتى.
وتىرعاندار دا جامىراي سويلەپ:
— كيىپ ال، كي! انا ۇستىڭدەگى شوقپىتتارىڭدى تاستا! — دەسىپ قوياردا-قويماي، كوز الدىندا جاڭا كيىمدى كيگىزدى.
كوك بومازي شالبار مەن وتتاي قىزىل ساتەن كويلەكتىڭ ىشىندە ديكا اپ-ساتتە جۇتىنىپ شىعا كەلدى. تەك شالباردىڭ بەلى كەڭدەۋ ەكەن. اشەيىندە شالباردىڭ ىشقىرلىعىن ۇستامايتىن بەلىنە شۇبەرەك بەلبەۋىن قايتا بايلاپ جاتىر ەدى، قوسيمانوۆ:
— تاستا ونى، بۇتىندەلگەن سوڭ، تۇگەل بۇتىندەل، — دەپ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قاتارداعى ەسىككە كىرىپ كەتتى دە، ءار جەرى سىنعان، كونەتوز وفيسەر بەلبەۋى مەن ەسكى فۋراجكاسىن اكەپ بەردى. — ءما!
ديكا اسكەر كيىمىنە ولگەنشە قۇمار بولاتىن. اياق استىنان قارىق بولىپ، جالپاق توبەسىنە باتپايتىن تار فۋراجكەنى قوقيتا كيىپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى.
— ويباي-اۋ، ءوزىڭ قابىعىن ارشىعان جۇمىرتقاداي جىلتىراپ شىعا كەلدىڭ عوي. ەندى سەنى كورگەن قىز-قىرقىن تالىپ تۇسەتىن بولدى، — دەپ قوناقتىڭ ءبىرى ءىشىن تارتتى.
— جۇمىرتقاداي جۇتىنعاندى ءالى كورەرسىڭدەر. ءوزىم ديكانى جەكە وتاۋ ەتىپ شىعارام. كىم بۇعان وڭ جاقتا وتىرعان قىزىن بەرمەس ەكەن. قۇدايعا شۇكىر، ءبىر جىگىتتىڭ قالىڭ مالىنا قىڭق ەتپەيمىن. وندىق داۋلەتىم جەتەدى، — دەپ قاراساي ديكانى مۇلدەم ماس قىپ، الدى-ارتىن وراپ الدى.
ءبىراق نە كەرەك، ول ءسوزدىڭ ءبارى جۇرە-جۇرە ۇمىت بولىپ، ديكا بۇرىنعى تاز قالپىنا قايتا ءتۇستى. مالجان اعاشىنىڭ باۋىرىنداعى جالعىز ۇيگە كەلگەن العاشقى كەزدە اجەپتاۋىر كوڭىلى ءوسىپ، شىنىمەن قاتارعا قوسىلىپ ءۇي بولام با دەپ ۇمىتكەر بولىپ ءجۇرۋشى ەدى، كەلە-كەلە ونىڭ ءبارى كەلەمەجگە اينالدى.
سودان بەرى تالاي جىل زىمىراپ وتە بەردى. مال سوڭىندا سالپاقتاپ، وسى ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان ديكا، ساعىمداي بۇلدىراعان الدامشى ۇمىتتەن مۇلدەم كۇدەرىن ءۇزدى.
ولاي-بۇلاي وتكەن ادامدار بۇرىنعى ادەتپەن ديكانى ورتاعا الىپ، ايەل جايىن سويلەسە قالسا، قاراساي ولاردىڭ بەتىن قايىرىپ تاستايتىندى شىعاردى: — سەندەر دە ەرىككەن ەكەنسىڭدەر. بۇل دۇلەيگە نە قىلعان تەگىن جاتقان قاتىن. ءوزى اياعىن ارەڭ الىپ شۇباتىلىپ جۇرگەن بۇل كەششەنى، شالىق بولماسا، ەسى دۇرىس ادام ءقايتسىن، — دەپ ديكانى مۇلدەم ىسكە العىسىز ەتىپ، جەرلەپ تاستايدى. ديكا دا كەلە-كەلە «قاتىن تۇگىل باس قايعى» دەگەن قامىتتى ءبىرجولا كيدى. ءبىراق ونى سىپىرىپ تاستار دارمەن جوق. بارار جەر، باسار تاۋ تابۋ ونىڭ نيەتىنە دە كەلمەگەن نارسە. ايتەۋىر اس سۋى مول ۇيدە تۇيتپەكتەپ تىرشىلىك ەتە بەردى.
ءقازىر وسى ءومىر جولىن كوز الدىنان وتكىزىپ، تاۋسىلا ەگىلىپ وتىر. مىنا قارا جاۋىن استىندا ساياسىز قالعان ديكا، ومىردە دە ەش پاناسىز ەكەنىن ويلاعاندا ءىشى ودان سايىن قالتىرايدى.
نوسەر باعاناعىدان دا قاتتى. اعاش ءىشى ەندى الاڭقى جەردەي تاسىرلاپ كەتتى. ومىرىلا قۇلاعان قۇز-جارتاستاي ءتونىپ كەلگەن قوشقىل بۇلت اراسىنان قۇلاقتى جارىپ جىبەرەردەي شاتىر-شۇتىر ەتىل وت جارقىلدايدى. اسپاندى ءتىلىپ وتكەن جاي وعى وڭ جاق بۇيىردەگى جىلعاعا بارىپ ءتۇستى. مالجان اعاشىنىڭ ءىشى دە كۇندىزگىدەي جارق ەتكەندە، قالباڭداپ كەلە جاتقان الدەكىمنىڭ تۇلعاسى كورىندى. ۇرەيلى ادام اششى ۇنمەن:
— ديكا، قايداسىڭ، ديكا، — دەپ قالدى. ايەل داۋسى.
بۇل اقبوپە ەدى. ديكانىڭ ۇزاي قويمايتىنىن بىلەتىن اقبوپە اۋىز ۇيدە ءىلۋلى تۇرعان شەكپەندى قارىنا ىلە سالىپ ىزدەپ شىققان. بار اعاش ءتۇبىن ءۇنسىز ءتىنتىپ كەلە جاتقان اقبوپە، كۇن جارق ەتكەندە بارىپ داۋسىن شىعاردى.
جاۋىن استىندا قارا ءتۇندى جامىلىپ، جالعىزدىقتان قۇلازىعان ديكا ارتىنان ىزدەپ شىققان اقبوپەنى كورگەندە، مۇڭىن شاققان ءسابي بالاشا كەمسەڭدەپ، مۇلدەم بوساپ كەتتى. ءورىم-ورىم كويلەكپەن عانا وتىرعان ديكانىڭ ۇستىنە شەكپەن جاۋىپ، اقبوپە دە ونىمەن قوسا ەگىلدى.
— ەكەۋمىز دە قۇداي اياماعان سورلى ەكەنبىز، باعىمىز اشىلماعان سورماڭداي ەكەنبىز، — دەپ، ديكانى ءوزىنىڭ تۋعان اعاسىنداي قۇشاقتاپ، ىشتەگى جالىندى كوز جاسىمەن شىعاردى...
— قايتەيىن، مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟! مەن سەكىلدى الدى-ارتىڭا قارايتىن، اياعىڭا ورالعى بولار ەشكىمىڭ جوق. كەت بۇل ۇيدەن. انا شال وتىرعان جەردە بۇل ۇيدەن ەندى ەش وپا تابا المايسىڭ.
اقبوپە تۇڭعىش رەت اشىنا سويلەدى.
* * *
حالەل جاۋىنعا مالشىنىپ، لايساڭ جولدا تيتىقتاپ ۇيىنە زورعا جەتتى. ءۇش اياقتى موتوسيكلىن بيىك قاقپاعا مۇرنىن سۇزدىرە تاقالتتى دا، فار ۇستىندەگى كىلتىن الىپ، قوراعا يتەرىپ كىرگىزدى. ءۇش دوڭعالاققا بىردەي سىرەسكەن قۇم باتپاق دوڭعالاق تۇبىندە شايناسىپ، شىقىر-شىقىر ەتەدى. زىلدەي اۋىر ماشينانى ەسىكتىڭ قالتارىسىنا اپارىپ قويعانشا حالەلدىڭ ماڭدايىنان اششى تەر بۇرق ەتە قالدى. اس ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرگەندە الدىنان بەزەكتەي شىققان شەشەسى ءجامىش قانا. وت كوسەپ وتىرعان ءشىمشۋىرىن تاستاي بەرىپ، بالاسىنا ۇمتىلدى:
— قۇلىنىم-اي، امان جەتتىڭ بە؟! مىنا قۇدايدىڭ كۇنى دە بۇگىن سەلدەتىپ كەتتى عوي. ءبىر جەردە قۇلاپ قالىپ، جازىم بولدى ما دەپ زارەم ۇشىپ وتىر ەم. وي، قۇلىنىم سول. شەشىنشى تەز. جانىم-اي، سۋ ءوتىپ كەتتى-اۋ. قۇرعاق كيىمدەرىڭدى اۋىستىرىپ كيشى. ايتقانداي، اقبوپە دە كەلگەن.
— ءاھ، اقبوپە؟ — دەپ اۋەلى اششى داۋىستاپ قالعان حالەل لەزدە سۋىپ، قولىنداعى قورجىنىن ۇسىندى. — اپا، ساعان سەيلون اكەلدىم.
— سەيلونىڭ نە، قاراعىم-اۋ؟ ونداي دا بار ما ەدى؟
— اۋداندا جۇرت جابىلا الىپ جاتىر ەكەن. يندييسكييدەن دە ارتىق دەيدى.
— وي، قاراشىعىم سول.
— بالالار قايدا، اناۋ ۇيدە وتىر ما؟ ولارعا الما الدىم.
— الما!
— ءيا، انداعى قورجىننىڭ ىشىندە. قىزىل جالاۋعا جاشىك-جاشىگىمەن كەلىپتى. جۇرت تالاپ الىپ جاتىر.
— يە-ە؛ ەندى ءبارى بولادى عوي باس امان بولسا. مىنا سلينا كەلگەننەن بەرى، ءتىپتى، ادامنىڭ جانىنان باسقانىڭ ءبارى تۇسەتىن بولىپتى عوي، — دەپ ءجامىش قورجىندى شەشە باستادى.
— اپا، اكەم قايدا؟ ۇيدە مە؟
قورجىنعا قولىن سۇعا بەرگەن ءجامىش: — ويباي ۇندەمە، — دەپ استىڭعى ەرنىن تىستەدى. قولىمەن ىمداپ، حالەلدى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، سىبىرلاي سويلەدى. — اكەڭ انا ءتور جاقتا جۇلىن تۇتىپ جاتىر. وسى ءۇيدى بۇگىن الاپاتىمەن كوشىرىپ جىبەرە جازدادى.
— ءيا، نە بوپ قالدى؟!
— سۇراما. وسى ءبىر مالى بار بولعىردىڭ جۇرگەن جەرى بىزگە سور بولىپ تيگەن جوق پا. قويلار جاۋىندا ىعىپ كەتىپ، بەس-التاۋىن قاسقىر تارتىپتى. قۇيرىقتارى جالبىراپ پىشەندە تۇر. ەكەۋى جوق. الگى ديكا بايعۇس سورى قايناپ تاياق جەپ قالدى. ۇيدەن قاشىپ كەتتى.
— قايدا كەتتى؟! — حالەلدىڭ داۋسى اششى شىقتى.
— قايدا كەتسىن، و سورلى. ءۇي ماڭىندا توڭىرەكتەپ جۇرگەن شىعار.
— ىزدەۋ كەرەك قوي. مىنا جاۋىن استىندا قايدا بارىپ پانالايدى، — دەپ جۇرەسىنەن وتىرعان حالەل ۇشىپ تۇرا كەلدى.
— ىزدەمەي-اق قوي، جانىم. اقبوپە اكەلگەن بولۋ كەرەك. سوندا تىعىلىپ جاتقان شىعار. كەلىنگە دە بۇگىن شالدىڭ ءتىلى ءتيدى. و جالعان، دەسەيشى، بۇل شال ءبارىمىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەر ءالى، — ءجامىشتىڭ ەسىنە جالەل ءتۇسىپ، كوزىنە جاس ىركىلىپ قالدى. حالەلگە سەزدىرمەيىن دەپ، قازاندىق استىنداعى وتتى ۇرلەگەن بولىپ كۇيبەڭدەپ بەتىن بۇرىپ اكەتتى.
قاراساي كورپە-جاستىعى مول بيىك كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە ەتىگىن دە شەشپەستەن قۇلاپتى. ۇستىنە قارا تۇلىپ جامىلىپ، تەرىس قاراپ جاتىر ەكەن. حالەل كىرگەن سوڭ باسىن كوتەرىپ، بۇزاۋ تۇمسىق ەتىگىنىڭ جۇلىعىنا قاراپ، تۇنەرە ءتۇسىپ وتىردى. حالەلگە كوپكە دەيىن مويىن بۇرعان جوق، بىرەۋ ۇرىپ-ۇرىپ تاستاعانداي مەڭ-زەڭ.
الدەن ۋاقىتتا بارىپ قالتاسىنان ءمۇيىز شاقشاسىن الدى. وكشەسىن بىر-ەكى رەت تىقىلداتىپ ۇردى دا:
— ءاي، تۇكىرگىشىم قايدا؟! — دەپ اۋىز ۇيدەگى جامىشكە ايعاي سالدى. بەتىندەگى قارا قالداي ەتىپ الاقانىنا سالعان بۇيرا ناسىبايدان ءبىر شىمشىپ الىپ، ۇستىڭگى ەرنىنە تاناۋلاتا تىقتى دا، حالەلمەن تىلگە كەلدى. — ءيا، مال بازارلى بولدى ما؟ ساۋدا قالاي؟
«ساۋدا» دەگەندە كەشەگى بازارداعى شالدار كوز الدىنا قايتا كەلىپ حالەل ۇندەمەدى. «ساۋداڭ قۇرىسىن» دەگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق قارا تۇندەي تۇنەرىپ وتىرعان اكەسىنەن قايمىقتى.
قاراساي دا قايتىپ سۇرامادى. بيىك توسەكتەن اۋىر دەنەسىمەن ەڭسەرىلە سىرعىپ ءتۇستى دە، تەرەزە تۇبىندەگى ۇلكەن ابدىراعا باردى. قۇلپى دىزىڭ ەتىپ، قاقپاعى كوتەرىلىپ، ار جاعىنان ىرسيعان تىستەرى كورىنگەندە ارانداي اۋزىن اشقان ايداھاردى كورگەندەي بولدى حالەل. قاراساي تۇبىنە دەيىن قولىن سۇعىپ جىبەرىپ، كىشكەنە ساندىقشانى الىپ شىقتى.
سارى جەزبەن قۇرساۋلاعان جىلتىر ساندىق، تۋرا ەرتەگىدەگى سيقىرلى ساندىق ءتارىزدى. اۋزىن اشسا-اق ىشىنەن كوك الا ءتۇتىن بۇرق ەتىپ شىعاتىن سياقتى. حالەل ونداي ەرتەگىدەن قورقاتىن شاقتان كەتكەن. ءبىراق وسى ساندىقتى كورگەن سايىن تىتىركەيدى. ونىڭ ەسىنە اعاسى جالەل تۇسەدى.
اكەسى ساندىقتى الىپ جاتقاندا، حالەل ءتوس قالتاسىنداعى ءبىر ۋىس ون سومدىقتاردى ستول ۇستىنە تاستاعان.
قاراساي ساۋساعىنا تۇكىرىپ، سان قولدان ءوتىپ ەسكى شۇبەرەكشە بوساعان ءبىر توپ اقشانى مايىستىرىپ، اسىقپاي سانادى. ەڭ سوڭعىسىن قايىرعاندا بەتىنە قان تەۋىپ، قالى جىبىر ەتتى. تاعى سانادى. بەتى تاعى بۇلك ەتىپ، باسىن وقىس كوتەرىپ الدى:
— قالعانى قايدا؟!
حالەل ۇندەمەدى.
— قالعانى قايدا دەيمىن؟!
— بارى وسى.
— نە دەيت... ەسىڭ دۇرىس پا؟!
— اپاما ءبىراز شاي الدىم، بالالارعا الما الدىم.
— مەن سەنى سوعان جىبەرىپ پە ەدىم؟
— بازاردا ەت ارزان ەكەن. ىستىقتا ساسيتىن بولعان سوڭ، ارزانعا بەردىم.
— نە دەيت... اق ادال مالدىڭ ەتىن ارزان بەردىم دەگەنشە، مەنىڭ ەتىمدى ارزانعا بەردىم دەسەيشى. ەندى سەن قالىپ ەڭ بۇل ۇيدە مەنىڭ ەتىمدى جەمەگەن. شىق ۇيدەن. شىق دەگەن سوڭ شىق! باتىر قاراڭدى.
جارمالى ەسىكتەن سىعالاپ تۇرعان ءجامىش تورگە جۇگىرە كىرىپ، بالاسىنا ۇمتىلدى.
— جەتتى، جەتتى. بالا ەمەس پە. ساۋدانىڭ جايىن قايدان ءبىلسىن.
— كەت ارمەن ساندالماي، — دەپ اقىرعان قاراساي ايەلىنە تۇكىرگىشتى ءبىر-اق اتتى. داڭعىر ەتىپ دومالاپ، اۋىز ۇيگە شىققان كونسەرۆى قاڭىلتىرى قيسالاڭداپ بارىپ جارتى شەڭبەر دوڭگەلەدى دە، ەتپەتىنەن ءتۇستى. — سەنەن ءمان سۇراعان كىم بار. «بالا ەمەس پە؟» تاپقان ەكەنسىڭ بالانى. نە قىلعان بالا. ون ۇشتە وتاۋ يەسى. يەگىنە ساقال شىققانشا، ميىنا اقىل دارىماعان كەششە. سەنىڭ تاربيەڭ. قازدىڭ بالاپانىنداي ۇلپىلدەتەسىڭ كەلىپ. جۇرتتىڭ مۇنداي ۇلى ويداعىنى وراپ، قىرداعىنى قىرادى. مەن بولماسام كورەر ەدىم كۇندەرىڭدى. اۋىزدارىڭنان اق ماي اعىزىپ وتىرعان سوڭ كوكىرىكتەرىڭ ازعان ەكەن.
— ءجارايدى، ءجارايدى. بۇكىل عالامدا ءۇيىن اسىراپ وتىرعان ەركەك سەن عانا ما ەكەنسىڭ.
— ءاي، نە تانتىپ تۇرسىڭ. — قاراساي اتىپ تۇرىپ، بوساعادا ءىلۋلى تۇرعان قامشىعا ۇمتىلدى. قالش-قالش ەتەدى. شاشاقتاتىپ ورگەن توبىلعى ساپتى بيشىكپەن جامىشكە ءتونىپ كەلدى. ءجامىشتىڭ كوزى جاساۋراپ بالاسىنىڭ ىعىنا تىعىلدى. دەنە ءبىتىمى نازىك بولعانمەن سۇڭعاق بويلى، سيراقتى حالەل ءبىرىنشى رەت اناسىنىڭ الدىنا قالقان بولىپ تۇرا قالدى. اكەسىنىڭ جاعاسىنان الا تۇسپەسە دە، شەشەسىنە قول سالعىزار ءتۇرى جوق. «تۇككە قاۋقارى جوق دىمكاس انامدى زابىرلەگەنشە مەنى ۇر!» دەگەندەي قاسقيىپ، كىرپىگىن سيرەك قاعىپ جاسقانباي تۇر. قىزىل شىرايلى، بادەندى جامىشتەن اينىماعان، سويىپ قاپتاعانداي حالەلدىڭ كوزىنە كوزى تۇسكەندە قاراسايدىڭ ءجۇنى جىعىلىپ، تاۋى شاعىلىپ قالدى. سوندا دا كومەيىنە كەلگەن سوزدەن ايانعان جوق. — قۇتىرايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر. كورەر ەم انا باسقالاردىڭ تۇرمىسىن سەندەرگە بەرسە... جاتىرعا تارتقان جىگىت وڭباس. جاتىرىڭ جامان عوي، جاتىرىڭ. ناعاشى جۇرتىڭنان ءبىر ءجىبى ءتۇزۋ ادام شىققان جوق. سەن قايدا بارىپ وڭارىم دەيسىڭ. جالەلىمنىڭ شيرەگىنە تاتىمايتىن شىرىك نەمە. بولار بالا بوعىنان. ءاۋ باستا-اق بىلگەم سەنىڭ ادام بولماسىڭدى. اتا بالاعا سىنشى...
ءجامىش پەن حالەل ءسوزدىڭ ارتىن ەستىگەن جوق. اۋىز ۇيگە جىلىسىپ شىعىپ كەتكەن. تورگى بولمەدە جاپادان-جالعىز قاراساي قالدى.
ەرنىندەگى ساعىزدالىپ قالعان ناسىبايدى ساۋساعىمەن سىپىرىپ الىپ، ەسىككە قاراي اتتى. توسەك ۇستىنە شىعىپ يىعى قۇنىسىپ، تۇنەرىپ وتىر.
ۇرىس شىققان ءۇيدىڭ قازىرگى ءتۇسى دە قاراسايدىڭ وڭىندەي قارا كولەڭكە تارتقان. ساۋكەلەسىنىڭ ءبىر جاق ءبۇيىرىن قارا الا كۇيە باسقان اسپا شامنىڭ جارىعى دا كومەسكى. تەرەزە شىنىسىنا سىرت-سىرت ءتيىپ، تومەن سورعالاعان جاۋىن تامشىلارى دا قاراسايدىڭ ۇنجىرعاسىن ءتۇسىرىپ ەكى ءيىنىن باسىپ بارادى.
سىرت قاراعاندا ءجامىش كوپ نارسەنىڭ جەتەسىنە جەتىپ تۇسىنە بەرمەيتىن، اشۋىنىڭ الدى بار، ارتى جوق، اشەيىن ءبىر پارىقسىز جان سەكىلدى. قاراسايمەن ءقازىر سوزگە كەلىپ قالسا، ەندى ءبىر اينالعانشا سونىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، قاشان ەرىنىڭ كوڭىلىن تاپقانشا بايەك بولىپ، سونىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراپ جۇرگەنى. ءبىراق، سىرت قاراعان كوزگە عانا وسىلاي. ال، شىنداپ كەلگەندە ول مۇلدەم باسقاشا: ءجامىش ۇزاق جىل وتاسقان قاراسايدىڭ بار مىنەزىن، بار قاسيەتىن بەس ساۋساقتاي بىلەدى. ونىڭ تالايعا جاساعان زابىرىنە دە، جۇرتقا دەگەن ارام پيعىلىنا دا كانىگى. ايتسە دە سونىڭ ءبارىن سىرتقا شىعارماي، ىشكە تۇيەدى. «ماڭدايعا جازعان، قۇداي قوسقان قوساعىم، ەندى قارتايعاندا ودان كەتىپ قايدا بارام» دەپ، بىرنەشە بالانىڭ اناسى بولعان ايەل، ەندىگى جەردە وت باسى، وشاق باسىنىڭ بۇتىندىگىن ويلايدى. قاراسايدىڭ بار قىلىعىن كەشىرەتىنى دە وسىدان.
اۋىز ۇيگە شىعىپ، كەڭ اعاش تاباققا ەت ءتۇسىرىپ جاتقان ءجامىش، قازاندىق استىندا جانعان قي وتىنا سۋ شالبارىن كەپتىرىپ وتىرعان حالەلگە اقىل ايتىپ ءجۇر:
— بالام، ءوز اكەڭ عوي. رەنجىمە. و بايعۇس تا ءقايتسىن. وعان دا كىنا جوق. ءقايتىپ سەندەردى جەتكىزەم دەپ بىرەۋمەن ۇرسىسىپ، بىرەۋمەن جۇلىسىپ كۇن كەشىپ كەلە جاتقان جوق پا. بۇگىن ءوزى قاتتى كەيىپ وتىر. كەيىمەگەندە ءقايتسىن. بيىلدىققا وسى قورانىڭ استىنا قۇداي تاعالا كارىن اياماي-اق توگىپ تۇر. جالەلىم كەتكەننەن بەرى ءبىر وڭباي قويدىق. بىزگە دەگەندە جاساعاننىڭ جەلى دە ۇنەمى تەرىسىنەن شىعىپ تۇر عوي. بۇگىن انە، بار قويدى قاسقىر تارتىپ كەتكەنى. اكەڭ تاۋىپ الماسا، تۇگەل ايىرىلادى ەكەنبىز... ساعان ۇرىسسا، بالام دەپ ۇرسادى، ۇيرەنسىن، ىسىلسىن دەپ ۇرسادى. كىم بالاسىن جەك كورەدى دەيسىڭ.
قايتىمى شاپشاڭ حالەل اناسىنىڭ سوزىنەن سوڭ ۇنەمى جادىراپ، الدەنەگە اشۋلانا قالسا ارتىنشا-اق ۇمىتىپ كەتەتىن. بۇل جولى قانشا جۇباتسا دا، ءۇي ىشىنە نايزاعاي تۇسكەندەي ويران-توپان بولعان جاڭاعى جاي كوز الدىنان كەتپەي، تومسىرايا بەردى. بالقىعان تەمىردەي قىپ-قىزىل قي شوعىنا تەسىلە قاراپ، ۇزاق ويعا ءتۇستى.
تاماققا دا تومسىرايىپ كەلىپ وتىردى. ستول باسىندا ءۇش-اق ادام. ۇيەمە تاباق سەمىز قوي ەتىن قىلپىلداعان ۇستارا باكىمەن جارتىلاي تۋراپ بولعان سوڭ، قاراساي ءجامىشتىڭ جۇزىنە قاراماي كۇڭك ەتتى:
— وسى ءۇيدىڭ باسقا جانىن جەر جۇتقان با؟
— اقبوپە باسى اۋىرىپ، جاتايىن دەپ جاتىر. بالالار ۇيىقتاپ قاپتى. جاڭا ەت اپارىپ كەلدىم، — دەدى ءجامىش ءبىر شارا سورپانى سۋىتىپ وتىرىپ.
— ديكا قايدا؟ — دەدى حالەل.
ءجامىش قاراسايعا كوز قيىعىن تاستادى دا، ءۇن-تۇنسىز سورپا ساپىرا بەردى. حالەل دە قايتىپ سۇرامادى. قاراساي دا ءلام دەگەن جوق، قولىن تاباققا سالدى.
ۇشەۋى دە وسىلاي ۇزاق ءۇنسىز وتىرىپ، ەت جەدى. حالەل مەن ءجامىش قولىنىڭ ۇشىمەن اندا-ساندا ءبىر جاپىراق ەتتى شىمشىپ الادى دا، ۇزاق تولعاپ، زورعا جۇتادى. تاباقتاعى ەتتىڭ جارتىسىن ەڭسەرىپ بارىپ قاراساي تاعى دا كۇڭك ەتتى:
— ماشيناڭ قالاي، جاقسى جۇرە مە ەكەن؟
حالەل وزىنە قويىلعان سۇراققا بىردەن جاۋاپ بەرە قويماي، اكەسى ءىش تارتىپ جىبىگەن سوڭ بارىپ باسىن سامارقاۋ يزەي سالدى. اڭگىمە باسى جىلى باستالعانىنا ءجامىش ىشتەي قۋانىپ، اكە مەن بالانى تابىستىرۋعا اسىعىپ، اڭگىمە ءجىبىن ءۇزىلىپ قالماسا ەكەن دەپ جالعاي ءتۇستى.
— نەشە جىلدان بەرى «موتوسەكلەت، موتوسەكلەت» دەپ قويماي ءجۇرۋشى ەڭ، اقىرى الىپ تىندىڭ عوي. ءوزى دە ماشينام-اق ەكەن. ءتىپتى جۇرگەندە كوز ىلەسپەيدى. مەن ىلعي، قاشان كوزدەن تاسا بولعانشا جىعىلىپ قالا ما، قايتەدى دەپ، زارەقۇتىم قالماي ارتىڭنان قارايلاپ تۇرام. حالەلجان-اۋ، بايقاپ جۇرسەڭشى. كىم بىلەدى، سەنىم جوق. تايىپ كەتىپ، جازىم بوپ جۇرمە. بىلتىر سەبكراي جاقتا ءبىر جىگىت موتوسەكىلدەن قۇلاپ ءولىپتى. اللا ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن.
حالەل ۇندەمەدى. قاراساي كەمپىرىنىڭ جايما-شۋاق سوزىنە ىشتەي ريزا بوپ، ەندىگى ءسوزدى ول ساباقتادى.
— ءسوزىڭنىڭ جانى بار. بۇل انا ءبىر ەكى اياقتى موتوسيكلدەن گورى ورنىقتى بولعانىمەن، بۇدان دا قۇلاپ قالۋعا بولادى ەكەن. قوبدي جاعى جولدىڭ قىرىنا كيلىگىپ قالسا، اۋدارىلىپ كەتەتىن كورىنەدى. بايقاپ ءجۇرۋ كەرەك دەگەنىڭ ءجون. كۇزگە دەيىن امان-ەسەن تەبە تۇر. وقۋىڭا بارارسىڭ. بارماساڭ دەنىڭ ساۋ بولسا، كۇزدە ءبىر ماشينا الىپ بەرەم.
قاي ادامنىڭ بولماسىن ادەتى ەمەس پە، مۇنداي ءسوز ايتقاندا جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، ىشتەي ماقۇلداپ، قۋانىپ وتىراتىن. حالەل قۋانعان جوق. اپ-ساتتە وزگەرە قالعان اكە مىنەزىنە تاڭىرقاپ، كوزىنىڭ استىمەن ۇرلانا قارادى. بۇرىن-سوندى اكەسىنەن مۇنداي سىردى كورمەپ ەدى. نەگە ءبۇيتىپ وتىر؟
حالەل كوپ ويلانىپ، باس قاتىرعان جوق. اكەسىنىڭ ءوزى-اق بۇل سىردىڭ جۇمباعىن شەشىپ بەردى.
— ال ەندى، ءجامىش، داستارقانىڭدى تەزىرەك جيناپ، توسەك سال. حالەل ۇيقىسىن قاندىرىپ السىن. ەرتەڭ الاگوبەدەن تۇرىپ جولعا شىعامىز. انا قويلاردى سويىپ، ۇيتىپ-بۇيتكەنشە دە ءبىراز ۋاقىت وتەر.
حالەل باسىن كوتەرىپ الىپ، اكەسىنە تاڭدانا قارادى. ءبىراق، «قايدا بارامىز؟» دەپ سۇراعان جوق. ونى دا قاراسايدىڭ ءوزى ايتتى:
— ءقازىر قارا جولدىڭ ءۇستى ارلى-بەرلى ءجۇرىپ جاتقان قۇجىناعان ماشينا بولسا دا، بىرىنەن پايدا جوق. ءبىر جەرگە بارايىن دەسەڭ، شوفەرلەر قيقايىپ، اياعىن قيا باسپايدى. ونىڭ كوبىنەن نە پايدا، — دەپ توقتادى. — انا موتوسيكلىڭنىڭ قوبديىنا تورت-بەس قويدىڭ ستاگى سىياتىن شىعار. ەرتەڭ، اماندىق بولسا تاڭ سارىدە شىعىپ كەتسەك، ومبىداعى ەت بازارىنىڭ ءدال قىزعان كەزىندە جەتىپ قالارمىز، ءو؟
— قۇداي ءساتىن سالسا دە! — دەپ ءجامىش تاڭىرىنە ءبىر جالبارىنىپ قويدى.
— ءيا، ءوزىم دە ايتىپ وتىرمىن عوي. قىزىل جالاۋعا حالەلدى بەكەر-اق جىبەرىپپىن. ەسىل مال تەككە يت جەمەدە كەتكەن جوق پا. ومبىعا بارساق، ينشاللا، اقشانى كۇرەپ الامىز. ساۋدانىڭ دا كوزىن ۇيرەتەيىن ءبىر. كەيىن ءوزىڭ-اق بارىپ ورىنداپ قايتاتىن بولاسىڭ. قاشانعى ساقالىم ساپسيىپ جۇگىرە بەرەم. ايتقانداي، ءجامىش، الجاپقىش، مايلىق-سۋلىقتارىڭدى جۋعان شىعارسىڭ. ۇمىتىپ كەتپەيىك. قازىردەن باستاپ ءبۋىپ-تۇيىپ قوي.
— كوكە، مەن ەندى بازارعا بارمايمىن، — دەدى حالەل توسىننان.
— نە دەيت! — بەتتەگى قارا قال ءدىر ەتتى. ەكى كوزى بىردەي قانتالاپ، ءبۇيى شاعىپ العانداي قاراساي ىرشىپ ءتۇستى. ءبىراق «نە دەيت» دەگەننەن بوتەن ەشتەمە ايتپادى. بۇرق ەتىپ تاسىعان اشۋ اپ-ساتتە قايتا ساباسىنا كەلدى. ورنىنان تۇرىپ اۋىز ۇيگە بەتتەگەن حالەلدى بوگەدى. ۇنىندە ءزىل جوق. — حالەل، تۇرا تۇر. بەرى كەل... وتىرشى مىنا اراعا... مەن ساعان اكە بوپ ءبىر اقىل ايتايىن. تىڭدا.
ءجامىش تە يەگىمەن ىمداپ، «وتىر» دەگەن يشارات ءبىلدىردى.
— ءيا، نە ايتاسىز؟
— سەن عوي، ەندى بازارعا بارمايمىن دەپ ات-تونىڭدى الا قاشىپ تۇرسىڭ. ءسوزىڭنىڭ توركىنىنە تۇسىنەمىن. العاشقىدا سەن تۇگىل مىنا مەن — اكەڭ دە كوندىگە الماعانمىن. تۇقىمىمدا بۇل كاسىپپەن اينالىسقان ادام بولماعان سوڭ مەن دە توسىرقاپ جۇرەتىنمىن. ءبىراق ماڭدايعا جازعان كاسىپ جوق. قازىرگى زامان اقشا زامانى. كىمنىڭ قالتاسى قالىڭ، سول بەدەلدى، سول ءوتىمدى. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەيدى قازاق. بۇرىنعىلار بىلمەي ايتپاعان. ەندەشە اقشانىڭ كوزىن تاباتىن جىگىت بازاردان بەزبەس بولار. اعاڭ جالەل ءتىرى بولعاندا، قايدا بارام دەسەڭ دە ەرىكتى وزىڭە بەرەتىن ەدىم. باسىڭ اۋعان جاققا تارتا بەرەر ەڭ. جاس بولسا كەلىپ قالدى، وسى قارا ورمان ەندى ساعان قالماعاندا كىمگە قالادى. مەن ءوز قاراقان باسىمنىڭ، مىنا ءجامىشتىڭ قامىن ويلاپ جۇرگەم جوق. ويلايتىنىم، تۇسىنە بىلسەڭ، سەنىڭ قامىڭ. شاڭىراققا يە بولار شاققا جەتتىڭ.
— بازارسىز-اق ءۇيدى اسىراۋعا بولادى عوي. ساۋدا جاساماعاندار دا اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ جاتقان جوق. بۇكىل ەل بولىپ، ابىر-سابىر جۇمىس سوڭىندا جۇرگەندە، مەن وسى ءۇيدىڭ شارۋاسىمەن عانا جۇرمەكپىن بە، بىلتىر مەكتەپتى بىرگە بىتىرگەن بالالاردىڭ ءبارى ءقازىر سوۆحوزداردا جۇمىسقا ورنالاسىپتى. تىڭ كوتەرۋگە كەلىپ جاتقان جاستار اناۋ. ءتىپتى ۇيات ءوزى، — دەپ حالەل قاباق شىتتى.
قاراساي ونىڭ ءسوزىن سالعىرت تىڭداپ، جىميىپ وتىرعان. شىداي الماي مىرس ەتتى. كۇلكىسىندە ىزا بار.
— حالەل، سەن ءوزىڭ اۋەلى وسى ءۇيدىڭ ىشىنە كوزىڭدى سالشى، — دەپ ءتورت قابىرعادان ينە شانشار جەر قالدىرماي ۇستاعان قىزىل الا، كوك الا باتسايى، ماساتى كىلەمدەردى قولىمەن اينالا كورسەتتى. — قۇدايعا شۇكىر، بۇل بايلىق ەشكىمنىڭ ۇيىندە جوق. جاڭاعى ايتقان بالالارىڭدى بىلەم. ولاردى ءقايبىر جەتىسكەننەن جۇمىسقا بەرىپ وتىر. تۋمىسىندا ىشسە اسقا، كيسە كيىمگە جارىماعان، ءسىڭىرى شىققان نەمەلەر قارشاداي بالالارىنىڭ كوزىنەن سوراسىن اعىزىپ قارا جۇمىسقا سالىپ قويىپتى. ويتپەسە قايدا بارىپ كۇن كورەدى. ال سەنىڭ ىشكەنىڭ الدىندا، ىشپەگەنىڭ ارتىڭدا، ولار ساعان تەڭ بە. تەڭىڭدى تاۋىپ سويلە. سەلينا دەپ كەلىپ جاتقانداردى دا كورىپ ءجۇرمىز. ولار دا ءقايبىر قيماسى قىشىپ كەلدى دەيسىڭ. ءبارى ايتەۋىر ءبىر قۇلقىننىڭ قامى. قاراساي «سەن دە ماقۇلداپ، بىردەمە دەسەڭشى» دەگەندەي جامىشكە وقتى كوزىمەن ءبىر قاراپ قويىپ ەدى، ول دا جالما-جان قوسىلا كەتتى:
— ءيا، بالام، قولعا كۇرەك ۇستادىڭ نە، ساۋدا جاسادىڭ نە، ءبارى ءبىر كومەيدىڭ قامى.
— اپا، — دەدى حالەل. ەندى ول اكەسىنە باتىپ ايتا الماي وتىرعان كوڭىلىندەگى ويىن شەشەسىنە جايىپ سالدى. ەركىن سويلەدى. — مەن دە بالا ەمەسپىن، ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ءبارى كۇن كورىستىڭ قامى دەيسىڭ. ەگەر قۇر ىشكەن اس، كيگەن كيىمگە ءماز بولىپ وزىمىزبەن ءوزىمىز بولا بەرسەك، وندا ادامدىق قاسيەتتەن نە پايدا.
— سەنىڭشە ادامدىق قاسيەت نەدە سوندا؟ — دەدى قاراساي. جاي، سابىرمەن وتىرىپ سۇرادى. حالەل اكەسىنە قاراعان جوق. جامىشپەن عانا جەكە اڭگىمەلەسىپ وتىرعان سەكىلدى، سودان كوزىن الماي سويلەي بەردى.
— اپا، مەن الدىڭ كۇنى ايدالادا بالونىم جارىلىپ ۇزاق وتىرىپ قالدىم. جولدان شىعىپ، دوڭعالاققا مانتيروۆكا دەگەن بولادى، سونى جاساي الماي وتىر ەم، «جاڭا تالاپتاعى» شوپر وسپان ماشيناسىمەن كەلە قالماسى بار ما. ەكەۋلەپ وتىرىپ لەزدە جوندەدىك. وسپان شىلىم تارتىپ وتىرىپ، موتوسيكلدەگى ەتتى كورىپ قالدى. «ە، ەت ساتۋعا بارادى ەكەنسىڭ عوي. جالەل ولگەسىن، ەندى قارەكەڭ سەنى باۋلي باستاعان ەكەن. شىركىن-اي، سەن دە قور بولماساڭ يگى ەدى» دەپ مەنى قولعا الدى. مەن نە دەرىمدى بىلمەي ساسىپ قالدىم.
— ە، نە ساساتىنى بار. وندايلارعا: «سەنىڭ شارۋاڭ قانشا» دەپ سازايىن بەرمەيسىڭ بە. ول ءبىر جۇرگەن قاراماي شەلەك. كورە الماسا، تۇز جالاسىن! — قاراسايدىڭ زىعىرى قايناپ، كوزى شاتىناپ كەتتى.
— سودان، — دەدى حالەل تاعى دا شەشەسىنە، — ماعان كوپ اقىل ايتتى. سەندەردەي كۇنىمىزدە وسى كولحوزدى قۇرىپ، ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، كەشەگى سوعىستا دا تالاي قيىنشىلىقتى باستان كەشىردىك. ال سەن بولساڭ دارداي جىگىتسىڭ. ءبىر جىلداي قۇر سالپاقتاپ ءجۇردىڭ. ەلىڭە، جۇرتىڭا تيگىزەر پايداڭ جوق. بۇل قالاي؟ — دەپ ءوزىمدى قاتتى ۇيالتتى.
قاراساي تومەن قاراپ ۇندەمەدى. ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي تۇتىگىپ بارادى. تىستەنىپ وتىرسا كەرەك، جاق سۇيەگى بۇلك-بۇلك ەتەدى.
سول دالادا وتىرىپ وسپان: «انانى كورەمىسىڭ»، — دەپ حالەلگە جىرتىندى تۇبىندە جۇرگەن سارشۇناقتى كورسەتتى: «تاڭنىڭ اتۋى، كۇننىڭ باتۋى وندا دامىل جوق. قاراشى ءوزىن، ءقازىر دە ول ءشوپ تامىرىن جيناپ ءجۇر. ەرتەڭ ەگىن شىققاندا بيدايدى ۇرتىنا سالىپ تاسىپ، قىسقى ازىعىن ءۇيىپ الادى دا، قىس بويى ىنىندە جەم جەپ، جازعا قوڭىن بەرمەي شىعادى. ونىڭ ازىعىنان، ىستەگەن ەڭبەگىنەن باسقا حايۋاناتتى بىلاي قويعاندا، ءوزىنىڭ كورشىلەرىنە تيتىمدەي پايداسى جوق. ناعىز پارازيتتەر. سەن سوۆەت مەكتەبىنەن وقىعان بالاسىڭ، ويلاشى ءوزىڭ. ءسىزدىڭ ءۇي دە وسى سارشۇناقتىڭ ىنىنە ۇقساماي ما؟ ويلان. حالقىنا پايدا كەلتىرەتىن ازامات بولۋدى ويلا!» — دەپ، ماشيناسىن ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءبىراق ءقازىر مۇنى حالەل ايتقان جوق. ءۇنسىز ويلاپ وتىردى دا:
— شىنىندا دا شوپر وسپان اقىل يەسى ادام، — دەدى ۇلكەن كىسىشە.
— قىسقارت ەندى، — قاراساي بۇدان ءارى تىڭداۋعا شىداي الماي اقىرىپ جىبەردى. — ۇيىنە جەتپەي جاتىپ توبەتشە ماڭقىلداۋىن مۇنىڭ. مۇنىڭ بىلگىشىنە نە بەرەسىڭ. اقىلشىنى تاپقان ەكەنسىڭ. عۇمىر بويى ماڭىنان بەنزين ءيىسى اڭقىپ جۇرەتىن وسپاننان ونەگە العانشا، ءجىبى ءتۇزۋ بىرەۋ اۋزىڭا تۇسپەگەنى عوي. جاۋىر اتقا قوتىر ات ءۇيىر. جامان شوپر وسپان اقىلشى بولعان سوڭ، زاماننىڭ ازعانى دا. بىلشىلدى دوعار دا، ۇيىقتا. ەرتەڭ جولعا جۇرەمىز.
— جوق، مەن ەندى بارمايمىن، كوكە.
— بارماساڭ بۇل ءۇيدىڭ دە قاراسىن كورمە! كەت وندا بۇل ۇيدەن.
* * *
وتاۋ ۇيدە وندىق شام سونبەپتى، بىلتەسى تومەن ءتۇسىپ سىعىرايىپ تۇر. بۇرىشتاعى نيكەلدى كەرەۋەتىنە قيسايعان حالەل شامدى ۇرلەيىن دەپ قايتادان ورنىنان تۇرىپ ەدى:
— سوندىرمەي-اق قوي، تۇرا بەرسىن، — دەدى اقبوپە. ءالى ۇيىقتاماپتى. ءار جەرى قوپسىپ تۇسكەن توبە سىلاۋىنا تەسىلە قاراعان قالپى ۇزاق جاتتى. نە ويلاپ جاتىر ەكەن؟ اتاسىمەن بۇگىنگى ءتۇس شايىسىپ قالعانى ەسىنەن شىقپاي جاتىر ما؟ الدە توركىنىندە كوپ ايالداماي قايتا ورالعاندا حالەلدىڭ كەلە كىرىپ-شىقپاعانىنا رەنجىپ جاتىر ما؟ اراسىنا شىلاۋ تۇرا باستاعان توبە سىرعاۋىلدارىمەن وزىنەن الدەبىر ۇقساستىق تاپقانداي قاراپ، قارا كولەڭكە بولمە ىشىندەي كوڭىلى كۇڭگىرتتەنىپ جاتىر-اۋ. حالەل وسىنى ويلاپ ۇيىقتاي المادى. اقبوپەنى بىرەسە ايايدى، بىرەسە اكە قوسقان قوساعىنان جاس بالا قىسىلادى. نە ىستەۋ كەرەك؟
— حالەل! — دەدى ءبىر كەزدە اقبوپە. حالەل ءوز اتىن تۇڭعىش رەت ەستىگەندەي توسىرقاپ، سۇمدىق بىردەمەنىڭ اتى اتالعانداي ۇندەمەدى. — ءالى ۇيىقتاعان جوقسىڭ با؟
— جوق... ۇيىقتاي الماي جاتىرمىن...
— مەن دە.
حالەل ەندى اقبوپە كىنالاساتىن شىعار دەپ ويلادى.
— حالەل، سەن بۇگىن وسى ۇيدە نە بولعانىن ءبىلدىڭ بە؟
— ءبىلدىم. مەن دە ءبىراز ءسوز ەستىدىم. كوكەم ءبىرتۇرلى بوپ كەتىپتى. اۋزىنا بازاردان باسقا ءسوز تۇسپەيدى.
اقبوپە كۇرسىندى.
— كوكەم عانا ەمەس، مەنىڭ اكەم دە... ەكەۋىن دە ءبىر قالىپپەن سوققانداي.
تاعى دا ۇنسىزدىك. جەر مايى ازايعان شام ولۋسىرەپ، مىسىقتىڭ كوزىندەي جىلتىرايدى. اقبوپە توسەك ۇستىنەن قولىن سوزىپ، بىلتەسىن شىعاردى.
— ءيا، ساعان نە قىلمايسىڭ دەيدى.
— ساۋدانىڭ قىبىن بىلمەيسىڭ، ناشار، ىنجىقسىڭ دەيدى. ونىسىنىڭ جانى بار. شىنىندا دا بازارعا قىرىم جوق. ەرتەڭ ومبىعا بارامىز دەپ وتىر.
— سەن باراسىڭ با؟
— جوق. بارمايمىن دەدىم. سول ءۇشىن عوي ۇرىسقانى. بارماساڭ، كەت بۇل ۇيدەن دەيدى.
— كەتكەندە قايدا باراسىڭ؟
حالەل ۇندەمەدى. «اسپان استى كەڭ عوي» دەۋدى لايىقسىز كوردى.
— ءوزىڭ ءبىل، حالەل. كىسى اقىلىمەن باي بولعاننان، ءوز اقىلىڭمەن جارلى بولعانىڭ ارتىق. ماعان سالساڭ ايتارىم: كەشەگى جالەلدەي قور بوپ وتكەنشە، كوپشىلىكپەن بىرگە بەرەكەلى ءبىر جۇمىستىڭ باسىن شالعانىڭ دۇرىس. بالا ەمەسسىڭ. كەلەشەگىڭدى ويلا. — اقبوپە تاعى كۇرسىندى. ۇزىن ءىش كويلەگىنىڭ ەتەگىنەن تولىق اق بالتىرى جالتىراپ توسەگىنەن ءتۇستى دە، شامدى ۇرلەدى. جاتا بەرىپ تاعى كۇڭك ەتتى. — اياعىڭا... ورالعى بولار دەپ ويلاما. ەسىڭدە بولسىن. ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل.
* * *
حالەل الاگوبەدەن ويانىپ، كيىنىپ الدى. كەش تۇراتىن ءۇيىنىڭ تاڭەرتەڭگى اسىنا دا قاراماي، تۋرا سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ كەڭسەسىنە بەتتەدى.
بۇل كەزدە سوۆحوز باسشىلارىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل ەكەن. ءبارى دە مورگۋننىڭ ستولىن قورشاپ، الدەبىر جوسپار جايىن سويلەسىپ وتىر.
ەسىك قاعىپ، سىپايى باسىپ كىرگەن حالەلدى كورىپ، باسىن كوتەرگەن ديرەكتور:
— ا، ناش زاگوتوۆيتەل، ءبىز ءقازىر ءماجىلىس قۇرىپ وتىر ەك. اسحانا باستىعىمەن بارىپ سويلەس. ەت ماسەلەسىن سول ادام شەشەدى، — دەدى دە، قايتا قاعازىنا ءۇڭىلدى.
حالەلدىڭ بەتى دۋ ەتىپ، ەسىكتى تارس جاۋىپ شىعا جونەلگىسى كەلدى. ديرەكتور ونى مازاق ەتكەندەي كورىندى. شىنىندا دا «زاگوتوۆيتەل» دەگەن ءسوزدىڭ استارى جامان، كەكەسىن ءسوز ەدى. ايتسە دە، جۇقا تاناۋىن كەۋلەپ كەلە قالعان اشۋىن تەجەپ، حالەل ءۇنسىز تۇرا بەردى. تىعىلىپ، بۋلىعىپ تۇر.
وتىرعاندار ونىڭ شىققان، شىقپاعانىن بايقاعان جوق. قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ جەتىسپەۋى تۋرالى، تۇعىرجاپتان اشىلعان كارەردەن اق تاس تارتۋ جونىندە ۇزاق اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ شىدامى تاۋسىلعان حالەل، ءوزىن «مەنسىنبەي»، كوزىنە دە ىلمەي وتىرعان باستىققا اششى ءتىل قاتتى.
— مەن دە اداممىن عوي. ءبىر مينۋت ۋاقىتىڭىزدى نەگە بولمەيسىز؟!
اشىنا سويلەگەن بالاعا ءبارى دە جالت قارادى. ءبىراق مۇرنىنان شانشىلىپ، ءار مينۋتىن ءبىر ساعاتقا بالاپ جۇرگەن ديرەكتور ونىمەن سويلەسىپ وتىرۋعا ۋاقىتى جوقتىعىن. سەزدىرىپ تاعى دا قىسقا جاۋاپ بەردى.
— قىمباتتىم، مەن ساعان ايتتىم-اۋ دەيمىن. اسحاناعا بار دا...
— اسحاناڭىزدىڭ ماعان قاجەتى جوق.
— ەندى نە كەرەك؟ مياسوكومبينات اشايىن با؟
حالەل جىلاپ جىبەرە جازدادى. نامىسقا بۋلىعىپ كوزىنە جاس ءۇيىرىلىپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. سوندا عانا مورگۋن ءوزىنىڭ اعات كەتكەنىن ءتۇسىنىپ، ەندى جۇمساق سوزگە كوشتى.
— ءيا، ايتا عوي، نە تۋرالى كەلىپ ەدىڭ؟
حالەل بوگەلىپ تۇرىپ، زورعا دەگەندە ءجونىن ايتتى.
— سىزدەن قىزمەت سۇراي كەلدىم.
وتىرعاندار بىر-بىرىنە تاڭىرقاي قاراستى.
— سەن قارابەتتىڭ بالاسىمىسىڭ؟ — دەپ رايحان، باس يزەگەن حالەلدىڭ تۇلا بويىن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى. بويى بيىك بولعانمەن سۇيەگى نازىك، قىزىل شىرايلى حالەلدىڭ تۇسىنە قاراعاندا قىز مىنەزدى، جۋاس ءارى سابىرلى ەكەنى كورىنىپ تۇر. تەك كىشىرەك كەلگەن قالىڭ كىرپىكتى كوزىنىڭ تۇكپىرىندەگى ۇشقىنداعان وت قانا توماعا-تۇيىق ىشتە جاتقان جىگەر بارىن سەزدىرگەندەي. «ءوڭىڭ جامىشكە تارتقان ەكەن» دەدى ىشتەي.
— ءيا، بىزگە ادام كەرەك. نە قىزمەت ىستەگىڭ كەلەدى؟ سەن سەكىلدى جاس جىگىتتەرگە ءزارۋمىز.
— ءوزىم دە بىلمەيمىن، قانداي جۇمىس ىستەرىمدى. ەگەر شوفەرلىك جۇمىس بولسا...
— پراۆوڭ بار ما ەدى؟
— جو-جوق، — دەپ حالەل كۇمىلجىپ قالدى. — بىلتىر مەكتەپكە ماشينا جۇرگىزۋ ۇيىرمەسىنە قاتىسىپ ەم.
— شىنىندا دا، بىزگە شوفەرلەر جەتىسپەيدى. جاقىندا تاعى جيىرما شاقتى جاڭا ماشينا الامىز. تەگى ءبىزدىڭ سوۆحوزدان اۆتوروتا اشىلماقشى. ەگەر وسى سەكىلدى جاستاردى جەدەل وقىتىپ جىبەرىپ شوفەرلەر دايىنداماساق بولمايدى، — دەپ رايحانعا قارادى مورگۋن.
— ەندەشە بۇل بالانى بىر-ەكى اي تاجىريبەلى شوفەرگە قوسۋ كەرەك، ەگەر تالابى بولسا، ار جاعىندا ءوزى جەكە ماشينا الىپ، جۇرگىزىپ كەتپەي مە، — دەپ رايحان قولىنا قاعاز الىپ جازا باستادى. — بۇيرىقتى ديرەكتور كەيىن شىعارار. ءقازىر مىنا قاعازدى موروزوۆ دەگەن زاۆگارعا اپار. ازىرشە كومەكشى بولىپ ىستەيسىڭ، جارتى ەڭبەكاقى الاسىڭ. قالاي، وعان رازىمىسىڭ؟
— ارينە، — دەپ حالەل كوزى كۇلىمدەپ، قۋانىپ كەتتى. تاپ بۇلاي تەز ورىندالار دەپ ويلاماپ ەدى.
كەڭسەدەن شىعىسىمەن تۇرا جۇگىرىپ تاماراعا بارىپ، قۋانىشىن جەتكىزگىسى كەلىپ تۇردى دا، جوق، كەيىن ايتارمىن دەپ گاراجعا تارتتى.
موروزوۆ كوزىلدىرىكتى، قاسقا باس، تاپال ادام. كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن قاعازعا ءبىر، حالەلگە ءبىر تەسىلە قاراپ ءسال ويلانىپ تۇردى دا:
— سىرتتاعى ماشينالاردىڭ ىشىنەن دەرياگين دەگەن جىگىتتى شاقىرىپ اكەل، ءالى رەيسكە كەتە قويماعان بولار، — دەدى.
قاز-قاتار تۇرعان سۋ جاڭا ماشينالاردىڭ قاسىندا شوفەرلەردىڭ ءبىرى سۋ قۇيىپ، ءبىرى وت الدىرىپ جانتالاسىپ ءجۇر. جولعا شىعار الدىنداعى ادەتتەگى ابىگەر. حالەل ءارقايسىسىنا ءبىر بارىپ، دەرياگيندى ىزدەپ ءجۇر. «انا جاقتا، 13-نومەر» دەگەن سىلتەۋمەن ماشينالاردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى. ءبىر گاراجدىڭ ماشينالارىنىڭ العاشقى نومەرى كوبىنەسە بىردەي بولىپ كەلەتىندىكتەن، شوفەرلەردىڭ تەك سوڭعى نومەرىن عانا ايتاتىنىن حالەل بىلەتىن. ەندى سول «چەرتوۆا ديۋجينانى» ىزدەپ تاپتى. ۇلكەن تەمىر كۋزوۆىنىڭ سىرتىنا 10—13 دەپ جازىلعان زيل ماشيناسىنىڭ رادياتور قاقپاعى اشىق، شوفەرى استىندا شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتىر. ءتارىزى ەڭگەزەردەي جىگىت ەكەن، كەلەپانداي اياعى سىرتتا سالاڭداپ، ۆينت بۇراعاندا بىرگە قيمىلدايدى. حالەل جۇرەلەي وتىرىن، ەڭكەيىپ قاراپ ەدى. اۋەلى كورىكشە كوتەرىلگەن ءور كەۋدەسىندەگى بۇيرالانعان سابالاق جۇنگە كوزى ءتۇستى. مايكەشەڭ جىگىتتىڭ بىلەگىنىڭ بۇلشىق ەتى بۇلتىڭ-بۇلتىڭ ويناقشيدى. حالەل اتىن اتاي بەرىپ، جۇزىنە كوزى تۇسكەندە ءتىلىن تىستەي قويدى. جۇرەگى مۇزداپ كەتتى. تۇنەۋگى جولى تراكتور قاسىندا كەزدەسكەن جىگىت. تاپ سونىڭ ءوزى. «سەن بوقمۇرىن قولىما ءبىر تۇسەرسىڭ» دەپ كىجىنگەنى ءالى قۇلاعىندا تۇر. ءقازىر كورسە ماشينانىڭ استىنان گۇر ەتىپ ارىستانشا ەدىرەيىپ شىعا كەلەتىن سەكىلدى. حالەلدىڭ مانادان بەرگى قۋانىشى اپ-ساتتە سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
ەركىن جۇمىس ىستەپ، ەل قاتارلى جۇرەم دەگەن ويىن مىنا جاتقان ايۋداي جىگىتتىڭ سۇسى باسىپ كەتتى.
حالەل بويىن جازىپ، كەرى شەگىنىپ كەتپەكشى بولىپ، ويعا قالدى. ءبىراق سول ءتۇنى تامارانىڭ ايتقانى دا ەسىندە: «سەن ولاي قورقىتپا، بۇل دا سەن سەكىلدى جىگىت، بايقا!» دەپ حالەلدى ونىڭ الدىندا كوتەرە سويلەگەنى قايدا.
— سەنىڭ فاميلياڭ دەرياگين با؟ — دەپ، ول تىستەنە تۇرىپ شوفەردىڭ اياعىنان ءتۇرتىپ ەدى:
— دەرياگين بولسا شە؟! — دەپ ماشينا استىنداعى جىگىت گۇر ەتە قالدى.
— سەنى موروزوۆ شاقىرىپ جاتىر.
— ە، مەنى ساعىنىپ وتىر ما ەكەن؟ ءوزى نەگە كەلمەيدى، نەمەنە، سەن كۋرەرمىسىڭ؟ — دەپ ماشينا استىنان سوزالاڭ تۇرا بەردى.
حالەل ىشتەي: «بارماساڭ، بارماي-اق قوي» دەپ ونىڭ ءجۇزىن كورگىسى كەلمەي، سىرت اينالىپ جۇرە بەردى. تەزىرەك بارىپ باسقا ادامنىڭ قاسىنا قوس دەپ موروزوۆتان وتىنبەكشى. ءبىراق، ارتىنان ەرگەن دەرياگين:
— ءاي، توقتاي تۇر! — دەپ بوگەدى. قولىنىڭ مايىن شۇبەرەكپەن ءسۇرتىپ، قاتارلاسا بەرە حالەلدى كورگەندە باجىرايىپ، كوزى جىپىلىق اتتى.
— كوگەرشىنىم، مەن سەنى ءبىر جەردە كورگەن سەكىلدىمىن، ۇمىتپاسام...
— كورسەك كورگەن شىعارمىز...
موروزوۆتىڭ ءسوزىن ەستىگەندە دەرياگين كوزىن سىعىرايتا، سۇزىلە قاراپ، ميىعىنان كۇلدى:
— ۆوت تەبە نا، سيۋرپريز! نەمەنە مەن جالعىز ءوزىم ءبىر ماشيناعا جەتپەيمىن بە؟ بۇل كىم، ماعان كومەككە كەلگەن ادام با؟! بۇل نە مازاق؟ مەن نادزيراتەلسىز-اق جۇمىس ىستەي الام.
— ۆاسيا، مەن سەنى تاجىريبەلى شوفەر دەپ ادەيى قاسىڭا قوسىپ وتىرمىن. ءبىر-اق اي ۇيرەتەسىڭ. سودان سوڭ ءوزى جەكە ماشينا الىپ جۇرگىزىپ كەتەدى، — دەپ موروزوۆ كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن سالقىن قاراپ، ءبىر جاعى ءوتىنىش ەتىپ سۇراسا، ەكىنشى جاعىنان ءامىر ەتە سويلەدى. كىشى قولتوقپاقتاي بولسا دا، ءتىلدى، سۇستى ادامنىڭ الدىندا شوفەرلەر ىعىپ جۇرەتىن. قانشا ءبىر ەزۋ بولعانمەن ۆاسيا دەرياگين دا ەندى قارسى داۋ ايتا المادى.
ءوزىنىڭ يىعىنان عانا كەلەتىن حالەلدىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن وتكىر كوزىمەن جاراتپاي ءبىر شولىپ ءوتتى دە:
— ءجۇر! — دەپ قوڭق ەتە قالدى.
موينى قۇرىقتاي، كەسەك دەنەلى، جاۋىرىندى ۆاسيانىڭ سوڭىنان ماستەكتىڭ قاسىنداعى تاي قۇساپ حالەل ەردى. بويىندا ءسال ۇرەي بار. ءبىراق ونىسىن سەزدىرگىسى كەلمەي كەڭ ادىمداپ، ەركىن باسىپ، قاباق شىتپاي جايراڭداعان بولادى.
ۆاسيا ماشينانىڭ قاسىنا كەلىسىمەن كابيناداعى كىشكەنتاي قوبديشادان پۋتيەۆكا الىپ، حالەلگە بۇرىلدى:
— انا وتىرعىشتىڭ استىندا شپريس بار، زاپراۆششيككە بارىپ ماي تولتىرىپ ال دا، ماشينانى تۇگەل مايلا، — دەپ دۇڭك ەتىپ، ديسپەچەر بولمەسىنە قاراي اياڭدادى.
حالەل ماشينا مايلاۋدى بىلمەۋشى ەدى، شپريسكە ماي تولتىرىپ العان سوڭ ماشينا قاسىندا داعدارىپ تۇرىپ قالدى. موتوسيكل ءرۋلى مەن ارتقى ەرشىك استىنداعى امارتيزاسيالارعا، دوڭعالاققا ماي جىبەرۋدى بىلگەنمەن، ماشينانىڭ ءجونى ءبىر بولەك. ءبىراق ۆاسيا ءوزى ءبىلىپ تۇسىندىرمەگەن سوڭ، ودان سۇراۋعا نامىستانىپ ءۇنسىز قالعان. ءقازىر تاۋداي ءزيل-دىڭ استى-ۇستىنە شىعىپ، موتورىنا باسىن تىعىپ، ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر ءبىلىندى.
دەرياگين قايتا ورالعاندا ءۇستى-باسى ماي-ماي بولىپ، ماشينا استىنان ەڭبەكتەپ شىققان. پەنجەگىنىڭ سىرتىنا شىعارعان اق جاعالى كويلەگىندە ساۋ-تامتىق جوق. بەت، مۇرىن، ماڭدايىنا ساليدولدى ادەيىلەپ جاققانداي ايعىز-ايعىز، ەكى كوزى عانا جىلتىرايدى. سوندا دا سىر بەرمەي تۇر. ۆاسيا دا ونى سەزبەگەن قالىپ ءبىلدىردى. ماشينانى قالاي مايلادىڭ دەپ تە سۇراعان جوق، كۋزوۆ جاقتاۋىنا ىلگەن ءبۇيىرى مايىسقان قاڭىلتىر شەلەكتى الىپ حالەلدىڭ الدىنا داڭعىر ەتكىزىپ لاقتىرىپ جىبەردى.
— بار، سۋ الىپ كەل. رادياتورعا سۋ قۇي.
حالەل جۇگىرىپ بارىپ جاڭا قازعان قۇدىقتان سۋ اكەپ، رادياتوردىڭ تۇرباسىنا لىقىلداتا قۇيدى. جارتى شەلەك قۇيماي جاتىپ اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ شۇپىلدەگەن سۋ تۋربادان اسىپ كەتتى.
دەرياگين حالەلدىڭ نازىك بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ:
— اراق ءىشىپ كورىپ پە ەدىڭ؟ — دەدى بەتىنە زارلەنە قاراپ.
— جوق، ءيا... — حالەل ونى نەگە سۇراعانىن تۇسىنبەي قالدى.
— ەگەر ىشسەڭ، اۋزىڭا لىقىلداتىپ قۇيا بەرەسىڭ بە، الدە جۇتاسىڭ با؟
حالەل نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەدى.
— رادياتوردىڭ تۇرباسى دا سەنىڭ انا كومەكەيىڭ سەكىلدى. ساۋىلداتىپ قۇيا بەرسەڭ شاشالىپ قالادى، سىزدىقتاتىپ قۇي، — دەدى ۆاسيا كابيناعا كىرە بەرىپ.
شىنىندا دا تۇرباداعى كەڭىردەكتەن تولعان سۋ بىر-ەكى بۇلك-بۇلك ەتىپ ساقينالانا بەرىپ، ىشكە قاراي قورىلداي جونەلدى. حالەل ەندى شەلەكتىڭ مايىسقان جاعىمەن سىزدىقتاتا قۇيىپ ەدى، رادياتوردىڭ كەڭىردەگى تارسىلداپ جۇتا بەردى.
ءبىر شەلەك سۋدى ءبىر-اق ءسىمىردى.
دەرياگين حالەلگە قايدا باراتىن ءجونىن دە ايتقان جوق. قاسىنا سالىپ الىپ، تارتىپ وتىردى. حالەل تاڭەرتەڭ ورازاسىن دا اشپاعان، ءبىراق ونى ايتقىسى كەلمەدى.
ءسۇيتىپ، تۇڭعىش رەت رەيسكە شىقتى. وسىنىڭ ءبارى ويلاماعان جەردە اياق استىنان بولعانى سونشا، حالەل ءتىپتى جۇمىسقا ورنالاسقانىنا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ۇيىنە باس سۇعىپ كىرۋگە دە مۇرشاسى كەلمەي جولعا شىعىپ كەتە باردى.
تۇعىرجاپتىڭ جالاڭاش بۇيراتتارى گۇرس-گۇرس جارىلىپ جاتىر. ديناميت قويعان جەر استىنان اق تاستار كەسەك-كەسەك اتىلىپ، اسپانعا بۇرق ەتىپ شاشۋداي شاشىلادى. تۇس-تۇستان اعىلعان «قىزىل جالاۋ» سوۆحوزدارىنىڭ ماشينالارى سارى باۋىر قىرقالاردىڭ ءۇستىن شيمايلاپ، ايقىش-ۇيقىش جول تارتىپ تاستاپتى.
دەرياگين مەن حالەل كارەردەن ءبىر ماشينا تاسپەن قوسا، تابىت الا قايتتى. تابىت ىشىندە ادامنىڭ قۋراعان سۇيەگى.
جاپان تۇزدەگى جالعىز مولانى ارشىپ، لاقاتسىز تىك قازعان تايىز كوردەن تەرىسى اعىپ كەتكەن اق قاڭقانى قاپقا وراپ سالعان كۇرگەرەي. اۋدان ورتالىعىنا باراتىن Mopگۋننىڭ ماشيناسىن بۇرىپ ادەيى كەلگەن قارت، اۋىر تابىتتى جالعىز ءوزى يىعىنا كوتەرىپ دەرياگيننىڭ زيل-ىنە سالدى. ءوزى كابيناعا وتىرعان.
— ءيا، بالام، سەن قاي جەردىكىسىڭ؟ — دەدى جولعا شىققان سوڭ حالەلگە بۇرىلىپ.
— كۇرگەرەي اتا، مەن قاراسايدىڭ بالاسىمىن عوي.
— ءا-ا، — دەپ جول بويىنا قاراعان كۇرگەرەيدىڭ ءجۇزى سالقىنداي قالدى. — قارابەتتىڭ بالاسىمىن دە! جالەلدەن كەيىنگىسىن بە؟
— ءيا.
— ءجامىش شەشەڭ امان شىعار؟ نە بۇل؟ سوۆحوزعا جۇمىسقا تۇرعانىڭ با؟ الدە مىنا كارەردى قىزىقتاپ، كورۋگە كەلدىڭ بە؟
— جۇمىسقا تۇردىم. بۇگىن ورنالاستىم. تاس تاسيمىز.
— سولاي دە.
— اتا، تابىتتاعى كىمنىڭ سۇيەگى، بۇل ماڭدا نەعىپ جالعىز جەرلەنگەن ادام، — دەدى حالەل.
— ە-ە، بالام، قاي جەردىڭ سۋى تارتسا، سول جەردە قالا بەرمەك ادام بالاسى. بۇل مەنىڭ ءبىر تۋىسىم ەدى. تالاي جىلدان بەرى قازاقشىلىقپەن الا الماي كەلىپ ەك. ەندى مەن دە قانشا جاسار دەيسىڭ. تىم قۇرىسا ەكەۋمىزدىڭ زيراتىمىز ءبىر جەردە بولسىن دەپ اكەلە جاتىرمىن، — دەپ كۇرگەرەي قارت جەڭىل كۇرسىندى. تۋىسىنىڭ كىم ەكەنىن حالەلگە ايتپادى. — كارەر اشىلعاننان بەرى تۇعىرجاپتىڭ جەرىن شۇرىق-شۇرىق تەسىپ جاتقان كورىنەدى. بايقاماي تاسپەن بىرگە مولانى دا قوپارىپ جىبەرۋى مۇمكىن عوي. سودان قورقىپ ءجۇرۋشى ەم، بۇگىن ءساتى ءتۇسىپ ادەيى كەلدىم.
بۇدان ءارى كۇرگەرەي قارت ۇندەمەدى. جول بويىندا اعىلىپ جاتقان ماشينالارعا قاراپ وتىرىپ وسى دالادا سوناۋ ءبىر جىلدارداعى جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن كەزى، تابىتتاعى ادام ءومىرى كوز الدىنا كەلدى. تۇنەۋگۇنى ونى دا جانتاسقا جىر عىپ ايتىپ ەدى.
كۇرگەرەي قارتتىڭ ءۇشىنشى جىرى
ەگىن ورتەنىپ كەتكەن جىل بالتا اۋلىنا اسا ءبىر اۋىر جىل بولدى. ەل قاتتى تارىقتى. سوقادا ىڭىرشاعى اينالعان كەدەي اۋلىنىڭ ءبىرازى سۇلۋ مۇرتتان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، ەندى قايتىپ ونىڭ ىرقىمەن جۇرمەيتىن بولدى.
ءورتتىڭ مالجان اۋلىنان كەلگەن سۋىق قولدان شىققانى ايدان انىق ەدى. ءبىراق كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاماعان سوڭ نە دەيسىڭ. ىشتەن تىنعاننان باسقا شارا جوق.
سول جىلى سۇلۋ مۇرت تا امالسىزدان ايلاعا كوشتى. زارەدەي وكپە، كەگى جوق ادامشا مالجاندى ساعالاپ، قىستى كۇنى جىلقىشى بولىپ العان. ءبىراز ءجۇرىپ سەنىمىنە كىرگەن سوڭ، جۇما سايىن كوپ جىلقىنىڭ ىشىنەن ەڭ سەمىز دەگەن ەكى-ۇشەۋىن ۇرلاپ، تۇندەلەتىپ جەتكىزىپ تاستايدى. مەن جيرەن اتقا قوساقتاپ الىپ ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە شارباقكول، مولتايعا اپارىپ، استىق، ول-پۇلعا ايىرباستاپ توعىتىپ جىبەرەمىن. تاعى دا ۇرى بولىپ الدىق. مالجاننان وسىلاي كەك الا باستاپ ەك، مۇنىمىز دا ۇزاققا بارمادى، سەزىكتى بوپ قالدىق. اقىرى، ءبىر قاتتى بوراندا سۇلۋ مۇرت ءبىر ءۇيىرلى جىلقىمەن ىعىپ كەتىپ، ءبىر جۇمادان سوڭ تابىلدى. جىلقىسى جوق. تەكەنىڭ سورىنا ءتۇسىپ كەتىپتى. سۇلۋ مۇرتتىڭ بۇل سوڭعى امالى ەكەن. ءبىر كولدىڭ قامىسىنا ماتاپ كەتكەن جىلقىلاردى ەكى-ۇش اكەپ، سول ءتۇننىڭ ىشىندە جايراتىپ سويىپ تاستادىق. ءار ءۇي مۇشەلەپ ءبولىپ الىپ، جەرگە كومىپ، تەرىلەرىن ورتەپ جىبەردى. بۇل دا بولسا تالعاجاۋ. جازعا شىعۋعا سەپ.
مالىنىڭ تولەۋىن الا الماي كىجىنىپ، ىزىنەن اداسقان مالجانعا كەلەسى جاز ىزدەگەنگە سۇراعانداي بولدى. اتاقتى يۋن جارلىعى بۇرق ەتە قالعان، ۋ-شۋ بوپ بالاسىنان ايرىلعان از اۋىلدا نە قاۋقار بار، ەش قارسىلىق كورسەتە المادى. ىزالى مالجان ەڭ ءبىرىنشى تىزىمگە سۇلۋ مۇرتتى ىلىكتىرىپ قويا بەردى.
— ەندى ەلگە سەن باس-كوز بول. رايحانجانىمدى ساعان تاپسىردىم. حات تانىپ قالىپ ەدى. شاماڭ كەلسە قالاداعى وقۋىنان قالدىرما، — دەپ ول كەزدە ونعا كەلىپ قالعان رايحاندى ماعان تاپسىردى. سۇلۋ مۇرت كەتە باردى. سودان حابار-وشارسىز كەتتى.
كۇرگەرەي قارت تەرەڭ كۇرسىندى. الدەبىر اۋىر وقيعا ەسىنە ءتۇسىپ، جالپاق جاۋىرىنى گۇدىرەيىپ ءۇنسىز وتىر. تاعى دا ترۋبكاسىن الىپ تەمەكى تارتتى.
ەندى ساعان سۇلۋ مۇرتپەن سوڭعى كەزدەسۋىمدى ايتايىن.
ۋاقىت جىلجىپ وتە بەردى: پاتشا تاقتان تايدى، ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلادى، بولشيەۆيكتەر كەلدى ۇكىمەت باسىنا. ازامات سوعىسى باستالدى. وسىنىڭ ءبارى موينى الىس جاتقان بالتا اۋلىنا الىستاعى اۋپىلدەك ۇنىندەي تالىپ، تالماۋراپ جەتەدى.
ون سەگىزىنشى جىلدىڭ قارا سۋىق كۇزى ەدى. ءبىر كۇنى ومبى جاقتان ساۋ ەتىپ ءبىر توپ سولدات جەتتى. ءبىر تىقىردىڭ تايانعانىن ءىش سەزەدى. ءبىراق كىمنەن سۇرارسىڭ. ءتىپتى اق جاقسى ما، قىزىل جاقسى ما، قاراڭعى ەلگە ايىرۋ قيىن. كەلگەن سولداتتاردان شەت پۇشپاقتاپ سۇرايىن دەسەڭ، ولاردىڭ ءوزى كوزگە كوپ تۇسە بەرمەيدى.
از اسكەر باي اۋلىندا جاتىر.
ءبىر كۇنى مەنى سول اۋىلعا شاقىرتتى. ەكى سولداتپەن قارابەت كەلدى. ول كەزدە ون سەگىز-ون توعىزدارداعى قارابەت اكەسىنە ۇلكەن ۇلىق قوناققا كەپ جاتقانداي تىراشتانىپ، ماڭ-ماڭ باسادى. پاڭ. باسىنا اقتىڭ فۋراجكەسىن قوقىرايتىپ، بەلىنە قىلىش اسىنىپ العان. سارايدا ءىس سوعىپ جاتىر ەم، ەلەۋرەي كىردى:
— ءاي، كۇرگەرەي، تاستا انداعىلارىڭدى. وفيسەردىڭ ءوزى شاقىرادى. تەز جەتسىن. ايتپەسە جەلكەسىن قىرقىپ باسىن اكەلىڭدەر دەپ جىبەردى، — دەپ ىرجىڭ ەتىپ قاسىنداعى سولداتتاردى ارقالانىپ قوقيلانىپ قويادى.
مالجان اۋلىنا قاراي كەلە جاتىپ قاسىنداعى سولداتتاردان سۇرايمىن:
— سەندەر كىمسىڭدەر؟ قايدان كەلگەن سولداتتارسىڭدار؟
— ءبىز بەلوگۆاردەەستەرمىز، — دەيدى بىرەۋى ماساتتانىپ. — كولچاكتىڭ سولداتتارىمىز. بولشيەۆيكتەردى قۇرتىپ، ورىس يمپەرياسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرەمىز.
تەگى جاتتاپ العان سوزدەرى بولۋى كەرەك، اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي اسقاق سويلەپ كەلەدى. ماعان ءبارى قاراڭعى. تەك «ورىس يمپەرياسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرەمىز» دەگەنىنە تاڭمىن. «قالپىنا كەلتىرگەنى» قالاي؟
مالجاننىڭ جەر ۇيىنە جەتە بەرگەندە الگى سولدات قارابەتتىڭ بەلىندەگى قىلىشىن ءوزى الىپ:
— سەنى وفيسەر كۋروپاتكين شاقىرعان. وسى ۇيدە وتىر، — دەپ سىرتتا قالا بەردى.
تورگى ۇيگە كىردىم. جەر ستولدىڭ قاسىندا استىنا ەكى جاستىق سالىپ وتىرعان تاۋداي وفيسەر مەنى كورگەندە، ورنىنان ۇشىپ كەتە جازدادى. مەنىڭ دە تۇلا بويىم تۇرشىگىپ كەتتى. ساموگوندى قىمىزبەن ارالاستىرىپ ءىشىپ كوزى قانتالاپ وتىرعان تىرتىق بەت كابان.
— كابان؟
— ءيا، باياعى ومبىداعى ۇرىلاردىڭ اتامانى كابان. باياعىدا ءىز-تۇزسىز كەتكەنىمدى ۇمىتقان ادام سەكىلدى. ول تۋرالى ەشتەمە قوزعاعان جوق.
— وي، گريشا، سەن ەكەنسىڭ عوي. وتىر مىنا جەرگە، — دەپ قاسىنان ورىن ۇسىندى. مەنى كوزىنە دە ىلمەي، سالەمىمدى دە كەرەك ەتپەي ەرنىنە ناسىباي سالا بەرگەن مالجان باي قولى جەز مۇرتىنا جابىسىپ قالعانداي كىرپىك قاقپاي ماعان تەسىرەيىپ بارادى.
— كۇرگەرەي، سەن مىنا باستىقتى بىلەدى ەكەنسىڭ عوي، — دەپ ماعان لەزدە جىلى ۇشىراپ، كابانعا قاراپ جىمىڭداي باستادى. — ون ناش اۋىلنىي شالابەك. قاروشي مۇجىق، قاروشي!
— گريشا، سەن ۇستا كورىنەسىڭ، — دەپ كابان ەندى ءتۇسىن سۋىتا سويلەدى. — سەنەن جاسىراتىن نە بار. ءبىز بولشيەۆيكتەرمەن قارسى سوعىسامىز. وسى باي اۋلىندا، سەن تۋعان اۋىلدا كيرگيز جىگىتتەرى كوپ كورىنەدى. ەرتەڭگى كۇنى ولاردى دا ءبىر-بىر اتقا مىنگىزىپ سوعىسقا سالامىز. سولارعا سەن بۇگىننەن باستاپ قىلىش سوعۋىڭ كەرەك.
— مەن ومىرىمدە قىلىش سوعىپ كورگەن ەمەن.
— گريشا، ونداي بوس سوزگە ءقازىر ۋاقىت تا تار. مىنا باي ايتىپ وتىر: بىلتىر باتراكتارعا وراق سوعىپسىڭ. Coلاي دولبارلاي سالساڭ بولادى... جوق، باسقا ءسوزدىڭ قاجەتى جوق، — دەپ، اۋزىمدى قاعىپ، ەندى قالتاسىنان جارق ەتكىزىپ التىن بىلەزىك الدى. ماعان قاراي ءبىر جامباستاپ قيسايىپ، سىبىرلاپ وتىر. — مىنانى كەردىڭ بە، كيرگيزدەر مۇنىڭ ءقادىرىن بىلە بەرمەيدى. وسى ءۇيدىڭ شىمىلدىعىنان الدىم جاڭا. التىنى بار ءۇيدى ايت. ساقينا، جۇزىكتەردى تۇگەل سىپىرىپ الۋ كەرەك. سەن دە ۇلەستەن قالماسسىڭ.
«ە، — دەدىم ىشىمنەن. — كولچاكتىڭ وفيسەرى مىنا ۇرى قابان بولسا، سولداتتارى دا ءقايبىر جەتىسكەن ادامدار دەيسىڭ. اقتاردىڭ سىرى بەلگىلى بولدى».
وسى كەزدە تىستان ءبىر سولدات جۇگىرىپ كىردى. «كەلىپ قالدى، كەلىپ قالدى» دەۋى مۇڭ ەكەن، كابان اتىپ تۇرىپ تىسقا ۇمتىلدى. مەن دە شىقتىم تىسقا. سالت اتتى سولداتتار قورشاعان قارا باۋەسكەدەن جارق-جۇرق ەتىپ مۇرتتى بىرەۋ ءتۇسىپ جاتىر. كابان ەتىگىن سارت ەتكىزىپ قولىن شەكەسىنە اپاردى:
— ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو، گوسپودين پولكوۆنيك، بۇل جەردە بولشيەۆيكتەردەن ەش سىبىس جوق. جەرگىلىكتى كيرگيزداردى دايىنداپ جاتىرمىز. ات جەتكىلىكتى.
مەن ءوز جايىما قالعان سوڭ، اقىرىن جىلىسىپ كولىگىمە ءمىندىم دە، اۋىلعا قاراي اياڭداپ جۇرە بەردىم.
سول كۇنى ەشتەمەگە زاۋقىم سوقپاي، ۇيدە الاسۇرىپ ءبىراز ءجۇردىم دە، اقىرى سارايداعى كۇندەگى جۇمىسىما كىرىستىم. ساراي تولعان كەدەي اۋىلدىڭ ەسكى-قۇسقى دۇنيەلەرى. قۇلاعى تۇسكەن ساماۋىر، تەسىك شەلەك، موينى سىنعان كاپكىر، وجاۋ. سولاردى جوندەپ وتىرعاندا، ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلدى. كوزى جاۋدىراپ، ەپپەن باسىپ كىرگەن رايحان. كەلە باس سالاتىن قىزىم، جاسقانشاقتانىپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي ۇرەيلەنىپ تۇر. جان-جاعىنا ۇرلانا قاراپ، قۇلاعىما سىبىرلادى:
— اعا، ءجۇسىپ اتامنىڭ ۇيىنە ءجۇرىڭىز. شاقىرادى.
— كىم؟
— اكەم كەلگەن، اكەم شاقىرادى.
— نە دەيسىڭ، سۇلۋ مۇرت پا؟ راس پا؟ قاشان كەلدى؟
سۇلۋ مۇرت ءجۇسىپ شالدىڭ ۇيىندە وتىر ەكەن. قاسىندا ەكى-ۇش اۋىل ادامى. ورنىنان قۇشاق جايا تۇردى.
سۇلۋ مۇرت بۇرىنعىدان گورى تارالىپ ىسىلعان. ۇستىندە اسكەري كيىم. شينەلىنىڭ وڭىرىنە باستىرعان ەكى جاپىراق قىزىل شۇبەرەك ونىڭ قىزىل اسكەر ەكەنىن ايتپاي-اق تانىتىپ تۇر.
— كۇرگەرەي، اڭگىمەنى كەيىن شەرتە جاتارمىز، ءقازىر اڭگىمەنىڭ ۋاقىتى ەمەس، — دەپ سۇلۋ مۇرت وتىرعاندارعا قارادى. — مەن ەلگە اڭداماي كەلىپ قالدىم. بۇل اۋىلعا اقتار جەتە قويماعان شىعار دەپ ويلاپ ەم. ەندى ءتۇن جامىلىپ وتريادىما قايتا كەتۋگە تۋرا كەلىپ تۇر.
سۇلۋ مۇرت ىشكى قالتاسىنان شيىرشىقتالعان گازەت الدى.
— مىناۋ بولشيەۆيكتەردىڭ گازەتى، — دەدى ماعان ۇسىنىپ، الدىندا تۇرعان رايحاننىڭ شاشىنان سيپاپ، ماڭدايىنان يىسكەدى، — كەيىن رايحان جانىم وقىپ بەرەر. ال ەندىگى ايتارىم مىناۋ: ومبى جاقتا وتىرعان ءىش قازاعى ءالى كوپ نارسەدەن حابارسىز. اق پەن قىزىلدىڭ ءوزىن ايىرا بىلمەيتىندەر كوپ. ەستەرىندە بولسىن، كەدەيگە تەڭدىك اپەرىپ جاتقان قىزىلدار. اقتار بۇرىنعى ءتارتىپتى قايتا ورناتقىسى كەلەدى. قازىردەن باستاپ ءارقايسىڭ جان-جاقتاعى اۋىلعا بارىپ، جانسىز حابار سالىڭدار. ەر-ازامات قادار، حالىنشە اقتارعا بوگەت جاساۋعا تىرىسسىن. قىزىلدار الىس ەمەس. كولچاك باندالارىن قۇرتقان سوڭ...
ءسوز شورت ءۇزىلدى. سىرتتا قاراۋىل قاراپ تۇرعان جىگىت ۇيگە جۇگىرىپ كىردى:
— ويباي، كەلىپ قالدى... وسىلاي قاراي... — دەپ ساسقالاقتاپ، كوزى شاراسىنان شىعىپ بارادى.
ءبىز بىردەن ۇقتىق. ويتكەنى ءقاۋىپ بىرەۋ-اق. جالما-جان سۇلتاندى جاسىرىپ، باسقامىز الدىمىزعا شاي جاساتا بەرىپ ەك، تىسقا شىعىپ كەتكەن ءجۇسىپ قارت كەلىپ قايتادان اياعىمىزدان تىك تۇرعىزدى.
— سۋلتان قاراعىم، ەندى قايتتىك؟ كۇرگەرەي-اي، نە دە بولسا الىسپاي بەرىسپەلىك. مۇمكىن تابا الماس تا، سۇلتاندى شوشالاعا تىعۋ كەرەك، — دەپ ءجۇسىپ قارتتىڭ دا ءوڭى قۋارىپ كەتتى. — اۋىل ءۇيدىڭ شەتىنەن ءتىنتىپ، ءسۇزىپ كەلەدى. تەگى بىرەۋ جەتكىزگەن عوي. جانە وزدەرى قاق جارىلىپ اۋىلدىڭ ەكى جاق باسىنان ءتۇسىپتى.
«ماسقارا-اي، ەندى نە ىستەدىك؟ تالاي قىرعىننان ەلگە امان ورالعاندا اجال اۋزىنا ءوزى كەپ تۇسكەندەي بولدى-اۋ.
اقتار ۇستاسا، سۇلۋ مۇرتتى ءسوز جوق تابان اۋزىندا اتىپ تاستايدى».
سۇلۋ مۇرت جاسىرىنىپ جاتقان ورنىنان شىقتى.
— اتا، اتىڭىز ەرتتەۋلى عوي، بۇلاي قولعا ءتۇسىپ قور بولعانشا اتىسىپ ولەيىن. نە دە بولسا قاشىپ كورەمىن. ءوز اتىم ۇزاق جەردەن كەلگەن، جارامايدى، — دەگەنشە، ماعان توسىننان ءبىر اقىل تۇسە كەتتى:
— سۇلتان، شەش شينەلىڭدى، ءما، مىنانى كي، — دەپ ۇستىمدەگى تۇيە ءجۇن شەكپەندى تاستاي بەردىم دە، باسىنداعى شلەمىن كيىپ الدىم. — تەز، تەز، ۋاقىت تىعىز.
سۇلۋ مۇرت تۇسىنگەن جوق. شەكپەندى كيىپ الدى. مەن ونىڭ شينەلىن كيىپ، ەسىككە ۇمتىلا بەرگەنىمدە عانا، يىعىمنان ۇستاپ جىبەرمەي تۇر:
— قايدا باراسىڭ، تاستا كيىمدەرىڭدى. مەن ءوزىم-اق كورەيىن، نە كورسەم دە.
— جوق، سەن شىقساڭ، ءبارىبىر ولار تەكسەرمەي جىبەرمەيدى، ءبىلىپ قويادى. ودان دا مەن ءقازىر اۋىلدىڭ شىعىسىنا قاراي قاشامىن. ءبارى سوڭىما ءتۇسىپ قۋعاندا، سەن ەكىنشى جاققا تارتىپ وتىر، — دەدىم دە سۇلۋ مۇرتتىڭ ءسوزىن دە تىڭدامادىم، قورادا بايلاۋلى، سۇمەكتەي اتتى الىپ شىعىپ جونەلە بەردىم. قىسىلشاڭدا تاپقان ادىسىمە قۋانىشتىمىن.
ۇيلەردى ءتىنتىپ كەلە جاتقان سولداتتار ەكەن. ءجۇسىپ ۇيىنە دەيىنگى ارالىقتا ەكى-ۇش-اق ءۇي قالعان. قاراسى ون شاقتى سولدات مەنى العاشقىدا بايقامادى. جەلە شوقىتىپ ەكى ءجۇز مەتردەي ۇزاي بەرگەنىمدە ايعاي، ونىڭ ارتىنان ىلە گۇرس ەتىپ مىلتىق داۋسى شىقتى. مەن دە اتتى تەبىنىپ قالدىم. قانشا قاجىعانمەن جورىقتا وق داۋسىنا ۇيرەنگەن ات ىشقىنىپ، شابا جونەلدى. سوڭىما ءبىر رەت كوز تاستادىم، سولداتتاردىڭ ءبارى تىراقايلاپ قۋىپ كەلەدى. اتتارى قارقىنداعانشا اجەپتاۋىر جەر سىتىلىپ شىعىپ ەم، تاعى دا گۇرس-گۇرس مىلتىق اتىلعانشا بولعان جوق، استىمداعى ات مۇرتتاي ۇشتى.
«قاپ، تىم قۇرىماسا ۇزاي المادىم-اۋ» دەگەن وكىنىشتى الا قۇلادىم. ودان ارعىسى ءوڭ مەن تۇستەي: ەت قىزۋمەن اتىپ تۇرا بەرگەنىمدە ەكپىندەي جەتكەن ءبىر ات ومىراۋىمەن قاعىپ ءوتتى...
كوزىم ساڭىلاۋلانىپ اشىلا بەرۋى مۇڭ ەكەن، الدەكىمدەر دەدەكتەتە جونەلدى. اياعىم اندا-ساندا جەرگە ءبىر ءتيىپ سۇيرەتىلىپ كەلەمىن. قولىمنان، قولتىعىمنان تارتىپ، سۇيرەتكەن ءتورت جىگىت جەر ۇيگە الىپ كىردى. تانىدىم: ءۇي — قارابەتتىڭ وتاۋى. تاڭەرتەڭ پاۋەسكەمەن كەلگەن پولكوۆنيك وتىر. قاسىندا قابان، قارابەت. ستول ءۇستى ساموگون قۇيعان بوتەلكەلەر مەن تۋرالعان ەتكە سىڭسىپ تۇر. مەزگىلى ءتۇن ەكەن. بەستىك شام اقتاردان جاسقانعانداي ءمۇلايىمسىپ سىعىرايىپ، اندا-ساندا ىقىلىق اتادى. كوزىمنىڭ استىمەن سۇلۋ مۇرتتى ىزدەدىم. جوق.
— اۋلىڭا كەلگەن قىزىل بولشيەۆيك كىم؟ — بولدى پولكوۆنيكتىڭ العاشقى سۇراعى.
دەنەم قوزعالتپايدى، اۋزىم دا يكەمگە كونبەيدى
— قايداعى... بولشيەۆيك، — دەدىم ءسوزىمدى زورعا قۇراپ.
— انداعى ۇستىڭدەگى شينەلدىڭ يەسىن ايتامىن، — دەپ ءورىم-ورىم شينەلگە جەركەنە قارادى.
— وزىمدىكى. تۇنەۋگۇنى ءبىر جولاۋشىدان ساتىپ العام.
— ءا... — دەپ كابان ورنىنان اتىپ تۇردى. قولىندا قىلىش، تىزەرلەي وتىرعان مەنىڭ قاسىما كەلىپ ءتونىپ تۇر. — سەنى تاڭەرتەڭ امان-ساۋ جىبەرىپ ەم. ەندى قۇتىلا المايسىڭ. قىزىلاسكەر نەگە كەلىپتى؟ باسقالارى قاي اۋىلدا جاتىر؟
— بىلمەيمىن.
— قىزىل بولشيەۆيكتىڭ ءوزىن الىپ كەلىڭدەر، — دەپ ەدى توردەگى پولكوۆنيك.
— جولداس پولكوۆنيك، اۋەلى مۇنىڭ وزىنەن سۇراپ الايىق، — دەپ كابان قايتا ءتوندى.
«ەح، قۇرىعان ەكەمىز. سۇلۋ مۇرتتى دا ۇستاپ العان ەكەن عوي. ەندىگى امال — ۇندەمەۋ».
مەن جاعىمنىڭ جىگىن اشپاي قاسارىپ وتىرىپ الدىم.
تالاي سۇراق قويدى. بىلقيىپ ۇندەمەدىم. ءبىر كەزدە اشۋ قىسقان كابان تەمىردەي قولىنىڭ قىرىمەن جەلكەمنەن تارتىپ جىبەرگەندە ەتپەلەي بەرىپ قايتا باسىمدى كوتەرگەنىمشە سارت ەتكىزىپ يەگىمنىڭ استىنان تەۋىپ قالدى. قۇلاپ ءتۇستىم. ءبىراق ەسىمنەن تانعام جوق. تاماق تاسىپ جۇرگەن قارابەتتىڭ كەلىنشەگى ءجامىش: «ءولتىردى-اۋ مىنالار، نە دەگەن حايۋاندار!» دەپ شىر ەتە قالىپ ەدى، «كەت، بار انا ۇيگە، سەنىڭ شارۋاڭ قانشا، ولسە ورەم قاپسىن!» — دەگەن قارابەتتىڭ داۋسىنان سوڭ جىم بولدى. باسىڭا ەكىتالاي كۇن تۋعاندا جاناشىر جىلى ءسوز جۇيكەڭدى دە بوساتادى، ءال، قۋات تا بەرەدى. ءجامىشتىڭ ءبىر اۋىز سوزىنەن كەيىن بار كۇشىمدى جيىپ تىستەنىپ جاتىر ەم، كابان ەدەندى دۇڭك-دۇڭك ەتكىزىپ مەنى ءبىر اينالىپ ءوتتى دە، شينەلدىڭ جاعاسىنان بۇرە تارتىپ جۇلقىدى.
— جارايدى، قايتەسىڭ. تاڭ اتقانشا ويلانسىن. سوعان دەيىن ايتپاسا اتىپ تاستاڭدار، — دەگەن پولكوۆنيكتىڭ ءۇنى شىققاندا مەن دە ورنىمنان لىپ ەتىپ تۇرا بەرىپ كاباندى باسپەن ۇردىم. شالقالاي بارىپ ستولعا كەسكەن اعاشتاي قۇلادى. ءۇي ءىشى وپىر-توپىر. ۇرىسىپ ءجۇرىپ ەسىككە قاراي ۇمتىلدىم. ءبىراق جەتە الماي مۇرتتاي ۇشتىم. ءدال شەكەمنەن تيگەن اششى سوققىدان ەسىم اۋىپ كەتتى.
مەنى باسقا بولمەگە اپارىپ تاستاپتى. ەدەنىنە ءشوپ توسەگەن جەر ۇيدە قاز-قاتار سۇلاپ، سورەگە جايعان قازاق اۋىلىنىڭ سىقپا قۇرتىنداي ءتىزىلىپ، كيىمشەڭ سولداتتار ۇيىقتاپ جاتىر. مىلتىق قۇشاقتاعان بىرەۋ مەنىڭ قاسىمدا قالعىپ-مۇلگىپ وتىر. دەنە شىمىرلاتار نەشە ءتۇرلى قورىلدان جەر ءۇي دىرىلدەگەندەي بولادى.
ارتىما قايىرىپ تاس قىپ بايلاعان قولىم ءبىر كەزدە بوساي بەرىپ ەدى، قالعىعان سولدات كوزىن اشىپ الدى. ۇيقىلى-وياۋ ماڭگىرىپ مەڭىرەۋ ادامشا مەن جاققا تەسىلىپ وتىردى دا، باج ەتىپ مىلتىعىنا جارماستى. ءبىراق كەزەي الماي قالدى. مەنىڭ ارتىمدا قيسايىپ جاتىپ قولىمداعى قىل ارقاندى شەشكەن ادام مەنەن اسىپ ءتۇسىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا كۇزەتشى سولداتتىڭ توبەسىنەن قويىپ جىبەردى. ب ا ق ەتكەن سولداتتىڭ دىمى ءوشتى. ءبىراق باسقالارى ويانىپ قالدى.
— تۇر، كەتتىك، — دەپ ەڭگەزەردەي ادام ەسىككە ۇمتىلدى. تۇگەل شەشىلمەگەن قايىرۋلى قولمەن مەن دە تىسقا اتتىم. ابىر-دابىر ويانعان سولداتتار ءسۇرىنىپ-قابىنىپ شىققانشا اتقا قارعىپ مىنگەن الگى ادام مەنى الدىنا وڭگەرىپ الىپ شابا جونەلدى. تورت-بەس اتتىلى ايدالاعا بىتىراي قاشتىق. گۇرس-گۇرس مىلتىق اتىلدى. شاپقان بويدا بىلەگىمدى قيعان قىل ارقاننىڭ سوڭعى ۇشىن اعىتىپ جىبەرگەن ادام ءبىر ءسات شالقايا بەرىپ ەر ۇستىنەن اۋىپ كەتە جازدادى دا، شوقتىقتا ەتپەلەي جاتقان ماعان شىنتاقتاي قۇلادى.
— ال، تىزگىننەن ايىرىلما، — دەپ شىلبىردىڭ ءبىر جاق ۇشىن ۇمسىنا بەرگەن قۇتقارۋشىنىڭ سۇلۋ مۇرت ەكەنىن سوندا ءبىلدىم.
ءوزى قۇتىلعانمەن قولعا تۇسكەن مەنى ءولتىرىپ تاستار دەپ قورقىپ، اۋىل ماڭىنان ۇزاماپتى. ەلدەن تورت-بەس جىگىتتىڭ باسىن قۇراپ، باي اۋلىن تورۋىلداپ ءجۇرىل، اقىرى مەنى امان الىپ شىققاندارى وسى بولدى.
اقتار قاراڭعىدا بىزدەن كوز جازىپ قالدى. شاماسى وتىز شاقىرىمداي جەردەگى تۇعىرجاپقا سۋىت جەتكەندە سۇلۋ مۇرت اتقا وتىرا المادى. قاراڭعىدا جوبالاپ اتقان اقتىڭ وعى بەلدەمەدەن تيگەن ەكەن. تەگى جۇلىنىن ءۇزىپ جىبەرسە كەرەك. بۇل جەرگە جەتكەندە ات تا زورىعىپ، الپامساداي ەكى ادامعا شىداماي توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ قالعان. بەلىنەن شويىرىلىپ قانسىراعان سۇلۋ مۇرت كەلەسى كەشكە دەيىن جاتىپ، قاس قارايا بەرە ماڭگى كوزىن جۇمدى.
ولە-ولگەنشە قاباق شىتقان جوق، اسپاندا جىپىرلاعان جۇلدىزدارعا قاراپ سويلەي بەردى. ارمانشىل، قيالشىل ادام ەكەنىن تۇڭعىش رەت، سوڭعى رەت ءبىلدىم.
«شىركىن-اي، ەرتە كەتىپ بارامىن. دۇنيە جاڭا تۇزەلىپ، كوزىمدى جاڭا اشقانىمدا كەتىپ بارامىن. تىم قۇرىماسا، بىر-ەكى جىل تۇرا تۇرسام ەتتى. جاۋمەن كوزبە-كوز ۇستاسىپ ولمەي، الدەبىرەۋدىڭ قاڭعىعان وعىنان جەر جاستاناتىن بولدىم-اۋ... كۇرگەرەي، تىڭدا، ساعان ايتار ءبىر-اق تىلەگىم بار: ەندىگى ارمانىمنىڭ ساباعى رايحانىمنىڭ قولىندا. شاماڭ كەلسە، وقىت. مىنا ءتۇن كۋا بولسىن، سەن اكەسى بول. جەتىمسىرەتپە. مەنىڭ ورنىما اكە بول... رايحانىم، جانىم، جالعىزىم...» — دەپ قاشان كوز جۇمعانشا اۋزىنان تاستامادى.
مەن سۇلۋ مۇرتتان جاپان تۇزدە ايىرىلىپ، جالعىز قالدىم. سول ءتۇنى جاڭا زاماننىڭ جارشىسىنداي الىستان قىزىلدار اتقان زەڭبىرەك ءۇنى ەستىلدى. سول ءتۇنى اۋىل جاقتان بۇرق ەتىپ، ءورت شىقتى. قىزىل جالىنعا ورانعان بالتا اۋلى ەدى. اقتار ورتەپ كەتتى. ءقازىر مالجان اعاشىنىڭ تۇسىندا ەسكى جۇرت جاتىر. سول ءتۇنى ك ۇلى عانا قالعان بالتا اۋلىنىڭ جۇرتى. ادام بالاسىنىڭ بىر-بىرىنە دەگەن قاسكويلىگىنىڭ ءىزى.
بەسىنشى تاراۋ
كوز بايلانا بەرە باتقان ماشينا ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ىرىلداپ قاقپانعا تۇسكەن اڭداي تىرمىسىپ، بىرەسە ارتقا شەگىنىپ، بىرەسە العا ۇمتىلىپ جانتالاسقانمەن ءتورت دوڭعالاققا جەلىمدەي جابىسقان مي باتپاق ادىمىن اشتىرمادى. ۋاقىت وزعان سايىن ەڭسەلى زيل شوككەن نارداي اششىلى جەرگە باتا بەردى.
دەرياگين مەن حالەل كۇرەك الىپ، الدى-ارتىنا جۇگىرىپ، جولدىڭ قىرتىسىن قىرىپ، قارا سۋعا ءتۇستى. ماڭايدا كولعا ىلىگەر دانەمە جوق. ەكەۋلەپ ءجۇرىپ جول جيەگىندەگى قالىڭ قاۋدى جالاڭاش قولىمەن جۇلىپ، دوڭعالاق استىنا سالادى. ءبىر ورىندا زىر اينالعان دوڭعالاق تىكەنەك قاۋدى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا سازبەن جەنتەكتەپ، ۇگىپ جىبەرەدى. ەكەۋى تاعى جۇلىپ اكەپ سالادى. ءبىراق ودان دا ەشتەمە شىقپايدى.
وسى ارپالىستا جۇرگەندە ءبىر رەت ماشينا دوڭعالاعى باتپاقتان سىنىق سۇيەم بوساپ، قاتتى جەرگە تابان تىرەگەندەي بولىپ ەدى. دەرياگين گازدان اياعىن بوساتپاي جانتالاسىپ باسا ءتۇستى. ماشينا دا جاقتاۋىنا دەيىن ءدىر-دىر قالتىراپ، ويبايىن سالىپ ءتورت تاعانداي تىرمىسقانمەن بولمادى، ارتقى دوڭعالاقتىڭ ءبىرى تاعى شىر اينالىپ، الدىن ويا باستادى. دەرياگين دا ماشينانى سوندىرمەستەن استىنا سالىپ جۇرەتىن ماي-ماي فۋفايكەسىن جۇلىپ الىپ تابانىنا باسىپ تۇرىپ، ەكى ءوڭىرىن دار-دار ايىردى دا، دوڭعالاق استىنا كۇرەكتىڭ باسىمەن نىعارلاپ تۇرىپ تىقتى. ماشينا تاعى دا جانى شىعا ويبايلاپ، العا ۇمتىلدى. بولار-بولماس كەدەرگىگە تيگەن دوڭعالاق، تال قارماعانداي ءسول الدەنىپ، العا جىلجي بەرىپ، ەندى شىعام، ەندى شىعام دەپ تۇرعاندا مي باتپاق ەكى ءوڭىردى بىردەي قىلعىپ، جۇتىپ جىبەردى. دوڭعالاق تاعى دا ءبىر ورىندا زىر قاقتى. العا ۇمتىلعان ماشينامەن بىرگە يزەڭدەگەن دەرياگيننىڭ كەڭ كەۋدەسى جەلى شىققان كورىكشە باسىلىپ، سىلق ەتىپ وتىرىپ قالدى. دوڭعالاققا ەڭكەيە قاراپ «ءيا ءسات، ءيا ءسات!» دەپ، ءبىر قارىس جىلجىسا قۋانىپ، ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعىپ تۇرعان حالەلدىڭ دە ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتتى. ەندى قۇتىلارمىز-اۋ دەگەن ءۇمىتتى قويمالجىڭ باتپاق فۋفايكەمەن بىرگە جۇتىپ جىبەردى.
دالا كوزگە تۇرتسە كورگىسىز. جاۋىن سابالاپ قۇيىپ تۇر. موتورى سونگەن ماشينا قايراندا قالعان كەمەدەي دارمەنسىز. باعانادان بەرى تىرمىسىپ-تىرمىسىپ قورىستان شىعا الماي تيتىقتاعان مالداي ساۋىرىن جاۋىنعا توسىپ، ءبۇرىسىپ ۇيىقتاپ كەتكەن سەكىلدى.
اشەيىندە اعىلىپ جاتاتىن ماشينا اتاۋلىنىڭ بۇگىن ءبىرى جوق. ادەيى قىرسىققانداي، الدىنان دا، سوڭىنان دا ەشقايسىسى كەزدەسپەدى. اشۋ ۇستىندە وتىرعان دەرياگين تەمەكىنى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۇتاتادى. تار كابينانىڭ ءىشى قارا الا ءتۇتىن. حالەل بولسا، ءۇن-تۇنسىز ول وتىر. وسى ساتسىزدىككە جالعىز ءوزىن كىنالاپ، ءلام دەپ اۋزىنىڭ جىگىن اشۋعا باتىلى بارمايدى.
دەرياگين مەن حالەلدىڭ بەل شەشپەي رەيستە دامىلسىز جۇرگەنىنە بۇگىن قاتارىمەن بەسىنشى كۇن بولاتىن. بۇل ۋاقىتقا دەيىن حالەل دە ماشينا جۇرگىزۋدى يگەرىپ، اجەپتاۋىر توسەلىپ قالعان. ءقازىر دەرياگين ەكەۋى رۋلگە الما-كەزەك وتىرىپ، ءبىرى جۇرگىزسە، ەكىنشىسى جول بويى مىزعىپ الادى. ءسويتىپ، كۇنى-تۇنى تۇعىرجاپتاعى كارەردەن تاس تاسىپ، ماشينانى ءبىر كۇن گاراجعا قويعان ەمەس.
باعانا، كۇن باتار الدىندا، سوۆحوزعا تايانا بەرگەندە تراكتور بريگاداسىنا تاماق تاسيتىن اربادان كومبينەزون كيگەن بىرەۋ ءتۇسىپ قول كوتەردى. رۋلدە وتىرعان حالەل ماشينانىڭ قاسىنا كەلىپ توقتاتقاندا ءبىر-اق تانىدى:
— تامارا!
— حالەل! — تامارا ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەن ادامداي تەسىلە قاراپ باسقىشقا سەكىرىپ شىقتى. بۇيراسى تارقاي باستاعان قويۋ شاشىنان سۋ سورعالاپ تۇر. — پوزدراۆليايۋ!
— راحمەت! — ونىڭ رۋلدە وتىرعانىن تامارانىڭ ءبىرىنشى كورۋى. حالەل بارانكەنى قۇشاقتاي ۇستاپ، تاجىريبەلى شوفەرلەرشە ماڭعازدانا قاراپ، شىنتاعىمەن سيگنالدى باسىپ قالدى. — وتىر. دوۆەزۋ!
الپامساداي دەنەسىمەن ءبىر جاعىنا جامباستاي قۇلاپ، ۇيىقتاپ وتىرعان دەرياگين باسىن جۇلىپ الدى. العاشقىدا قايدا تۇرعانىن بىلمەي، تەرەزەدەگى سورعالاپ اققان جاۋىن بۇرشىكتەرىنە قاراپ ۇيقىسىن اشا الماي وتىردى دا، تاماراعا كوزى تۇسكەندە ەز-ەز بوپ، ۇيىپ قالعان دەنەسىن بىردەن جيناپ الدى.
— ءا، كوگەرشىنىم! وتىرىڭىز. حالەل، ۆالياي داۆاي! قىزعا ورىن بەر. ەندى ءوزىم...
حالەل ىڭعايسىزدانىپ:
— ءيا، ءيا، تامارا، ىشكە وتىر، — دەپ كابينادان اتا شىعىپ كۋزوۆتەگى تاستاردىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردى.
دەرياگين حالەلدىڭ ورنىنا جايعاستى دا، ەكىنشى جاعىنداعى ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ جىبەردى:
— پروشۋ، قارلىعاشىم!
ءبىراق تامارا ويلاماعان جەردەن حالەلدى تاڭ قالدىردى. ماشينانىڭ ۇستىنە سەكىرىپ شىعىپ، ونىڭ قولتىعىنان الا يىق تاقاستىرىپ ءۇنسىز وتىرا كەتتى. بۇل نە؟
دەرياگين ەسى اۋىپ قالعان ادامشا مەڭ-زەڭ بوپ، ءبىراز وتىردى دا، شىداي الماي، باسقىشقا شىعىپ، كۋزوۆكە كوز تاستادى. جەلكەسىن بەرە، جاۋىن استىندا قولتىقتاسا قالعان ەكەۋدى كورگەندە ىشتەگى اساۋ ارىستان الاسۇردى. اۋزىنا جاڭا سالعان پاپيروسىن تۇتاتپاستان جەرگە تۇكىرىپ، سارت ەتكىزىپ كابينانىڭ ەسىگىن جاۋىپ الدى. جۇلقا تارتقان ماشينا سوۆحوز كوشەسىنە كىرگەنشە، ويلى-قىرلى جەرمەن قۇيىنداي ۇشقان.
حالەل بۇگىن ءبىر كەڭ كوسىلىپ جاتىپ دەمالارمىز دەپ ويلاپ ەدى، ءبىراق ول ويى ورىندالمادى. سول كەشتە، سول اشۋ ۇستىندە دەرياگين تاعى دا جولعا الىپ شىقتى. حالەل وعان قارسى سويلەۋدى وزىنە نامىس كورەدى. ۇيىنە بارىپ اپىل-قۇپىل شاي ءىشتى دە، قايتا اتتاندى.
بۇل جولعى ۇيىقتاۋ كەزەگى حالەلدىكى بولاتىن. سوۆحوزدان شىعا بەرە، بۇيىعا ءتۇسىپ قالعي باستاپ ەدى، دەرياگين تاعى ءبىر ونەر باستادى. جاشىكشەدەن كوك مويىندى شىعارىپ، قىرلى ستاكانعا تولتىرا قۇيىپ قاعىپ الدى دا:
— ال، مەن ۇيىقتايمىن. كارەرگە جەتكەن سوڭ ءبىر-اق ويات، — دەپ ەڭسەرىلە ءتۇسىپ قيسايا كەتتى.
دەرياگيننىڭ قىر كورسەتە سويلەگەنىن سەزىپ، حالەل دە ءۇنسىز كەلىستى. جانە ونىڭ ۇستىنە دەرياگيننىڭ:
— ەگەر جۇرگىزۋگە ءالىڭ كەلمەسە، جولدان شىعىپ توقتاتارسىڭ، تورعايىم! — دەگەنى باتىپ كەتتى.
جول باعاناعىداي ەمەس، ۇستى-ۇستىنە توپەپ جاۋعان جاۋىننان ەزىلىپ، كەي جەرىنە قاق تۇرعان. جۇكسىز زيل باس بىلمەيتىن اساۋ تايداي بۇلتاقتاپ، جولدىڭ ەكى ەزۋىنە الما-كەزەك سوعىلىپ كەلەدى. بۇرىن-سوڭدى سازدى جەرمەن ءجۇرىپ كورمەگەن حالەلدىڭ ارقاسىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. اشەيىندە تاقتاي جولعا سالىپ قويساڭ، گۋىلدەپ زىمىراي بەرەتىن ماشينا ەندى جالتىر مۇزدىڭ ۇستىندەگى قول شاناداي تايعاناپ، ءالسىن-السىن اۋىپ كەتەدى. تالاي كۇننەن بەرى شالا ۇيقى بوپ، قاجىپ جۇرگەن حالەلدىڭ قارى تالىپ، ءبىرازدان سوڭ بويىنان ءال كەتە باستادى. تولقىن اۋدارعان قايىقتاعى ادامشا دارمەنسىز حالگە ءتۇستى. ايتسە دە اندا-ساندا كوزىنە تىعىلعان ۇيقىنى سەرپىپ تاستاپ، جاۋىندى كۇنگە تەسىلە قاراپ، بار كۇشىن جيناپ، ىڭىلداپ ءان ايتىپ، سەرگىپ تە الادى. ءبىراق ونىسى ۇزاققا بارمايدى.
ءوستىپ كەلە جاتقاندا، حالەل جولدىڭ ءبىر بۇرىلىسىندا اڭداماي ەسكى سۇرلەۋگە ءتۇسىپ كەتكەن. سۇرلەۋ جول كوپ ۇزاماي-اق ءۇي ورنىنداي اششىعا اكەپ ءبىر-اق ءتۇسىردى. تابانى جىلبىسقى ماي بالشىققا تيگەن ماشينا شىر كوبەلەك اينالىپ بارىپ، توبەگە ۇرعانداي ءبىر ورىندا ىزىڭداپ تۇرىپ قالدى. بۇدان ارعى ارەكەتتەن تۇك شىقپادى. الپامساداي «زيل» ەكى-ۇش رەت ىشقىنىپ، جۇلقىپ-جۇلقىپ قالدى دا، ءۇنى ءوشتى.
ۇيقىسىنان ويانعان دەرياگين حالەلدىڭ ورنىنا وتىرىپ كورىپ ەدى، ەشتەمە شىقپادى. ودان كەيىنگى ارەكەتتەرى جاڭاعى. اقىرى امالى تاۋسىلىپ، مىنە، ءۇنسىز وتىر. حالەلدىڭ ءوزىن كىنالى ادامداي ساناۋ سەبەبى دە وسى. ەگەر تامارا كەزدەسپەسە، بۇگىن بۇل حالگە ۇشىراماس ەدى.
باعانادان تۇنەرىپ وتىرعان دەرياگين ءدال وسى ويدىڭ تۇسىندا حالەلدىڭ ىشىندەگى سىرىن تاپ باسقانداي، ورنىنان ىزبارلى كوتەرىلە بەردى.
— تۇر ورنىڭنان، — دەپ قىسقا عانا ءامىر ەتتى دە، وتىرعىشتىڭ استىندا جاتاتىن اق بالتانى سۋىرىپ الدى. قايىڭ ساپتى بالتانى القىمىنان سىعىمداپ ۇستاپ، تونە قاراعاندا، حالەل جاسقانىپ قالدى.
— سوڭعى رەت ەسكەرتەمىن، — دەرياگين حالەلگە تەسىلە قارادى، — تامارا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا ارالاسۋىڭنىڭ الدى-ارتى وسى بولسىن. ول مەنىڭ ايەلىم. ەگەر باسىڭنان ايرىلعىڭ كەلمەسە، وندا شارۋاڭ بولماسىن.
دەرياگين كابينانىڭ ەسىگىن سارت ەتكىزىپ جاپقاندا بارىپ حالەل ءبىر-اق ەسىن جيدى. ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، تەرەزەدەن تىسقا قاراپ ەدى، ەشتەمە كورە المادى. ءتۇپسىز قاراڭعى ءتۇن دەرياگيندى جۇتىپ قويعانداي ۇڭىرەيىپ تۇر. تەك كابينا قاڭىلتىرىنا تيگەن ءجۇز مىڭ تامشى عانا تىسىر-تىسىر ەتىپ حالەلدىڭ ءجيى سوققان جۇرەگىندەي بيلەيدى.
حالەل جالما-جان تىسقا اتىپ شىقتى. ماشينانى ءبىر اينالىپ ءتۇسىپ، استى-ۇستىنە ۇڭىلە قارادى. ماشينا القىمىنا تىعىلعان قويمالجىڭ باتپاقتان باسقا ەشتەمە كورىنبەيدى.
— ۆاسيا، ۆاسيليي! — حالەل ەكى-ۇش رەت ىشقىنا ايقاي سالدى. ءبىراق ەشكىم وعان قايىرىپ ءۇن قاتپادى. تاعى دا ايقايلادى: «ۆاسيا، ۆاسي-ي-ليي!» جەل ارالاس قارا جاۋىن داۋسىن تۇنشىقتىرىپ، ماشينادان ءورى اسىرمايدى. باعانادان بەرى تەرى باسىلىپ، بويى توڭازىعان حالەل جاۋىن استىندا ءبىراز ايقايلاپ تۇردى دا، دەنەسى سۋىق جاۋىننان تىتىركەنىپ قايتادان كابيناعا كىردى.
دالاعا قاراعاندا كابينا ءىشى جىپ-جىلى، حالەل ازدان سوڭ ماۋجىراپ، بۋىن-بۋىنى تالىپ قالعي باستادى. ءبىراق ۇيىقتاي المادى. ونىڭ قۇلاعىنان جاڭاعى دەرياگين ايتىپ كەتكەن ءسوز شىقپاي قويدى. «تامارا مەنىڭ ايەلىم». ءتۇسىندىڭ بە؟ وندا شارۋاڭ بولماسىن! قالايشا؟ شىنىمەن تامارا دەرياگيننىڭ ايەلى مە؟ وندا نەگە بىرگە تۇرمايدى؟ الدە ايرىلىسقان با؟ ەگەر ولاي بولسا، تامارا نەگە ول تۋرالى ايتپايدى؟ نەگە جاسىرادى؟ الدە وتكەن ءىستى جاڭعىرتقىسى كەلمەي مە؟ جوق، مۇمكىن ەمەس. تامارا ايەل ادامعا مۇلدەم ۇقسامايدى. ءبىراق... ءبىراق ايەل ادامعا نەگە ۇقسامايدى دەيمىن. ايەلدىڭ ماڭدايىنا باسقان تاڭباسى بولا ما، مۇمكىن ايەل شىعار. جوق، جوق، مۇمكىن ەمەس. ال، سولاي بولعان كۇندە مەنىڭ نە كىنام بار. بار جازىعىم تامارامەن سىرلاس، ەڭ جاقىن جولداسى بولىپ جۇرگەنىم بە. ءيا، مەن بار بولعانى جولداسىمىن عوي. الدە جىگىت پەن قىزدىڭ جولداستىعى سىرت ادامعا ەرسى كورىنە مە ەكەن. ءا، مەيلى، جۇرت نە دەسە، و دەسىن، ءوز كوڭىلىمنىڭ اقتىعى وزىمە ايان. اي، ايتسە دە مەن اڭعارماي جۇرگەن شىعارمىن. شىنىندا دا تامارا سۇيۋگە دە، ومىرلىك جولداس بولۋعا دا جارايتىن قىز. ادامدى ەرىكسىز باۋراپ اكەتەتىن عاجاپ ءبىر كۇش بار وزىندە. كۇش. ءبىراق سيقىر ەمەس. مەن ءوزىم قىز بالاسىنىڭ قاسيەتىن وسى تامارامەن تانىسقاننان بەرى بىلە باستادىم. ويتكەنى ول اق جارقىن عوي. وتىرىك قىلىمسۋ نە ءتالىمسۋ جوق. ءتىپتى ءوزىڭ بىلە بەرمەيتىن كەيبىر جايلاردى اڭگىمە ەتكەندە بۇكپەسىز اشىق مىنەزىنە ىشتەي ىرزا بولىپ وتىراسىڭ. سىناي سويلەمەيدى، شىنىن ايتىپ اقتارىلا سويلەيدى. ءبىراق ولاي بولسا، دەرياگين تۋرالى ماعان نەگە ايتپادى ەكەن؟..
ۇيقى مەڭدەپ بۇيىعىپ وتىرعان حالەل وسى ويدىڭ تۇسىندا ەلەگىزىپ باسىن كوتەرىپ الدى. قۇلاعىنا الىستان توقىلداعان دىبىس كەلدى. جاۋىن استىندا ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. بۇل نە بولدى ەكەن؟ بالتا ءۇنى — مىناۋ ۆاسيليي عوي. ول نە شاۋىپ جاتىر؟ بۇل ماڭدا نە بار ەدى؟
حالەل تىسقا شىقتى. جاۋىن ءالى قۇيىپ تۇر. بۇل قاي ءتۇس؟ شاماسى سابالاق قوپانىڭ تۇسى بولۋ كەرەك...
— ماسقارا... قاپ!.. حالەل بالتا دىبىسى شىققان جاققا قاراي جان ۇشىرا جۇگىرە جونەلدى. «ۆاسيليي! ۆاسيا» دەپ ۇشىپ كەلەدى. جۇگىرگەن سايىن «سەن جەتكەنشە مەن دە شارۋاسىن بىتىرەم» دەگەندەي بالتا شىڭىلداپ، ورشەلەنە تۇسەدى. حالەلدىڭ جۇرەگى مە، اياعى ما، بالتا ما، ايتەۋىر بۇكىل دۇنيە دۇڭكىلدەپ كەتتى.
«سابالاق قوپانىڭ» بەرگى قىرىندا اتام زاماننان بەرى تۇرعان قارتايعان جالعىز قايىڭ بولاتىن. جەرگىلىكتى حالىق مۇنى: «كيەلى اعاش، پىشاق تيگىزسەڭ قان شىعادى، كەسكەن ادامنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى قۇريدى، وسپەيدى»، — دەپ اڭىز ەتەتىن. سودان با، ايتەۋىر جاپان تۇزدەگى وسى جالعىز اعاش قىز بەتىندەگى جالعىز مەڭدەي جولاۋشىعا نىسانا، بەلگى بولىپ تۇرا بەرەتىن. ەندى، مىنە، سول اعاشتى دەرياگين قۇلاتايىن دەپ جاتىر.
حالەلگە جالعىز اعاش كەيىنگى جىلدارى وتە ىستىق كورىنەدى. وسى ارامەن وتكەن سايىن الىستان مۇنارتقان اق قايىڭ كوزىنە وتتاي باسىلىپ، ونىڭ سەلدىر بۇتاقتارىنىڭ اراسىندا اعاسى جالەل وتىرعانداي سەزىلەدى. حالەل ءدايىم جالەلدى ەسىنە تۇسىرەتىن-دى. ەندى، مىنە...
دەرياگين تىڭعا كەلگەلى كورەسىنى وسى ءبىر «بوقمۇرىن» حالەلدەن كوردى. تامارا ەكەۋى كەزدەسە قالسا-اق ەرتەگىدەگى عاشىقتارداي ساعىنىپ تابىسادى. تىم قۇرىماسا يىق تەڭەستىرۋگە جارايتىن وزىندەي ەڭگەزەردەي، قوماقتى جىگىت بولسا ءبىر ءسارى. بىلاي قاراعاندا تارتىسۋعا دا تۇرمايتىن كوزگە قوراش بالانىڭ مىسى باسىپ كەتكەنىنە دەرياگيننىڭ قانى قاينايدى. كەيدە وعان شىنىن ايتىپ، اعىنان جارىلايىن دەپ وقتالسا دا، شىناشاقتاي بالانىڭ الدىندا مۇلايىمسۋگە نامىستانادى. ءبىراق ودان دا ەشتەمە شىعاتىن ەمەس. تامارانىڭ بۇگىنگى قىلىعى جۇرەگىنە قارا پىشاق سۇعىپ العانداي مۇلدەم ءتۇڭىلدىردى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن حالەلگە قىز جايلى ءسوز ەتۋدىڭ ءوزىن ارتىق كورۋشى ەدى. ءبىراق ول شىدامى دا تاۋسىلىپ، جاڭا بارىن ايتىپ سالدى. شىنىندا دا دەرياگيننىڭ ونە بويى قالتىراپ، دىرىلدەپ كەتكەن. ەگەر حالەل سول ارادا قارسىلىق ءبىلدىرىپ اۋزىنىڭ جىگىن اشسا، ءبىر سويقاننىڭ بولاتىنىنا شاك جوق ەدى. ءبىراق قارسى ادامنىڭ ۇندەمەگەنىنىڭ دە جانعا باتاتىنى بار. شىمىرلاپ قايناعان اشۋ سىرتقا شىقپاي، ءىشتى ورتەيدى.
مىنە، جاۋىن استىندا جالعىز اعاشتى تاۋىپ العان دەرياگين بويىنداعى بار اشۋىن كارى قايىڭنان الدى. نيەتى — جالعىز اعاشتى قۇلاتىپ، ماشينانى باتپاقتان شىعارىپ الۋ بولسا دا، ۇرىنۋعا قارا تابا الماي تۇرعان جىگىتكە بۇل دا دەمەۋ بولدى. جاپاندا جالعىز ءوزى الدەنەمەن ايقاسقانداي سىلتەي بەردى. ءالى قايرالماعان جاڭا بالتا شاق-شاق ەتىپ، قاق اعاشقا بويلاي الماسا دا، اشۋلى جىگىت بار پارمەنىمەن شاۋىپ، جۋان قايىڭنىڭ ءبىر ءبۇيىرىن ۇڭگىپ بارادى. توقتاۋسىز شابا بەردى...
جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، القىنا جەتكەن حالەل سوزگە كەلمەستەن كوتەرىلە بەرگەن بالتاعا جارماسا كەتتى. العاشقىدا ساسىپ قالعان دەرياگين بۇل ءىسىن باسقاعا جورىپ، بالتانى اعاشتىڭ تۇبىنە تاستاي بەردى دە، بالانىڭ القىمىنان الا ءتۇستى. بۇرىن قارسىلىق كورسەتپەگەن ادامعا قول كوتەرۋدىڭ رەتىن تابا الماي جۇرگەن دەرياگين ەندى ايانبادى. حالەلدىڭ جاعاسىنان بۇرىستىرە ۇستاپ، وزىنە قاراي جۇلقي تارتتى دا:
— سەن بوقمۇرىن، قىز ءسۇيۋ عانا ەمەس، توبەلەسۋدى بىلەدى ەكەنسىڭ عوي، — دەپ قاق شوقپارداي جۇدىرىعىمەن حالەلدىڭ جاعىنان سارت ەتكىزدى.
نازىك بالا شىلقىلداعان قالىڭ قاۋعا مۇرتتاي ۇشتى. ءبىراق ەت قىزۋمەن تالتىرەكتەي باسىپ قايتا تۇردى دا، بالتاعا قاراي ۇمتىلدى. ويى بالتانى قۇلاشى جەتكەن جەرگە دەيىن لاقتىرۋ ەدى. ءبىراق دەرياگين مۇنى دا باسقاشا ۇقتى. حالەلدى بالتاعا جەتكىزبەي ۇستاپ، تاعى دا ۇرىپ قۇلاتتى. بۇل جولى حالەل قايتىپ تۇرا المادى. ەڭگەزەردەي جىگىت ونىڭ وڭمەنىنەن باسىپ تۇرىپ:
— سەن مەنى بالتامەن ولتىرگىڭ كەلەدى، ءا، كوگەرشىنىم. ەششە نوس نەدوروس! — دەپ مىتىپ جىبەردى.
— ۆاسيا، اعاشتى شاپپاشى، — دەدى حالەل ءتىلى كۇرمەلىپ. بۇدان ءارى باسى زەڭىپ، ەشتەمە ايتا المادى.
— اعاش تۇگىل، سەنىڭ باسىڭدى شابۋ از ءالى. ەندى سەن مەنەن دالانىڭ اعاشىن دا ايايىن دەدىڭ بە؟
دەرياگين تىستەنگەن كۇيى بالتانى الىپ، جۋان قايىڭنىڭ ەكى جاعىن الما-كەزەك كەرتىپ، سىلتەي بەردى. حالەل بۇدان ءارى ەشتەمە ەستىمەدى. سوڭعى سوزىنەن كەيىن كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ، بۇكىل جەر اينالىپ، دىڭىلداپ كەتتى. تەك جالعىز اعاش قانا مۇڭىن شاعىپ، سىبىرلاعانداي بولدى.
ءيا، ونىڭ كوڭىلىندە جاپانداعى جالعىز قايىڭ سويلەپ، سىبىرلاپ تۇردى. حالەل كوزىنەن جاسى سورعالاپ، تىڭداپ جاتتى:
«حالەل، سەن مەنى كورگەن سايىن كوزىڭە جاس الاسىڭ. بىلەمىن. تۋىس جولى ءبىر بولەك. ءبىراق تۋماق بار دا، ولمەك بار. بىرەۋدىڭ ءولىمى وتتان، بىرەۋدىكى سۋدان. بۇگىن، مىنە، ماعان دا اجال جەتتى. وكىنبەيمىن. ءالى دە ءبىر كادەگە جاراسام، سول جەتەدى. سەن مەنى اراشالاپ الىپ قالماي-اق قوي. تەك تىڭداي بەر، جالەلدىڭ جايىن مەن ساعان تۇگەل ايتىپ كەتەيىن. تىڭداي بەر.
سول جىلعى مارت ايى — بوراندى اي بولدى. بۇل وڭىردە مارت ايىندا ۇدايى بوران سوعىپ، كوزدى اشتىرماي الاي-تۇلەي تۇتەپ تۇراتىن ەجەلگى ادەتى عوي. ايتسە دە سول جىلعى بوراننىڭ ۇسقىنى بولەك، توتەنشە ەدى.
قاس قارايعان مەزگىل بولاتىن. ءتۇس اۋا باستالعان جاياۋ بوراسىن بۇل كەزدە كوتەرىلىپ، جاپاندى كەزىپ ىسىلداپ قۇتىرىنىپ الدى. مەنىڭ سەلەۋ تارتقان سەلدىر شاشىمدى وتكىر جەل قايتا-قايتا جۇلقىلاپ دۋدىراتىپ جىبەردى. كارى ارقامدى قايىستىرىپ، تەڭسەپ-تەڭسەپ قويادى. سوندا دا بوراننان ەڭسەم بيىك ەدى. وسىناۋ جالپاق وڭىرگە اق توزاڭنىڭ ۇستىنەن قاراپ تۇرعام...
و، جاساعان، سول ءبىر ءتۇندى ەسىمە السام-اق بۇكىل تامىر-تامىرىم سولقىلدايدى. مەنى الديلەپ، تامىرىما ءنار بەرىپ وسىرگەن اياۋلى جەر دە مەنىمەن قوسا تەبىرەنىپ، سولقىلداپ جىلاعانداي بولادى. قۇنداقتاعى سابيدەي مەن دە ەگىلەم. ءقازىر مەنىڭ قارتايعان شاعىم. كوكتەم شىعا ەكى بۇتاعىم عانا كوگەرىپ، جاپىراق جايادى. سول جاپىراقتارىم الگى ءبىر سۇمدىق ءتۇندى ەسىمە العان كۇنى، ەرتەڭىندە سارعايىپ ءۇزىلىپ تۇسەدى. ەندى مەن سول ءتۇندى ساعان تۇگەلدەي ايتايىن. ساعان اۋىر تيەتىنىن بىلەم. ءبىراق ايتىپ كەتۋگە قارىزدارمىن. سەبەبى، ول جايىندا وسى جالپاق جوندا مەنەن باسقا بىلەتىن ەشكىم جوق. ءيا، قاس قارايىپ، ەل ورىنعا وتىرعان مەزگىل ەدى. سوناۋ الىستاعى اۋىلداردىڭ وتى بولماشى جىلتىراپ تۇرعان. ءبىرازدان سوڭ ولار دا بىرتىندەپ كوزدەرىن جۇمىپ، جاپان ءتۇز قايتادان ۇڭىرەيىپ، ەسىز تارتتى. بۇكىل ەن دالانى، ساي-سالا، قويناۋ-قويناۋدى كەزىپ، ۇيتقىعان بوران عانا ەمىن-ەركىن اسىر سالىپ ويناقتايدى. ءبىر مەزەتتە اق تۇتەك بوران استىندا سابالاق قوپانىڭ باۋىرىنان بەرى قىبىرلاپ شىققان شانالى بىرەۋ كورىندى. جالعىز جولاۋشى. ءتۇن قاتىپ كەلە جاتقان ول سەنىڭ اعاڭ جالەل-دى. بەتكە سابالاپ سوققان جەلگە قارسى ءجۇرىسى شابان. بولدىرعان ات اياعىن ساناي باسىپ، ءىلبىپ كەلەدى. الدامشى بوران كەيدە ءسال تولاستاعاندا، شانا ۇستىندەگى ادام دا انىق كورىنەدى. ءتىپتى شانا سوڭىندا كەلە جاتقان يتتەرى دە بار.
ءيا، مەن العاشقىدا وسىلاي جاڭىلدىم. باقسام، يت دەگەنىم دالا ءبورىسى ەكەن. قىسقا جۇندەرى تۇلەپ، جوندانىپ العان ازۋلى قاسقىرلار جالعىز اتتى جولاۋشىنى باسىنىپ الدى-ارتىن وراي باستادى. بورانمەن بىرگە اسىر ساپ، بىردە شانانى جاناي وتسە، بىردە تۇپ-تۋرا اعىپ كەلەدى دە، جولاۋشىنىڭ قامشىسىنان سەسكەنىپ كىلت بۇرىلىپ، ومبى قارعا وماقاسا قۇلايدى. ءبىراق سونىڭ ءبارى ولار ءۇشىن ويىن سەكىلدى.
ەندى بىردە ەكى قاسقىر قاتارىمەن ويقاستاي شاۋىپ اتتىڭ الدىنان شىعىپ شەگىنشەكتەپ تۇردى دا، تايدىڭ تۇياعىنداي جالپاق تاباندارىمەن قاردى بۇرقىراتىپ شاشا باستادى. قار ەمەس، جولاۋشىعا اجال شاشىپ تۇرعانداي. باعانادان قىبىرلاپ كەلە جاتقان ات تا توبەگە ۇرعانداي مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. بوران ىشىندەگى شانالى ادام اپ-ساتتە تۇك كورىنبەي، اپپاق قۇيىننىڭ اراسىندا جوق بوپ كەتتى. ودان ارعىسىن كوپ ۋاقىتقا دەيىن بايقاي المادىم. ءىشىن تارتا ۋىلدەگەن اساۋ جەل تاعى دا ىشقىنا كوتەرىلىپ، ميداي دالانى دا ساپالاق قارعا كومىپ جىبەردى. قولعا تۇسكەن جالعىز ادامدى تالكەككە سالىپ، بۇركەپ تاستاعان ەسىرىك بوران ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن جاسىرىپ، كوزدەن تاسالاپ تۇردى دا، ال ەندى كورە عوي دەگەندەي ءار جەرىنەن بوي-بوي بوپ سوگىلىپ ازدان سوڭ جىرتيىپ تاعى اشىلدى. مەن بۋىن-بۋىندارىمدى ۇستاي الماي، تەڭسەلىپ كەتتىم. جالعىز ادامنىڭ تاعدىرىنا قاراپ تەبىرەنىپ، باس شايقاپ ەگىلىپ تۇردىم. لاعنەت جاۋعىر دالا تاعىسى بولدىرعان دارمەنسىز جانۋاردىڭ ءتورت اياعىن كوكتەن كەلتىرىپ، قارنىن اقتارىپ ساپتى، ءۇيىرلى قاسقىر اش كەنەدەي جابىسىپ، جىلى ەتتى قوماعايلانا اساپ جاتىر. ال جالەل بولسا، قالىڭ قاردى ومبىلاپ، ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ، ماعان قاراي ۇشىپ كەلەدى. ارتىنا دا قايىرىلىپ قاراۋعا مۇرشاسى جوق، تەك الدىندا قارايعان مەنەن پانا ىزدەپ، جانتالاسادى. وسى ءبىر قارعا ادىم جەر وعان ۇلكەن ءبىر ءومىر وتكەلىندەي. ءقازىر، مىنە ءقازىر سول وتكەلدىڭ ومىرتقاسى ءۇزىلىپ، تەرەڭ ءبىر تۇڭعيىق قۇزعا قۇلاپ كەتەتىندەي، ەكى قولى ەربەڭدەپ، ادىمداي تۇسەدى. مىنە جەتتىم، ەندى جەتتىم دەي بەرگەندە، تۇمسىعىن جىلى قانعا تىققان قاسقىرلاردىڭ ءبىرى باسىن كوتەرىپ الىپ، وسىلاي قاراي وقشا اتىلدى. تاعى ءبىرى شىقتى سوڭىنان. اق بوراننىڭ ىشىندە كەبىنىن سۇيرەتكەن تاجالداي ازۋىن اقسيتىپ الگىندەي بولماي جەتىپ قالدى.
مەن ءوز دارمەنسىزدىگىمە ءبىرىنشى رەت كۇيىندىم. اتتەڭ، اياعىم جوق. مەنەن پانا ىزدەپ كەلە جاتقان ادام بالاسىنا قاراي جۇگىرەر ەدىم. تەزىرەك قول ۇشىن بەرەر ەم. قاعىپ الىپ يىعىما قوندىرار ەم. اتتەڭ، اياعىم جوق. ال جولاۋشى بولسا، ەكى قولى ەربەڭدەپ، بارىن سالىپ، جانتالاستى. مەن بۇتاعىمدى سوزىپ ءيىلىپ، قۇشاعىمدى جايدىم. «جۇگىر، جۇگىرە ءتۇس، ەندى بىر-ەكى اتتاساڭ، جەتەسىڭ»، — دەپ بار بۇتاعىم سوعان قاراي ۇمتىلىپ، جەل وتىندە شۋلاپ تۇردى.
جوق، شۋلاپ تۇرعان جوق، ايانىشتى ۇنمەن جىلاپ تۇردى. سوناۋ ويداعى وردالى قاسقىر الگىندەي بولماي اتتىڭ ورنىن جىپ-جىلماعاي ەتىپ، بەرى قاراي ورە شاپقانىن كورگەندە جالەلدىڭ ەندىگى تاعدىرى دا سول اتتىڭ حالىندەي ەلەستەپ كەتتى.
جوق، ادام قولى ىلىكتى بۇتاعىما. ءبىراق قان سورپا بوپ شارشاپ-شالدىعىپ جەتكەن ادام قولى بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن بويىنان جان كەتىپ قۋراعان قۋ بۇتاققا ىلىگىپتى. قانشا اۋىرلاعانمەن مىقشيا كوتەرىپ باعىپ ەم، بولمادى، سىقىر-سىقىر ەتىپ بارىپ كارى بۇتاق شورت ءۇزىلدى. ادام قۇلاپ ءتۇستى. جان دارمەندە اتىپ تۇرىپ تاعى دا سوزىلىپ ەدى، بۇل جولى بيىك بۇتاققا قولى ارەڭ جەتتى. قايتا-قايتا تارتىلدى. ءبىراق ءوز دەنەسىن ءوزى كوتەرۋگە مۇرشا جوق. سالبىراپ تۇر. نەگە عانا بۇتاقتارىم تومەن بولمادى ەكەن دەپ كۇيىندىم.
تاپ وسى كەزدە ءداۋ ارلان دا جەتكەن. قانشا دارمەنسىز بولعانمەن ادام بالاسىن كەلە باس سالۋعا باتىلى جەتپەي، اعىپ ءوتىپ قايتا بۇرىلدى. ەكىنشى جولى جەلكەسى كۇدىرەيىپ، اۋزىن ارانداي اشىپ تۇرا شاۋىپ ەدى، باعانادان بەرى ەسى شىعىپ شەشۋگە دە مۇرشاسى بولماي كەلە جاتقان جالەل ۇستىندەگى قارا تۇلىبىن سىپىرىپ تاستاپ، اقتىق كۇشىمەن كوتەرىلگەندە، كەۋدەسى ءتيدى بۇتاققا. وسى مەزەتتە قاپتاپ جەتكەن اق كەبىندى بورىلەر تۇس-تۇستان ارىلداپ كەپ، تومەندە جاتقان تۇلىپتى باس سالدى. دار-دار ايرىلعان جۇمساق تەرى جاپىراق-جاپىراق ءبولىنىپ، ءور اۋىزدا كەتە بارعان.
ءبىراق قاسقىرلار ءبىر اتقا قاناعاتتانىپ، ۇزاي قويمادى. قايتا اجال اۋزىنان قۇتىلعان ادامعا ىزالانا تۇسكەن سەكىلدى. بيىككە شالقايا قاراپ الاسۇردى. ءبىر ورىندا تاعاتتاماي، ۇيىرىلە سوققان دولى بورانمەن بىرگە شىر كوبەلەك اينالادى. ءقايسىبىرى ءىشى كۇيگەندەي اينالا شاۋىپ كەلەدى دە، ءدال تۇبىمە تۇرىپ الىپ، اياعىمەن قار بوراتادى. ەندى ءبىرى ءوشىمدى بىلاي الايىن دەپ مازاقتاعانداي، اياعىن كوتەرىپ تۇرىپ، بالتىرىما سارىپ كەتەدى. كەيبىرەۋى اناداي جەرگە بارىپ شوڭقيىپ وتىرادى دا، تۇمسىعىن اسپانعا كوتەرىپ، ءىشىن تارتىپ ۇزاق ۇليدى. اندا-ساندا الىستاعى توبەلەردىڭ باۋىرىنان دالا بورىلەرى بۇعان ءالسىز ۋىلدەپ ءۇن قاتادى. تەك ءبارىن باستاپ جۇرگەن كارى تارلان عانا قالىڭ قاردىڭ ۇستىندە سۇلاي ءتۇسىپ، باسىن ەكى اياعىنىڭ اراسىنا تىعىپ قانتالاعان قىزىل كوزىنىڭ قيىعىمەن اڭدىپ جاتىر. تىرپ ەتپەيدى. جالەل بولسا قىمتانا ءتۇسىپ وتىر. تىم بولماسا، تۇلىبىن دا الا الماي قالدى. ۋىلدەگەن جەل وتىندە پانا تابا الماي بۇتاققا جابىسا تۇسەدى. قىراۋىتىپ شاڭىتقان بۇتاق نە پانا بولۋشى ەدى.
ءيا، جاپىراق دەمەكشى، مەنىڭ ەسىمە وتكەن ءبىر وقيعا ءتۇستى.
بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن، حالەل، ەسىڭدە مە، جالەل، اقبوپە ۇشەۋىڭ شىلدەدە اربامەن جيدەك تەردىڭدەر عوي. سەن وندا كىشكەنتاي بالا ەدىڭ. اقبوپە دە ءالى اۋزىنان مايەگى شىققان بۇلدىرشىندەي جاس قىز بولاتىن. سەن جيدەكتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىندا جاتىپ اپ، بىرەسە اۋزىڭا، بىرەسە توباتايىڭا سالىپ جۇرگەندە، جالەل مەن اقبوپە ءبىرىن-بىرى قۋىپ ويناپ، ماعان قاراي جۇگىرگەن. اقبوپە جالەلدەن بۇرىن جەتىپ، بۇتاقتان بۇتاققا تيىنشە سەكىرىپ، جوعارى قاراي كوتەرىلە بەردى. اندا-ساندا تومەن قاراپ، سوڭىنان كەلە جاتقان جالەلگە: «تەز-تەز باسساڭشى اياعىڭدى، ءوزىڭ شابان ەكەنسىڭ عوي»، — دەپ اپپاق مارجانداي تىستەرى اقسيىپ سىقىلىقتاپ كۇلەدى. جالەل بولسا، شالقالاي قاراپ: «جەتەدى ەندى، توقتا، باسىڭ اينالادى»،— دەپ ورلەپ كەلەدى. ءبىر كەزدە «وي!» دەپ اقبوپە جۋان بۇتاقتىڭ بىرىنە وتىرا كەتتى. «نە بولدى» دەپ كوزى شاراسىنان شىققان جالەل جان ۇشىرىپ اقبوپەگە جەتتى. ال اقبوپە بولسا، جاس بالاشا بۇرتيىپ «ءوزىڭ كىسىنى اسىقتىراسىڭ» دەپ تىزەسىن سيپاپ وتىر. ماپ-مايدا ءمىنسىز تىزەنىڭ ءۇستىن بىردەمە سىزىپ كەتىپتى. بولماشى عانا قان كورىنەدى. جالەل «بايقاساڭ ەتتى» دەپ ەڭكەيە بەردى دە، اپپاق تىزەنى قايتا-قايتا ءسۇيدى. تاپ سول كەزدە سەن دە كەلىپ، تومەننەن قاراپ تۇرعانىڭ قايدا، حالەل. وندا مەن قازىرگىدەن بيىك ەم. قالىڭ جاپىراقتارىمدى جەرگە قاراي توگىپ جىبەرىپ، وسىناۋ وڭىرگە سىلانا قاراپ تۇراتىن اپپاق سۇلۋ قايىڭنىڭ ءوزى ەدىم. اسىرەسە، ەڭ بيىككە شىعىپ ەكى جاس قۇشاقتاسىپ وتىرعاندا مەنى سىرتتان قاراساڭ. مەنىڭ كەمەلىمە كەلىپ ارۋداي بوي تۇزەگەننەن بەرگى ەڭ سۇلۋ، كورىكتى كەزىم سول ءبىر شاق بولۋ كەرەك.
ەندى، مىنە، سيديعان تارباق بۇتاق جىلۋسىز سەلتيىپ، جالەلدى ءبىر ءتۇن ساقتاۋعا جاراي الماي تۇر. جالەل كوپكە دەيىن اياق-قولىن قوزعاپ، قالايدا ۇسىمەۋدىڭ شاراسىن كوزدەپ وتىر ەدى، ءبىرازدان سوڭ ودان دا قالدى. جالپاق بەلدىگىمەن ءوزىن-وزى ماعان بايلاپ، ايىر بۇتاققا اتشا ءمىنىپ وتىرعان قالپى قالعىپ كەتتى. اندا-ساندا شوشىپ ويانادى. ويانادى دا، دالاعا قاراپ قايتا قالعيدى.
قىس ءتۇنى قانداي ۇزاق. اسىرەسە اسىعا كۇتكەندە ءتۇن كورپەسىن قالىڭ بۇركەنىپ، تومسىرايىپ تۇنەرىپ تۇراتىن ادەتى ەمەس پە. ۇزاق ءتۇن ءمىز باقپاي جاتىپ الدى.
الدەن ۋاقىتتا بارىپ ءتۇن كورپەسى دە ءتۇرىلىپ شىعىس جاقتان الا ساۋلە كورىندى. وسى كەزدە ىسىلداي سوققان بوران دا تولاستاپ باسىلعان. تاڭ ساۋلەسى بىرتە-بىرتە بيىكتەپ اسپانعا مول جايىلىپ كەلەدى. الاعانشىق جاياۋ سىرعىما دا ءتۇنى بويى تىنىمسىز سوققان اق ساپالاق بوران ورنىن سىلاپ-سيپاپ، شەتسىز-شەكسىز ۇزىن جىلاندارشا قاتار تۇزەپ، باتىسقا قاراي يرەلەڭدەي شۇباتىلىپ كەتىپ جاتىر. كوشىپ جاتىر. الىستان اۋىل يتتەرى جىلى قورانىڭ ىشىنەن بىر-ەكى رەت ماڭق ەتىپ تۇنشىعا ءۇردى. ءبىز دە وياندىق دەپ حابار بەرگەندەي. سوناۋ ساي جيەگىندە قالقيعان ۇيلەردىڭ توبەسىنەن جىپتىكتەي سۇيىق ءتۇتىن كورىنىپ، لەزدە قويۋلانا ءتۇستى. ۋاقىت وتكەن سايىن اۋىل ماڭىندا ادام، مال داۋسى شىعىپ، شىڭىلتىر قار سىقىرلاي باستادى. ەل ورنىنان تۇردى. شىعىس جاق اسپان بەتى قارا قوشقىل ساۋلەدەن كۇرەڭىتىپ بارىپ، الدەن ۋاقىتتا قىزىل ارايعا مالىندى. قىلت ەتىپ وتتى كۇننىڭ ماڭدايى دا كورىندى.
سوندا عانا تورۋىلداپ جاتقان سالبوكسە قاسقىرلار كەبىندەرىن سۇيرەتىپ، جىلىسىپ كەتە باستادى. اۋەلى اياڭداي باسىپ ەرىنشەك جىلجىعان دالا بورىلەرى ءبىر قىر اسقان سوڭ عانا سولەڭدەپ جەڭىل جورتاققا اۋىسىپ، قارالارى ءوشتى.
سول تاڭدا قىپ-قىزىل بوپ ارايلاپ شىعىپ كەلە جاتقان التىن تاباق كۇن دە ماعان بۇرىنعىدان ەرەكشە كورىنگەن. بار بۇتاعىممەن ءيىلىپ، وعان ءتاجىم ەتىپ تۇردىم. قۋانىشىم قوينىما سىيماي: «تۇر، جالەل، تۇر. ويان. مەن سەنى بورىلەردىڭ ازۋىنان ساقتاپ قالدىم. اتتەڭ ولاردى قۋا المادىم. ولاردى قۋعان كۇن. قاراشى انە، كۇن شىعىپ كەلەدى. قانداي ادەمى. اۋىل دا وياندى. تۇر ەندى، جالەل، انە اۋىلىڭ دا ءتيىپ تۇر. ۇيىڭە بار. تۇر»،— دەيمىن. ءبىراق، جالەل ويانبادى. ول ماڭگى ۇيىقتاپ كەتىپتى».
سۋ قاۋداندا جاتقان حالەل باسىن وقىس كوتەرىپ الدى. كارى قايىڭ اششى سىقىر ەتىپ، ءبىر جامباسىنا قاراي دۇڭك ەتىپ قۇلادى. مەڭ-زەڭ بولىپ، اعاسىنىڭ ءولىمىن ەسكە الىپ جاتقان حالەلگە جالعىز اعاشتىڭ باسىندا وتىرعان جالەل دە ءقازىر بىرگە سىلق ەتىپ قۇلاعانداي سەزىلدى. ءبىراق ونى دەرياگين قايدان ءبىلسىن، قارت قايىڭنىڭ بۇتاقتارىن بالتامەن وتاپ ءتۇسىردى دە، قولتىعىنا سىيعانشا الىپ، دىرىلداتا جونەلدى.
تەك ماشيناعا جەتە بەرگەندە عانا حالەل ماعان «اعاشتى شاپپا» دەگەندەي بولىپ ەدى. «ونىسى نەسى» دەدى ىشتەي. ءبىراق قايتىپ وعان ورالعان جوق.
ال حالەل بولسا كوزىنەن جاس پارلاپ كەلەدى. ولاي-بۇلاي ماشينامەن ءوتىپ جۇرگەندە الىستان بۇلدىراپ كورىنەتىن جەتىم اعاشتىڭ ۇشار باسىنا قاراپ: «جالەل، مەنى كوردىڭ بە، مەن شوفەرمىن، جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن»،— دەپ ىشتەي ءۇن قاتۋشى ەدى. اعاش باسىندا ءدايىم جالەل وتىرعانداي كورىنەتىن. ەندى قۋ بۇتاقتى سۇيرەتىپ كەلە جاتقاندا كۇندە الىستان كورەتىن جالەلىمەن ءبىرجولا قوشتاسقانداي بولدى. ەندى ول جوق.
* * *
تاڭ سارىدە كەلگەن حالەل كۇن كوتەرىلگەنشە تۇياق سەرىپپەي قاتىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەدى، بەتىنە مۇزداي سۋ تيگەندەي تىتىركەنىپ كوزىن اشىپ الدى. باسىندا اقبوپە وتىر. قولىندا سۋعا مالعان مول شايى ورامال، قالىڭ قويۋ شاشى ءبىر جاق يىعىنا توگىلىپ، ۇلكەن بوتا كوزى مولدىرەپ، ايانىشپەن قاراپ وتىر. حالەلدىڭ كوزىنىڭ الدىنداعى ىسىكتى ورامالمەن قايتا باستى دا:
— تۇر، حالەل، جۇمىسقا باراتىن ۋاقىتىڭ بولدى، — دەپ ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرلادى.
حالەل باسىن كوتەردى. ىسىكتەن بە، ۇيقىدان با — كوزى جۇمىلا بەرەدى. كۇن ساۋلەسى قۇيىلعان تاپال تەرەزەگە قاراپ ەدى، تۇنگى جاۋىن اشىلىپ، دالا سەرگىپ قالعان ەكەن. اسپانداعى الا بۇلت جارىقتان قورعالاعان تاراقانداي تىم-تىراقاي قاشىپ، جوڭكىلىپ بارادى.
وكشەسىن قاداي باسىپ ۇيگە قاراساي كىردى. تۇكسيىپ ەسىك الدىنان بەرى اتتاماي تۇر. ءۇنسىز قالعان حالەلگە ءبىر، اقبوپەگە ءبىر قارادى دا، اۋزىنان ءجىپ شۇباتىپ تاستاعانداي سىر ەتكىزىپ پەشكە قاراي سىزدىقتاتا تۇكىردى. حالەل دە كوزىنىڭ استىمەن ارباسىپ، «قۇلاعىم سەندە» دەگەندەي تۇنەرىپ وتىر.
— ءوزىڭدى ءولىمشى عىپ سويعان ەكەن، بالەم ساعان سول كەرەك، — دەپ قاراساي كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ، قالتاسىنان شاقشاسىن الدى دا، ەرنىنە جارتى ۋىس ناسىبايدى سالا بەرىپ، «جاس وتاۋدىڭ» وتىنا ماي قۇيا سالدى. — انا ءبىر شاشى جالبىراعان سارى سايتانمەن ءامپايلىعىڭ ۇناماپ ەدى، اقىرى وسىعان اكەپ سوققان ەكەن. بۇل از ءالى. ءالى دالادا ولىگىڭ قالادى سەنىڭ.
اقبوپەنىڭ ايشىق قاسى ءدىر ەتىپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. حالەل ءۇنسىز. «اپىراۋ، دەرياگيننىڭ ۇرعانىن قايدان ەستىپ قويدى؟»
— ولەتىن بالا مولاعا قاراي قاشادى دەمەكشى، تۇزشىنىڭ يتىندەي ىلەسىپ، ءبىر ماشيناعا تالاسىپ، جابىسىپ ءجۇرسىڭ. سونداعى ءبىر ايلىق تابىسىڭ ءبىر بازاردان تۇسكەن تۇسىمگە جەتپەيدى. اتا تەگىندە سەندەي نامىسسىز ەشكىم جوق ەدى، كىمگە تارتىپ قور بوپ تۋدىڭ. ايتپايىن دەپ-اق ءجۇر ەم. تۇنەۋگۇنى بار مالدى قاسقىرعا جەگىزىپ، ايدالادا جالبىر شاش پەرىقاۋىممەن ەسىڭ شىعىپ جۇرگەننەن-اق سەزگەم. اقىرى سول ءۇشىن سوۆحوزعا جۇمىسقا كىردىڭ. اقبوپە كىمنەن كەم.
كوزىم ءتىرى تۇرعاندا بۇلاي باسىندىرمايمىن. سەن كەرەكسىز ەتتى دەپ، ءبىز كەرەكسىز ەتە المايمىز. تۇرادى ەكەنسىڭ — سوۆحوزعا بارۋىڭنىڭ الدى-ارتى وسى بولسىن. بارادى ەكەنسىڭ — ءبىر جولا كەت. اقبوپەگە دە رۇقسات بەر.
قاراساي جۇلىن تۇتىپ شىعىپ كەتتى.
حالەل بەتىنەن باسىپ وتىر. اقبوپەنىڭ الدىندا نە دەپ اقتالارىن، نەمەن ارىلارىن بىلمەيدى. ءبىراق اقتالۋدىڭ قاجەتى قانداي؟ اتتەڭ، اقبوپە حالەلدىڭ جالەل ءۇشىن تاياق جەگەنىن بىلسە؟.. نە ىستەۋ كەرەك؟ ءبارىن تاستاپ وقۋعا كەتۋ كەرەك پە؟ سوندا قۇلاعى تىنىش بولار ەدى. حالەل اقبوپەنىڭ جۇزىنە قاراي الماي، جاسقانشاقتاي بەرىپ ەدى، جەڭگەنىڭ ءوزى تىلگە كەلدى.
— حالەل، تۇر، جۋىنبايسىڭ با. تاماعىڭدى ءىش. — ءتىپتى داۋسى دا وزگەرگەن جوق. سىڭعىرلاعان قالپى.
حالەل تاماق ءىشىپ وتىرىپ كۇڭك ەتتى:
— ەندى جۇمىسقا بارمايمىن، — مۇنىسى الگىلەردى جۋىپ-شايۋ ەدى.
اقبوپە كۇلىپ جىبەردى:
— ول نە دەگەن ءسوز. بەتىڭدەگى تاڭبادان ۇيالىپ وتىرسىڭ با؟ ەشتەمە ەتپەيدى. ەرتەڭ-اق باسىلادى. قانە تەزدەت. جۇمىسىڭا بار، — دەدى دە ءبىر شىنى ءسۇت، ماي، نان وراپ سالعان ەسكى پورتفەلدى ەسىك الدىنا قويا بەردى. — تاعى دا تاس تاسيسىڭدار ما؟
— ءيا، كۇزگى ەگىنگە دەيىن تاس تاسيمىز، — دەپ ارقاسى كەڭىپ ورنىنان لىپ ەتىپ تۇرعان حالەل جولداعى پورتفەلدى ءىلىپ الىپ تىسقا شىقتى.
ورايى كەلدى دەپ، حالەلدىڭ ۇرىلعانىن جەبەۋ ەتىپ قاراساي سوۆحوز كەڭسەسىنە دىگىردى سالا كىرگەن:
— جولداس مورگۋن، بۇل نە باسسىزدىق؟! كىمدى باسىناسىڭدار؟ بالامدى جۇمىسقا بەرسەم، تاياق جەسىن دەپ بەرگەم جوق. كوگالا قويداي عىپ سابايتىنداي ونىڭ جازىعى نە؟! بۇگىننەن باستاپ حالەلدى بوساتىڭدار.
مورگۋن تۇسىنبەي قالدى.
— ول نە، اقساقال؟ نە جونىندە ايتىپ تۇرسىز؟ ءتۇسىندىرىڭىزشى، دۇرىستاپ.
— قاراماعىڭداعى ادامدارىڭدى بىلمەيسىڭ. ونىڭ نە تۇسىنەتىنى بار. حالەل سوققىعا جىعىلىپ ۇيدە جاتىر. تاڭەرتەڭ نە بولسا دا انا قاسىنداعى جىگىتتەن كەلدى. مەيلى ونى ءتۇتىپ جەسەڭدەر دە وزدەرىڭ بىلىڭدەر. مەنىڭ ايتارىم، ەندى حالەل جۇمىسقا شىقپايدى، شارۋالارىڭ بولماسىن، — دەپ قاراساي شىعا بەرگەندە رايحان كىردى ىشكە. قارسى كەلگەن رايحاندى كيىپ-جارىپ وتە الماي كەيىن قاعىلعان قاراساي العاشقى قارقىنىنان ايرىلىپ كىبىرتىكتەپ قالدى.
— بۇل نە ايعاي! — دەپ رايحان ورنىنا بارىپ وتىرعاندا عانا كۇمىلجىپ تىلگە كەلدى.
— سوۆحوز، سوۆحوز دەپ حالەل ۇيدە وتىرا الماي جۇمىسقا تۇرىپ ەدى. سوۆحوزدارىڭ مىناۋ بولسا، جەتىسەدى ەكەنبىز. ءبىر اي بولماي جاتىپ كورىنگەننەن تاياق جەسە، ەرتەڭگى كۇنى ءبىر شۇڭقىردا ءولىپ قالماسىنا كىم كەپىل.
رايحان سالقىن جۇزبەن سىزدانىپ وتىردى دا:
— ءسىز سوۆحوزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن قام جەمەي-اق قويىڭىز. بالاڭىزدى جۇمىستان العىڭىز كەلسە ەشكىم قولىڭىزدى قاقپايدى. ال ەندى ونىڭ كىمنەن تاياق جەپ، سوققى كورىپ جۇرگەنىن بىلەيىك. الدىن الا اپشىڭىز قۋىرىلماسىن. بىزدە ودان باسقا دا جۇمىس جوق ەمەس. بارا بەرىڭىز، — دەپ كەڭسەدە وتىرعان ءبىر جۇمىسشىعا بۇرىلدى.
بۇل كەزدە حالەل كەشەگى جاۋىندا سالتاق-سۇلتاق باتپاق بولعان گاراجداعى ماشيناسىن جۋىپ جۇرگەن. پۋتيەۆكا تولتىرىپ شىققان دەرياگين ونىڭ تۋ سىرتىنان كەلدى، ءبىر جاق شەكەسىن شۇبەرەكپەن بايلاپ العان — جارالى حالەلدەن ىشتەي ۇيالسا دا، باعانا قاراسايدىڭ كەلىپ كەتكەنى ەسىنە تۇسكەندە زىعىرى قاينادى:
— سەن نەمەنە ۇيىڭە شاعىم ەتىپ جۇرگەنىڭ. قيراتارسىڭ. سەندەيلەردىڭ تالايىن كورگەمىز، — دەپ قاسىنان كۇجىرەيىپ وتە بەردى. حالەل «شاعىم ەتىپسىڭ» دەگەن جالاعا نامىستانىپ ورتەنىپ كەتە جازدادى. ءبىراق ەشتەمە دەمەدى. كەشەگى سوققىدان تامىرى قىزارىپ قانتالاعان ءزارلى كوزىمەن ىزالانا قارادى. «اتتەڭ كىشكەنتايمىن، ءالىم جەتپەيدى. شىركىن-اي!» دەپ ءىشى قازانداي قاينايدى. — ال، كوگەرشىنىم، مەنىمەن ءجۇرۋ بۇدان بىلاي ءتىپتى ءقاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. كىم بىلەدى. ەرتەرەك جىلى ورىن تاۋىپ العانىڭ دۇرىس بولار.
حالەل بار ءوشىن ماشينا كاپوتىنان الارداي، سۋ شۇبەرەكپەن ىسقىلاپ ءجۇر. «كورەرمىز كەزىندە».
— دەرياگين، تالجانوۆ، — دەدى جاڭا رايحان جىبەرگەن جۇمىسشى كەلىپ، — سەندەردى كەڭسەگە شاقىرىپ جاتىر.
— كىم ول؟ — دەپ دەرياگين كابينادان باسىن شىعاردى.
— مورگۋن، رايحان سۇلتانوۆنا. سەندەرگە نە جەتپەي ءجۇر؟ توبەلەسكەنسىڭدەر مە، نەمەنە؟ — دەپ الگى جۇمىسشى كەتىپ قالدى. — ال تەز كەلىڭدەر!
— ا-ا، سەن باستىقتارعا دا ارىز ەتكەن ەكەنسىڭ عوي. ءما، — دەپ دەرياگين تۇلدانىپ كابيناداعى حالەلدىڭ فۋفايكاسىن، تاماق سالعان پورتفەلىن ەسىكتەن لاقتىرىپ جىبەردى. — بار، ايت. مەن كەلمەيدى دە. ءبارىن ايت. مەنى ۇردى، ەندى بىرگە بارسام تاعى ۇرادى دە.
دەرياگين ماشيناسىن گۇر ەتكىزىپ، كەتە باردى. حالەل نامىستان جارىلىپ كەتە جازداپ كەلەدى. جالعىز قالعان سوڭ امالسىزدان كەڭسەگە بەتتەدى.
— دەرياگين قايدا؟ — مورگۋن كوزىنىڭ الدى كوكپەڭبەك حالەلگە قاراپ، بۇعان كىنالى كىم ەكەنىن سالعان جەردەي ءبىلدى.
— قايدان بىلەيىن... مەنى نەگە شاقىردىڭىزدار؟
— بەتىڭە نە بولعان، تالجانوۆ؟ — رايحان ايانىشپەن قاراعانداي بولدى. — كىممەن توبەلەسىپ ءجۇرسىڭ؟
— ەشكىممەن دە توبەلەسكەن جوقپىن. ماشيناعا سوعىپ العام... باسقا سۇراقتارىڭىز جوق پا؟!
اشىنا سويلەگەن بالانىڭ مىنەزىنە مورگۋن كۇلىپ جىبەردى.
— سەن ءوزىڭ ءبىز ۇرعانداي بولىپ تۇرسىڭ عوي. ماشيناعا سوققان بەت ونداي بولمايدى، مىناۋ عوي، — مورگۋن بالعاداي جۇدىرىعىن كورسەتتى. بۇرىن بوكسشى بولعان ديرەكتورعا حالەلدىڭ بەتىندەگى ءار تاڭبانىڭ قالاي تۇسكەنى، قالاي سوعىلعانى بەس ساۋساعىنداي. — ەشتەمە ەتپەيدى، تويعا دەيىن جازىلادى. ءبىراق سەندەرگە نە جەتپەي ءجۇر؟ دەرياگين ءىشىپ العان جوق پا ەدى؟ ول ءوزى وندايدى ۇناتاتىن كورىنەدى.
— ەشتەڭەسىن بىلمەيمىن... ماعان ەندى كەتۋگە بولا ما؟
— جوق، اۋەلى تىڭداپ ال، سوسىن ءبىر جولا كەتەرسىڭ مۇمكىن، — دەپ رايحان ادەيى سىناي قارادى. — سەنىڭ سوۆحوزدا جۇمىس ىستەۋىڭە تۋعاندارىڭ قارسى كورىنەدى...
— مەنىڭشە ونجىلدىقتى بىتىرگەن ادامنىڭ ءوز ەركى وزىندە شىعار. جۇمىس ىستەيمىن بە، ىستەمەيمىن بە، ونى ءوزىم شەشۋگە پراۆولى بولارمىن، — دەپ حالەل اكەسىنىڭ بۇلدىرگەنىن تۇسىنە قويدى.
— سولاي بولسا، ءبىز سەندەردى ءبىر ماشينانىڭ ىشىندە توبەلەستىرىپ قويىپ وتىرا المايمىز. نە ءۇشىن دەرياگين سەنى ۇردى؟
— ونى نەسىنە سۇرايسىزدار. مەنىڭ جۇمىس ىستەۋىمە ونىڭ قانداي قاتىسى بار. مەن سىزدەرگە شاعىم ەتكەن جوقپىن عوي. تاياق جەگەن مەن ەكەنمىن، وندا جۇرتتىڭ شارۋاسى قانداي؟!
رايحان دا، مورگۋن دە حالەلدىڭ مىنەزىنە ىشتەي كۇلىپ وتىر. ايتسە دە ەندى ولاردى شيەلەنىستىرە بەرۋگە بولمايدى.
— جارايدى، — دەدى رايحان، — ەگەر جۇمىس ىستەگىڭ كەلسە، موروزوۆقا بار دا ايت. ماستەرسكويعا اۋىستىرسىن.
حالەل شورشىپ ءتۇستى:
— رايحان اپاي، مەن دەرياگينمەن بىرگە ىستەيمىن. نەگە ودان ايىراسىز. مەنىڭ كىنام نە؟ رايحان اپاي، فەدور ۆاسيليەۆيچ، — دەپ قانتالاعان قىزىل كوزى جاساۋراپ ەكەۋىنە الما-كەزەك قارادى. — تىم قۇرىماسا ءبىراز ىستەيىن دە.
— جوق، حالەل! سەن تۇسىنبەي تۇرسىڭ. ماستەرسكويعا بارۋىڭ وتە قاجەت. سىنعان ماشينالارعا رەمونت جاساۋدى ۇيرەنبەي تۇرىپ، جاقسى شوفەر بولۋعا بولمايدى. ءتىل ال... بار ەندى... وندا كوزىڭ قانادى، وزىڭە جاقسى... ال، دەرياگينمەن كەيىن سويلەسەيىك...
— رايحان اپاي، مەن ءۇشىن سويلەسپەي-اق قويىڭىزدار...
«قاپ، دەرياگين ەندى مەنى قورىقتى دەيدى-اۋ»، — دەپ حالەل ىشتەي نامىستانىپ گاراجعا قاراي اياندادى.
* * *
قاراساي رايحاننىڭ شاقىرتۋىمەن سوۆحوز كەڭسەسىنە قاراي كەلە جاتىر. ول وسى شاقىرتۋدى «جاڭا تالاپ» كولحوزى سوۆحوز بولىمشەسىنە اينالىپ، پارتيا ۇيىمى وسى ورتالىققا كوشكەننەن بەرى كۇتكەن ەدى. سوندىقتان دا الدىن الا دايىنداپ جۇرەتىن سوزدەرىن تاعى دا سارالاپ، ىشتەي پىسىقتاپ كەلەدى.
باس ينجەنەردىڭ شاعىن بولمەسىندە تورت-بەس ادام وتىر. ءبارى ورىس. قاراساي اۋىل قازاعىنىڭ داستۇرىمەن ەسىكتى قاقپاستان ىشكە ەندى دە، تابالدىرىقتان اتتار، اتتاماستا:
— اسسالاۋماعالايكو-و-م، — دەپ داۋسىن كوتەرە شىعارىپ، بوساعادا تۇرىپ قالدى.
توردەگى جۇپىنى ستول باسىندا وتىرعان رايحان كۇندە ارالاسىپ جۇرەتىن ادامىنشا قاراسايعا سامارقاۋ عانا باسىن يزەپ:
— زدراۆستۆۋيتە، پريساجيۆايتەس، — دەپ قاتارداعى ورىندىقتاردىڭ ءبىرىن يەگىمەن نۇسقادى. قاراساي ويلاعانداي رايحاننىڭ ءوڭى ەش قۇبىلمادى دا، وزگەرمەدى دە. سالقىن قالپىنان اۋعان جوق.
ونىڭ ورىسشا امانداسقانىن قاراساي «مەنىمەن ورىسشا سويلەسىپ، مىنا ادامداردىڭ الدىندا ءبىراز القىندىرىپ الايىن دەپ وتىر ەكەن» دەپ جورىدى. ءجيى-جيى قالا شىعىپ، ساۋدا جاساۋمەن ءجۇرىپ، ورىس ءتىلىن اجەپتاۋىر يگەرگەنمەن، رايحاننىڭ الدىندا شەشىلە سويلەۋگە ءوزىنىڭ ورىسشاسىن قوراش سانادى. ەندى كوكىرەگىندە سايراپ تۇرعان تالايدان بەرى جينالعان سوزدەرىن ىشتەي ورىسشاعا اۋدارىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
ءبىراق رايحان تاعى دا ويلاعانىنان شىقپادى. قاسىنداعى ادامداردىڭ باس-باسىنا جەكە تاپسىرىس بەرىپ، قوشتاستى دا، جەكە قالعان قاراسايمەن قازاقشا سويلەستى.
— ال، ءسىزدى شاقىرتقان سەبەبىم مىناۋ، — دەپ، رايحان ورنىنان تۇرىپ تەرەزە الدىنا باردى. بۇدان ارعى ءسوزى «ەندى سوۆحوزدا سەن تۇراسىڭ نە مەن تۇرامىن» دەيتىندەي كورىندى قاراسايعا. ءبىراق ول ءسوز ايتىلمادى. جاسىنان ورىس مىنەزدى بوپ وسكەن رايحان بۇرىنعى ەتكەندەردى كەك المايتىن دا شىعار. ونى ۋاقىتقا بايلانىستى نارسە دەپ ۇمىتىپ تا كەتكەن بولار. كىم ءبىلسىن؟ ايتەۋىر، ەسكى جارانىڭ اۋزىن اشقان جوق. تەك، قاراسايدىڭ بۇگىنگى تۇرمىسىنىڭ توڭىرەگىندە بايسالدى سويلەسىپ وتىرىپ، ەندى مەنىڭ شەڭگەلىمدەسىڭ دەگەندى سەزدىرگەندەي بولدى.
— ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز، تىڭ دالاسىنا ەلىمىزدىڭ بار تۇكپىرىنەن، جەر-جەردەن ادامدار كەلىپ، ۇلكەن ىسكە ۇلەس قوسىپ جاتىر. ال، «جاڭا تالاپ» كولحوزى وسى سوۆحوزدىڭ بولىمشەسىنە اينالعالى ءبىراز ۋاقىت بولدى. سودان بەرى ءسىز سەكىلدى جەرگىلىكتى ادامنىڭ قول قۋسىرىپ وتىرۋىن قالاي كورەمىز؟!
— مەن، ەندى...
— يا، ءسىز قول قۋسىرىپ تا وتىرعان جوقسىز. قولىڭىزداعى مالىڭىزدىڭ توڭىرەگىنەن شىعا الماي ءجۇرسىز. ونى قالاي دەۋگە بولادى؟
وسى ءبىر سۇراق قويىلار دەپ كەلگەن قاراساي بۇعان دايىنداعان جاۋابىن وسى ارادا ىركىلمەي ايتتى.
— سول مالى بار بولعىردىڭ ءوزى ءبىر-اق كۇندە كوبەيدى عوي. كولحوزدىڭ جىلدا ەڭبەككۇنگە بەرگەن مالىن الماۋشى ەدىم. تابىندا ءجۇرىپ كوبەيە بەرىپتى. كولحوز تاراعاندا مالدى اقشاعا شاعىڭدار دەپ ەم، پراۆلەنيە وعان كەلىسپەدى. ەندى ءوزى دە يتكە-قۇسقا جەم بوپ تاۋسىلدى. ءتىپتى سودان قۇتىلعانىما مىڭ دا ءبىر تاۋبە ايتىپ وتىرمىن، — دەپ رابايسىز كۇلدى. قانشا دايىندالعان ءسوز بولعانمەن، جاتىق شىقپاعانىن ءوزى دە سەزدى. رايحان دا ساراڭ عانا ەزۋ تارتتى.
— مالىڭىزدى شاش، يتكە-قۇسقا جەم ەت دەپ وتىرعان مەن دە جوق. ءبىراق قوعام جۇمىسىنا، حالىق قىزمەتىنە ارالاسۋ ەڭ باستى مىندەتىمىز ەمەس پە.
— ارينە، و نە دەگەنىڭىز. ءبىراق... ءبىراق... — دەپ، قاراساي كومەيىنە تىرەلگەن ءسوزىن ايتا الماي قالدى.
— ءيا، ايتىڭىز، ايتىڭىز. ونشا ۋداچنىي بولماسا دا: «اۋىزعا كەلگەن ءسوز تۇكىرىك، جۇتىپ قويسا ماكۇرىك» دەۋشى مە ەدى، قالاي...
— باسقا پالە تىلدەن، — دەيتىن دە ماقال بار عوي.
— ءسىز سوزدەن تارتىنباڭىز. كەيىن ءوز ءسوزىم وزىمە جاۋ بوپ شىعار دەگەن ويدان اۋلاق بولساڭىز قايتەدى.
قاراسايدىڭ كوڭىلىندەگى دە وسى ءقاۋىپ ەدى. تىكسىنىپ قالدى. ءبىراق ەندى جالتارارعا جول تابا الماي، ويىنداعىسىن اڭداۋسىز ايتىپ سالدى:
— بۇرىن سوۆحوز جەرىندە قىزمەت ەتىپ كورمەگەن باسىم قورقا بەرەم. اۋدان ورتالىعىنا كوشىپ بارىپ، ەندىگى قالعان ءومىرىمدى قولىمنان كەلەتىن ءبىر كىشىگىرىم قىزمەت ىستەپ، ونداعى بالالارىممەن دە ءبىر جەردە وتىرسام با دەگەن ويىم بار ەدى.
— سوندا قالاي، — رايحان قاراسايعا ءسال قاباعىن شىتا قارادى. قاراساي تىكە قاراي الماي كوزىن الىپ قاشتى. — بۇرىن جالعىز ءۇي وتىرعاندا ول تۋرالى ويلاماي، سوۆحوز ورناعان سوڭ ات-تونىڭىزدى الا قاشپاقشىمىسىز؟ اۋدان ورتالىعىنان تابىلعان جۇمىس سوۆحوزدان تابىلمايدى دەپ قورقامىسىز؟
— رايحان، سەن ءالى دە ماعان وكپەلەيدى ەكەنسىڭ عوي... ارينە ونىڭ ورىندى. ءبىراق ءسوزدى وسىلاي بۇرمالاۋعا بولا ما؟ مەن ادال، شىن كوڭىلىمدى اعىمنان جارىلىپ ايتىپ وتىرمىن. ەگەر قولىمنان اۋىر جۇمىس كەلمەسە قايتەم. قارتايعان شاعىمىزدا قۇر شابۋىلداي بەرگەنمەن بولا ما؟ كەشە سوعىس جىلدارى، ەلدە ەر-ازامات جوق كەزدە اتقاردىق. ال ءقازىر...
— ءقازىر دە اتقارا الاسىز. كوڭىل جۇيرىك، جۇرەك تازا بولسا ءبارىن دە ىستەي الاسىز. قولىڭىزدان كەلەتىن جۇمىستى بەرەمىز. ىستەيسىز. ويلانىڭىز. ەندى بۇلاي ءجۇرۋدىڭ ورنى جوق. — رايحان بىلەگىندەگى ساعاتىنا قارادى. — ال عاپۋ ەتىڭىز، بريگادا باسىنا بارۋشى ەم. ەسىڭىزدە بولسىن، الگىندەي وكپە، باۋىر دەگەندى بۇدان بىلاي جاڭعىرتپايتىن بولايىق.
ءسوز وسىمەن تامامدالدى.
قاراساي ءبىر اسىلىن جوعالتىپ، ىزدەگەن كىسىدەي ۇنەمى جەرگە قاراپ جۇرەتىن ادام. ءقازىر دە كەڭسەدەن شىعىسىمەن باسىن تومەن تۇقىرتىپ، كۇدىرەيگەن جاۋىرىندى يىعى قۇنىسىپ ويعا ءتۇستى. ءوزىن كىنالاپ كەلەدى: «اپىر-اي، مەن وسى بەكەر ۇرەيلەنىپ ءجۇرمىن-اۋ. الگىنىڭ الدىندا تىم جاسىقتىق كورسەتكەن جوقپىن با؟ نەگە ەكى ءيىنىم تومەن ءتۇسىپ كەتتى؟ قايتا بەتىندە شىركەۋى بار ول جاسقانسىن. باسقا جەرگە كوشەم دەپ نەسىنە اعىمنان جارىلدىم. ول ءتىپتى بۇرىنعىنى ويلايتىن ءتۇرى جوق قوي. الدە تالايدى كورىپ، جىرىندى بولىپ كەلگەن اككى ايەل سايقالسىپ وتىر ما؟ ول دا مۇمكىن-اۋ. باۋىرعا كىرىپ الىپ ىشتەن شالعىسى كەلەتىن شىعار. جوق، ونىڭ بولماس. اش بەلدەن مەن بۇرىنىراق الارمىن».
«شىركىن-اي، — دەدى ۇيىنە جەتە بەرە تىستەنىپ، — باياعىدا عوي، وسى قاتىننىڭ ورايى كەلمەدى. اتتەڭ، نە كەرەك، شولاق بايتالداي شولتاڭداتپاي، ي عىپ جىبەرەتىن ەدىم. اۋسەلەڭدى سوندا كورەتىن ەم».
بۇل — رايحاننىڭ بۇلدىرشىندەي جاس كەزىندەگى وقيعا ەدى.
كۇرگەرەي قارتتىڭ ءتورتىنشى جىرى
ءيا، رايحاننىڭ بۇلدىرشىندەي جاس كەزى، جاڭا بوي جەتكەن شاعى ەدى. سۇلۋ مۇرت قايتقان جىلدىڭ قىسىندا شارباق كولدەگى اتاي يۆان ماكسيموۆيچتىڭ ۇيىنە اپارىپ ورىس شكولاسىنا بەرگەم. سونى تامامداپ كەلگەن كەزى. اۋىلدا سۇلۋ مۇرتتىڭ الىس ءبىر اعايىنى بولاتىن. سول ەندى «رايحاندى ءوز قولىمىزدان ۇزاتامىز، سىرتتا تەنتىرەپ جۇرگەنى جەتەدى» دەپ قازاقشىلىقپەن كوزى زاعيپ شەشەسى ەكەۋىن قولىنا كىرگىزىپ العان. سودان بەرى رايحانعا تىنىشتىق جوق. ماڭايداعى اۋىل ادامدارىنىڭ قۇدا تۇسۋگە كەلمەگەنى كەمدە-كەم. ءبىراق رايحاننىڭ ءوزى ەش جەردى قالامادى.
ۇلى كانپەسكە بولاتىن جىلدىڭ باسى ەدى. قاڭتار ءوتىپ، اقىرعان اقپان كەلدى. اپتالاپ سوعاتىن قالىڭ بوران اشىلىپ، شىتىناعان ايازدى اي باستالعان. كۇن كوتەرىلە بەرە ەكى جەرىنەن قۇلاقتانىپ، قىراۋىتىپ شاڭىتىپ تۇرادى. بەتتى جالاپ تۇرعان عالامات ءبىر كۇن. بالتا اۋلىنىڭ كەدەي-كەپشىكتەرى قولدا بار سوعىمىن سويىپ الىپ، جاز شىققانشا تالعاجاۋ عىپ، تىرشىلىك ەتىپ جاتىر. دالادا شىڭىلتىر اياز قانشا كارىن توكسە دە، ەرتەڭ شىعار كوكتەمنىڭ قامىن جاساپ، كولىك-سايماندارىن جوندەپ، كەلەر كۇنگە زور ۇمىتپەن، تىلەكپەن قارايدى.
بايلار جاعى توڭ-تەرىس. بيىلعى اياز ارقالارىن قارىپ جىبەردى. ول — كانپەسكەنىڭ ايازى. ايلى ءتۇنى تىنىمسىز جورتاتىن اش قاسقىرداي، بايلار جاعى، اسىرەسە مالجان تۇقىم-جۇراعات، ءزاۋ-زاتىن ىزدەپ اۋىل-اۋىلدى كەزىپ، جان ۇشىردى. بۇرىن شاشاۋ شىعارماي جيىپ، مالايىنا ءبىر تۇگىن قيماي كەلگەن مالىن جەتى اتادان قوسىلاتىن جاقىنى بولسا تىققىشتاپ، جالىنىپ-جالپايىپ ءجۇرىپ قوراسىنا كىرگىزىپ، جاسىرا باستادى. سۇيتە ءجۇرىپ ءمۇلايىم ەمەس، قايتا كولدەنەڭگە اشۋلى، ىزبارلى. كۇشىگىن الدىرعان قاسقىرداي الاسۇرىپ، جاتاقتارعا قاندى كوزىمەن قارايدى. قولىنان كەلگەن ايۋاندىعى بولسا، بارىن سالىپ، ايانىپ قالارى جوق. ءولىم الدىنداعى ساراڭداي، دۇنيەدەگى نە اسىلدىڭ ءبارىن ارتىندا قالدىرماي قىلعىپ جۇتىپ، جايپاپ كەتپەك نيەتتەرى. ءبىراق قانشا ورشەلەنىپ ارىلداسا دا، بالتا اۋلىنىڭ كەدەيلەرى ايىلىن جيعان جوق. بار ايلا-امالىن قولدانىپ ەكى ءجۇزدى قۋ تۇلكىشە قۇيرىعىمەن الداسا، جاتاق جاققا سىرتىن بەرىپ، ميىعىنان كۇلدى. ايتەۋىر باي اۋلى كۇندە ابىگەر دە، كەدەي اۋلى تىنىش. وسىنداي تىنىش، بەيبىت كۇننىڭ ءبىرى بولاتىن. ءتۇن ورتاسى اۋىپ، ناعىز شىرت ۇيقىدا جاتقان كەزىمىز.
تەرەزە كاسەگى ءدۇرس ەتە قالدى. شوشىپ وياندىم. پەش ۇستىندە جاتقان ليزا دا:
— كۇرگەرەي-اۋ، بۇل كىم بولدى؟ — دەپ شاشى جالبىراپ اتىپ تۇردى.
قورا ىشىندەگى يت تە شابالانىپ ءۇرىپ، بىرەسە ۇلكەن قاقپاعا بارىپ، بىرەسە ءۇيدىڭ ەسىگىن تىرنالاپ شاپقىلاپ ءجۇر.
تەرەزە تۇبىنەن الدەكىمنىڭ ىڭىرسىعان داۋسى شىعادى. قىراۋ باسقان جاماۋلى شىنىنى ۇرلەپ، سىعالاپ ەم، تەرەزە قۋىسىنا بۇك تۇسە قۇلاعان بىرەۋدى كوردىم. اي جارىعىندا اعاراڭداپ جاتىر. ايەل ادام. بىردەمە دەپ سويلەيدى، ءبىراق داۋسى ءالسىز، ەستىلەر ەمەس. سىرت كيىمىمدى دە ۇستىمە ىلۋگە مۇرشام كەلمەي، دامبالشاڭ تىسقا اتا شىقتىم. جىلمىڭ ەتىپ شىققان قارا يت تەرەزە تۇبىندەگى ادامعا دا مەنەن بۇرىن جەتتى. قاباعان يت بوتەن ادامدى جارىپ تاستار ما ەكەن دەپ، زارە-قۇتىم قالماي:
— كەت، ءاي، كەت! — دەپ زەكىپ، ايعاي سالىپ كەلەم. ءبىراق قارا يت تەرەزە الدىندا ءبۇرىسىپ جاتقان كويلەكشەڭ ادامدى بارا يىسكەپ، قۇيرىعىن بىلعاڭداتىپ تۇر. مەن جەتە بەرگەندە الدىمنان شىعىپ، سەكىرىپ «اياعىڭدى باسساڭشى» دەگەندەي بىر-ەكى رەت ابالاپ، قايتا جۇگىردى. قىڭسىلاپ، شىر كوبەلەك اينالادى.
جالاڭ اياق، جالاڭ باس، جالعىز ءىش كويلەگىمەن دىردەكتەپ جاتقان رايحان ەكەن. ءۇستى پارا-پارا.
— جانىم-اۋ، نە بوپ قالدى؟ — دەپ كوتەرىپ الدىم. ءبىر ءتۇيىر جاس كوزىمنەن ىرشىپ كەتتى. رايحاننىڭ كەزەرگەن ەرنى يكەمگە كەلمەيدى. ونە بويى قالتىراپ، «ۇيگە، ۇيگە، تەز» دەگەن يشارات ءبىلدىردى. قاقپانىڭ اۋزىنا جەتە بەرگەنىمدە شىڭىلتىر قاردى ساقىر-سۇقىر ەتكىزىپ شانالى، سالت اتتى ادامدار ەكىنشى جاقتان قۇيىنداي ۇشىپ كەلىپ قالدى. جۇرىستەرى سۋىت. مەن دە جان دارمەندە قوراعا جىپ بەرىپ، يىعىممەن قاقپانى تىرەپ، ەسىكتىڭ جۋان قالجۋىرىن وتكىزە قويدىم. سىرتتا قالعان قارا يت ارس ەتە ءتۇستى دە، لەزدە قاڭق ەتىپ دىبىسى ءوشتى. سونىڭ ارتىنشا-اق اتتان تۇسە-تۇسە ۇمتىلعان ادامدار قامشىنىڭ سابىمەن، سويىلمەن قاقپانى ۇرعىلاپ، ايعاي-سۇرەڭ سالدى.
مەن ءالى دە نە بولعانىن تۇسىنبەي، رايحاندى جىلى توسەككە سالىپ، جالاڭاش دەنەگە توندى قوڭىلتاق كيە-ميە قوراعا قايتا شىقتىم. بوساعادا تۇرعان لومدى بىلەۋلەي ۇستاپ، ەسىككە كەلسەم، قاقپانىڭ ەكى-ۇش تاقتايى سىنىپ ۇڭىرەيىپ قالىپتى.
— توقتاڭدار، نە كەرەك سەندەرگە، — دەپ ىشتەن ايقاي سالىپ ەم، تىستاعىلار باسەڭسىپ:
— اش ەسىكتى، سەن ول قىزدى جاسىرىپ وتىرا المايسىڭ، — دەپ سەس كورسەتىپ، تىلگە كەلدى.
— سەندەر كىمسىڭدەر ءوزى، اۋەلى سونى ايتىڭدارشى؟! — دەيمىن ىشتەن.
— كىم ەكەنىندە نە اكەڭنىڭ قۇنى بار، اش ەسىكتى!..
ءومىرى ادام بالاسىنان بوقتىق ەستىپ كورمەگەن باسىم، نە بولعانىمدى بىلمەيمىن. ونە بويىم قالتىراپ، كوزىم قانعا تولىپ ەتتى. قاقپانىڭ كولدەنەڭ اعاشىن سۋىرىپ تاستاپ، تىسقا اتا شىقتىم. ەسىك الدىنا ۇيمەلەگەن ءۇش-تورت ادام كەيىن لىقسىپ، اناداي جەردە تۇرعان شانانىڭ قاسىنا وشارىلىپ تۇرىپ قالدى. تاپ قاقپانىڭ تۇبىندە سۇلاپ قارا يت جاتىر. اي جارىعىندا تۇمسىعىنان دىردەكتەپ اققان قارا قانىن دا كوردىم. ءيتتىڭ ۇستىنەن اتتاپ ءوتىپ، ۇزىن، جۋان سۇيمەندى ۇرشىقشا ءۇيىرىپ:
— ال، كەلە قويىڭدار. تۋرا مىنا قارا ءيتتىڭ جولىن قۇشتىرايىن. ال، قانە، ەر ەكەنسىڭدەر، — دەپ اۋزىما دا ءجوندى ءسوز تۇسپەدى. ەشقايسىسى باتىپ جاقىنداي المادى. مەن دە ورتالارىنا تۇسپەيىن دەپ، ەسىك الدىنان ىلگەرىلەمەي تۇرمىن. ولار ەندى جاي وراعىتىپ، ارا-اراسىندا مىسقىل سوزبەن كەكەتە باستادى. داۋىستارىن سەزدىرمەۋ ءۇشىن مىڭقىلداپ سويلەيدى.
— ءاي، كوك كوز ورىس، ساعان نە جوق؟! قىز الىپ قاشۋ اتا-بابامىزدىڭ سالتى. سەن، نەمەنە، ارا تۇسەيىن دەپ پە ەڭ؟
— الدە ءوزىڭ قاتىن ۇستىنە قاتىن ەتىپ الايىن دەپ پە ەڭ؟
زىعىرىم قايناپ، ونە بويىم قالش-قالش ەتەدى. امال نە؟
— ءاي، حايۋاندار، وسى ءسوزدى نە بەتتەرىڭمەن ايتىپ تۇرسىڭدار. اكەسىز قىزدى باسىنايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر. كوزىمنىڭ تىرىسىندە ەش پەندەگە سۇلتاننىڭ ارۋاعىن اتتاتپاسپىن، — دەگەننەن باسقا دارمەن جوق. ءبىرلى-جارىم ادام بولسا جايراتىپ-اق سالار ەم. ولار كوپ. ونىڭ ۇستىنە كولدەنەڭدەي ۇستاعان بىر-ەكى سويىلى دا بار.
— مۇنىڭ قامقورشىلىنا نە بەرەرسىڭ. قاڭعىعان سارى ورىس ەندى بيلىك ايتۋعا جاراعان ەكەن. موينىڭ ىرعايداي، ءبيتىڭ تورعايداي بولىپ كەلىپ ەڭ باياعىدا. تويىنايىن دەگەن ەكەنسىڭ.
— نە دەسەڭدەر و دەڭدەر. مەن قىزىمدى سەندەردىڭ مازاعىڭا بەرگەنشە، وسى بوساعادا مىنا قارا ءيتتىڭ قاسىندا قالارمىن، تۇسىندىڭدەر مە؟!
— قىزىم دەيدى-اي.
— ماسقارا-اي، مۇسىلمانعا كاپىر اكە بولىپتى دەگەندى قايدان ەستىپ ەدىڭدەر. زاماننىڭ مۇلدەم بۇلىنگەنى-اۋ.
— ال ەندى زامان-مامان دەپ وتتاماي تاباندارىڭدى جالتىراتىڭدار، — دەپ ۇمتىلا ءتۇستىم. قانىم قايناپ كەتتى.
— ءاي، مىناۋ نە دەيدى؟ قورشاڭدار، جىگىتتەر! — دەپ بىرەۋى اششى داۋىستاپ قالىپ ەدى، سالت اتتىلار دا اتىن تەبىنە ءتۇستى. ىزا قىسقاندا مىڭقىلداپ وتىرعان شاناداعى ادام دا داۋسىن وزگەرتە الماي قالدى. تانىس داۋىس. كىمنىڭ داۋسى ەدى، باتىر-اۋ. ءبىراق ويلانۋعا مۇرشا جوق. وڭ جاق بۇيىردەن تايانا بەرگەن اتتىلى سويىلىن سىلتەي بەردى. بۇعا بەرىپ سۇيمەندى مەن دە قارسى سەرمەپ قالدىم. قاق سويىل ساتىر ەتىپ، شورت ءۇزىلىپ، جۇمىر باسى كوككە ۇشتى. ەكىنشى ءبىرى سول جاعىمنان اتىن ويناقتاتىپ كەلىپ، قامشىمەن ۇرىپ وتە شىقتى.
سۇيتكەنشە بولماي، اۋىل ءۇيدىڭ ادامدارى دا ويانىپ قالدى. انادايدان ايعاي-سۇرەڭ سالىپ، جۇگىرىپ كەلەدى. كوشە بويى ابىر-دابىر.
اتتىلار الاس-كۇلەس تۇرا جونەلدى. سالت اتتىنىڭ ءبىرى سىنعان سويىلىن ەڭكەيىپ كەپ ءىلىپ اكەتەم دەگەندە، اتتىڭ سيراعىن الا سۇيمەنمەن تارتىپ جىبەردىم. قيرالاڭ ەتىپ، ىشقىنا سەكىرگەن ات ەت قىزۋمەن شوڭقاڭداي باسىپ كەتە باردى.
— نە بولدى؟
— بۇل نە سۇمدىق؟! — دەپ جەڭىل كيىمدەرىمەن جەتكەن ادامدار، ءۇرپيىسىپ، سىنىق سويىلدىڭ باسىن الىپ ۇيگە ەندى. رايحان قۇرعاقتا قالعان بالىقتاي بۇراتىلىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي، دومالاپ جاتىر. وڭ جاق اياعىنىڭ باشايلارى بوپ-بوز، ءۇسىپ كەتىپتى. قانشا ۋقالاساق تا جان كىرەر ەمەس. ليزا قۇراق ۇشىپ بىرەسە جەرماي جاعىپ، بىرەسە قازدىڭ مايىن تارتىپ نە ىستەرىن بىلمەي جىلاپ ءجۇر.
رايحان ىڭىرسىپ جاتىپ:
— اپام قايدا، اپام؟ اپامدى اكەلىڭدەر، — دەي بەرەدى. كورشىنىڭ ءبىرى جۇگىرىپ سۇلتاننىڭ ۇيىنە كەتتى.
رايحاننىڭ اياعىن جىلى وراپ وقيعانىڭ شەت جاعاسىن تۇسىنگەندەي بولدىق. دەنەسى ءبىر كۇيىپ، ءبىر جانىپ الاسۇرعان رايحان تىستەنىپ جاتىپ، ارەڭ ايتتى. جاعداي بىلاي بولعان ەكەن.
ءتۇن ورتاسىندا بىرەۋ كەلىپ، «ەسىك اشىڭدار، جولاۋشىمىن» دەپ تەرەزە قاعادى. بەيقام ءۇي مىناداي سۇمدىق جاي بولارىن قايدان ءبىلسىن. الاشتىڭ ازاماتى عوي، سۋىقتا جاۋراپ تۇر-اۋ دەپ رايحان اياعىنا كەبىسىن ىلە سالىپ قوراعا شىعادى دا، سىرتقى ەسىكتىڭ تيەگىن اشىپ جىبەرەدى. سول-اق ەكەن، ار جاعىندا انتالاپ تۇرعان ءبىر توپ ادام باسا-كوكتەپ cay ەتە تۇسەدى. مەزگىلسىز كەلگەن سۋىق ءجۇرىستى ادامداردان سەكەم العان رايحان جالت بەرىپ قاراڭعى قورانىڭ ءبىر تۇكپىرىنە جاسىرىنا قويىپتى. ۇيگە ەنگەن ادامداردىڭ سۇمدىق ويىنا كوزى جەتكەن رايحان مال قوراعا ەنىپ، ارتىنان دابىر ەستىلگەن سوڭ جان دارمەندە توبەدەگى تەسىككە ۇمتىلىپ، كويلەگىن جىرتا-مىرتا تىسقا شىعادى. كەبىسى دە قورادا قالا بەرەدى. سودان ءۇيدى-ۇيدى تاسالاپ، قاشىپ وتىرىپ ءبىزدىڭ ۇيگە جەتىپتى. «اپىراۋ، بۇلار كىم بولدى ەكەن؟ نە دە بولسا الىستان كەلگەن جوق. مالجان اۋلىنىڭ ادامدارى عوي»، — دەپ دولبارلاپ وتىرعاندا، جاكۋدا دەگەن ءبىر شال قاق سويىلدىڭ باسىن ولاي-بىلاي اينالدىرا قاراپ، تاڭدايىن قاقتى:
— مىنانى مەن تانىپ وتىرمىن. ءداۋ دە بولسا، وسى قارابەتتىڭ سويىلى. مالجاننىڭ جەتى اتاسىنان بەرى كەلە جاتقان سويىل دەپ، قويدىڭ قۇيرىعىمەن مايلاپ وتىرعانىن ءبىر كورگەنىم بار ەدى. قىلتاداعى جەز بىلەزىك تە، تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي مىنا بىر-ەكى قارا ءبوز دە كوز الدىمدا قالىپتى. كوز تيەدى دەپ ءتىرى جانعا كورسەتپەيدى ەكەن. مەن توسىننان بارىپ قالىپ كورىپ ەم.
وتىرعاندار تولقىپ كەتتى. قىزبالاۋ ءبىر جاس جىگىت بوپ-بوز قۋارىپ، قالشىلداي تۇرەگەلدى.
— بۇل نە ماسقارا؟! مىناۋ كەشەگى سۇلتان اعانىڭ عانا ارۋاعىن قورلاعان ەمەس، بۇكىل بالتا اۋلىن مازاق قىلعانى عوي. قاشانعى بۇلار توبەمىزگە اڭگىر تاياق ويناتىپ، باسىنادى. بوستاندىق، تەڭدىك دەيمىز، مىنا بايلار تۇقىمىمەن قۇرىماي تۇرىپ بىزگە كۇن جوق. وي، ءۇرىم-بۇتاق، ءزاۋزاتىندى...
وسى كەزدە باعانا رايحان ۇيىنە كەتكەن ادام قايتا كىردى. ءوڭ جوق، ءتۇر جوق، سۇپ-سۇر.
— وۋ، تاعى نە بوپ قالدى؟ اپاي قايدا، نەگە الىپ كەلمەدىڭ؟ — دەپ ۇيدەگىلەر جامىراي تۇردى.
— اپايدى تابا المادىم.
— وي، تابا الماعانى نەسى؟!
— ۇيىنە بارمادىڭ با؟
— باردىم.
— ال، ءيا؟
— وي، ءوزىڭ اۋزىڭنان ءسوزىڭ ءتۇسىپ نە بىلجىراپ تۇرسىڭ؟ ايتساڭشى.
— ويپىرماي، ايتادى عوي. اسىقپاساڭدارشى. ءوزىڭ وتىرشى مىنا جەرگە.
— بارىپ ەم... ەسىك الىق-تۇلىق اشىق جاتىر. كورپە-جاستىق شاشىلعان.
— نە دەيدى، جانىم-اۋ. تاعى نە سۇمدىقتى باستاپ كەلەسىڭ؟
— سۇمدىعى نەسى. وزەۋرەمەي تۇرا تۇرشى. ءيا، سوسىن.
— ءۇي ءىشىن قاراماعان جەرىم جوق.
— وي، ول اياداي جەردە جاسىرىنىپ جاتاتىن سايتان دەدىڭ بە، قورانى نەگە قارامادىڭ؟ قىزىنىڭ سوڭىنان شىعام دەپ، كوزى جوق سورلى ءبىر قالتارىستا اداسىپ قالعان عوي.
— سەن دە جوق ءسوزدى ايتادى ەكەنسىڭ. ءوز قوراسى تۇگىل بۇكىل اۋىل ءۇيدى جالعىز ارالاپ شىعاتىن ادام اداسۋشى ما ەدى.
— ەح، مىندايدا كوزى جوق ادام تۇرماق، ەكى كوزى شىراعدانداي ادامىڭنان دا ەس قالماس، — دەپ جۇرت كيمەلەي جونەلدى.
— تاياعى دا ۇيدە، ءماسىسى دە ءتوساعاشتىڭ الدىندا جاتىر.
— ويبوي، وندا قۇرىعان ەكەنبىز.
ءبارىمىز ورنىمىزدان ورە تۇرىپ، سۇلتان ۇيىنە قاراي جۇگىردىك. جاڭا عانا از تىنىستاپ، ۇيىقتاعان رايحان عانا بەيحابار، ۇيدە قالا بەردى. ەستىسە دە ىلەسىپ شىعار دارمەن جوق.
بۇل ۋاقىتتا اي دا باتقان ەكەن. تاڭ قاراڭعىسىمەن بۇكىل اۋىل بوپ التىنيا جەڭگەيدى ىزدەدىك.
جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي، سول تۇندە التىنيا دا دۇنيە سالدى. قىزىنىڭ سوڭىنان جان دارمەندە دالاعا شىققان مارقۇم ۇيدەن ۇزاپ كەتكەن ەكەن. قايتىپ ءۇيدى تابا الماي، اداسىپ اۋىل سىرتىنا شىعىپ، جەلبەگەي قالپىندا قاقاعان سۋىقتا ۇشىپ ءولىپتى. سۋىق ءمايىتتى تاڭ سارىدە تاۋىپ الدىق...
التىنيا جەڭگەي قايتىس بولعان كۇنى-اق ەل ءىشى شۋلاپ: «ادامشىلىقتان بەزگەن يتتەرگە قۇداي تاعالانىڭ دا ءبىر زاۋالى بار»، — دەپ، كارىلەر جاعى مالجان اۋلىن قارعاپ-سىلەسە، جاستار جاعى كىنالى ادامدى تاۋىپ الىپ، جازالاۋ كەرەك دەپ اياعىنان تىك تۇرىپ اتتان سالدى. رايحاندى الىپ قاشۋعا كەلگەن ادامدار قارابەتتەر ەكەن دەگەن ءسوز كوپ ۇزاماي-اق دۇڭك-دۇڭك ەتىپ، ەل اراسىنا تاراپ كەتتى. التىنيانىڭ جەتىسىن بەرىسىمەن، ءبىر توپ جىگىتتى ەرتىپ مالجان اۋلىنا كەلدىم.
بۇرىنعىداي ەمەس، تەڭدىك تيگەننەن بەرى كەدەي جاستارى دا شيرىعىپ، باي اۋلىنىڭ ادامدارىنان جاسقانباي، يمەنبەي، يىق تەڭەستىرە وتىرىپ سويلەسەتىن. بۇل جولى دا تۋرا مالجاننىڭ ءوز ۇيىنە باسا-كوكتەپ ەنگەن جىگىتتەر اي-تۇيگە قاراماي، بايدىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى. «بۇل نە باسىنعاندىق»، «تۇندەلەتىپ كەلىپ قىز الىپ قاشۋ قالعان»، «ايەل ادامعا بوستاندىق، ءوز قالاعانىنا بارادى»، «التىنيا شەشەيدىڭ ولىمىنە قۇن سۇراي كەلدىك، قارابەتتەن باسقا ەشكىم ەمەس مۇنى ىستەگەن. قانعا قان. بالاڭدى قولىمىزعا بەرەسىڭ»، — دەپ قيعىلىقتى سالىپ الدىق. قارابەت تە ۇيىندە ەكەن. زارە جوق. جۇكاياقتىڭ قۋىسىنا تىعىلىپ العان، كوزى جاساۋراپ، مالجانعا قاراي بەرەدى.
مالجان بايدىڭ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلدى.
— قاراقتارىم، ءدات، ءدات. اۋەلى تىلگە كەلەيىكشى. وتىرىڭدار، قوناق بولىڭدار، — دەپ جىلى سويلەپ، ىشكە ەنىپ بارادى. بۇرىنعىداي كوزى قانتالاپ، ارس ەتە ءتۇسۋ جوق، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ بايەك بولىپ جاتىر. جىگىتتەر بوساعادان اتتاعان بويى تىزە دە بۇكپەستەن، سەس كورسەتىپ، تاپجىلمادى. قامشىلارىن ەكى بۇكتەپ، بىلەمدەي ۇستاعان.
— اينالايىندار-اۋ، قازاق ەمەسسىڭدەر مە، تىم قۇرىماسا قۇيرىقتارىڭدى جەر يىسكەتسەڭدەرشى، بۇلارىڭ قالاي، — دەپ مالجان جىگىتتەردى وتىرعىزا الماعان سوڭ، ماعان بۇرىلدى. — شىراعىم كۇرگەرەي، سەنىڭ كىشكەنە ەسىڭ بار عوي. مىنا جاستار بالالىق قىلىپ تۇر. تورلەتشى ءوزىڭ، سويلەسەيىك.
ەسىك جاقتان سىعالاعان مالجاننىڭ بايبىشەسى دە جىگىتتەرگە قاراپ:
— بالالارىم-اۋ، بۇل تۇرىستارىڭا ءجون بولسىن. مىنالارىڭ ىرىمعا جامان ەكەن. سيىر جەلىندەپ تۇرعاندا، بۇلارىڭ كەلىسپەيدى، قاراقتارىم. مال تۇرەگەپ تۇرىپ بۇزاۋلايدى، — دەپ ويىنعا جەڭدىرىپ، كۇلگەن بولادى.
— جوق، ءبىز قوناققا كەلگەن جوقپىز. بىزگە قارابەت كەرەك. قانە، ءجۇر! شىعامىسىڭ، جوق پا، — دەپ جىگىتتەر قارابەتكە ۇمتىلىپ-ۇمتىلىپ قويادى. ءبىراق كوزبەن كورمەگەن سوڭ، ونى تارپا باس سالۋدىڭ ەشقايسىمىز رەتىن تابا الماي تۇرمىز.
ءسويتىپ تۇرعاندا باي اۋىلدىڭ دا جىگىتتەرى جينالىپ قالدى. ءبىر سويقاننىڭ بولۋى ايان. ءبىز نە دە بولسا دايىنبىز.
سىرتتان كەلگەن قامقور ادامدارىنىڭ بويىن كورىسىمەن قارابەت تە باعاناداعىداي ەمەس، باتىلدانىپ، ءوز ۇيالاستارىنىڭ اراسىندا تۇرعان توبەتتەي قايقايىپ شىعا كەلدى.
— سەندەر كىمدى باسىناسىڭدار؟ كەشە عانا بوساعادان سىعالاي المايتىن قۋ كەدەيلەر، ەندى قوڭ ءبىتىپ، قۇتىرايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر. كانە ءۇيدى بوساتىڭدار. كىنالى ادامدارىڭدى تاۋىپ الىڭدار، ساندالماي، — دەپ داۋسى دا شىعا باستاپ ەدى، مالجان زەكىپ تاستادى:
— قوي ارمەن، كەرگىمەي. سەنىڭ دە ءتىلىڭ اششى-اۋ. ءبىر اۋىلدىڭ ءقادىرلى ادامى ءولىپ جاتسا، بۇلار اشىنباعاندا كىم اشىنادى. ءىستىڭ اق، قاراسىنا جەتىپ الماي، بۋىنسىز جەرگە پىشاق قوياتىن بۇلار دا بالا دەدىڭ بە؟ ودان دا جوعىن بىرگە جوقتاساتىن سەن دە ءبىر ەلدىڭ ازاماتى ەمەسسىڭ بە! بەتىڭمەن شاپتىقپاي، جايىڭا وتىر! ال، شىراقتارىم، وت الا كەلگەن جوق شىعارسىڭدار، وتىرىڭدار، سويلەسەيىك. ءبارىڭ دە ءبىر ءۇيدىڭ يەسىسىڭدەر، جاتا-جاستانا ءبىر مالدىڭ باسىن جەپ كەتىڭدەر. ەگەر قارابەت كىنالى بولسا، مىنە، قولدارىڭدا، قايدا كەتەر دەيسىڭ. وسى كۇنى زاڭ بار ەمەس پە؟!
قانشا زىعىردانىمىز قايناپ كەلگەنمەن، تاپ باسىپ ايتار دالەلىمىز بولماعان سوڭ، ءبىز امالسىزدان وتىرا باستادىق.
مالجان ماعان قاراپ ءسوز باستادى. شوقشا ساقالىن تىستەلەپ، بايىپپەن سويلەپ وتىر.
— كۇرگەرەي اينالايىن. سۇلتاننىڭ ءۇي ءىشىنىڭ مىناداي كۇيگە ۇشىراپ قالعانى بارىنەن دە ساعان باتاتىنى ايان. ەستىگەننەن بەرى مەنىڭ دە بەلىم قايىسىپ وتىر. ءبىر كەزدەردە قانشا ارازداسىپ جۇرگەنمەن اعايىن ەمەسپىز بە. بارا الماي دا جاتىرمىن. ال، ەندى ءوزىڭ زاتىڭ ورىس بولعانمەن، قازاقتاي بولىپ كەتكەن سەن دە ءبىر اعايىننىڭ بالاسىسىڭ. مىنا ءبىر جايدى ويىڭا سالىپ كورشى: قارابەتتىڭ ون جىل وتاسقان ايەلى، بالالارى بار. قاتىن ۇستىنە قاتىن الاتىن بۇرىنعى زامان جوق. ەندەشە سول ءتۇنى سۇلتاننىڭ قىزىنا قارابەت باردى دەۋدىڭ رەتى كەلمەيدى-اۋ دەيمىن. لايىعى جوق اڭگىمە. اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق دەيدى. اشەيىن ءبىر الىپ قاشپا وسەك بولار. بايىبىنا جەتەيىك. وسى ماڭدا باسقا اۋىل دا، باسقا جىگىتتەر دە بار. قارابەت دەۋدىڭ قيسىنى كەلەر مە ەكەن.
— وي، ول اشەيىن ساندىراق قوي! — دەپ قارابەت تاعى شاپ ەتە قالدى.
— قىسقارت، ساعان دەگەن ءسوز جوق. — مالجان بالاسىنىڭ بەتىن تاعى قايتارىپ تاستادى.
جىگىتتەر تىقىرشىپ، ماعان قاراي بەرەدى. ەندىگى ءسوزدى مەن سويلەدىم. بويىمدى اشۋ كەرنەپ وتىرعان. ءمۇلايىمسي سويلەگەن مالجان بايعا كارىمدى توگىپ، ءتىلىمدى سۇعا باستادىم.
— اعايىنبىز دەيسىڭ. باي اۋلى قاشان ءبىزدىڭ اعايىنىمىز بولىپ ەدى. قاشان جەل تۇرىپ كوتەرىلسە سەندەر جاقتان، ءورت شىقسا سەندەر جاقتان شىقپاۋشى ما ەدى. قاي كۇنى ءبىزدى كوزدەرىڭە ءىلىپ، ادام ەكەن دەپ قاتار وتىرىپ سويلەسىپ ەدىڭدەر. ەندى مىنە، ەشتەمە كورمەگەن مىسىقتاي ءمۇلايىم بولىپ وتىرسىڭ.
— ءاي، ءتىلىڭدى تارتىپ ۇستا. سەن ءوزىڭ باي اعامدى ءسىز دەۋدەن دە قالىپسىڭ عوي، كورگەنسىز، — دەپ قارابەت ارالاسا ءتۇسىپ ەدى، مالجان تاعى دا بەتىن قايىرىپ تاستادى.
— توقتات، ءارى. يەسىز ءۇيدىڭ قاتىنى باسشى. ۇلكەن وتىرىپ كىشى سويلەگەننەن بەز. كۇرگەرەي «سەن» دەگەننەن حاندىعىمنان تۇسەر دەدىڭ بە. سەن دەپ سويلەسە، ورىس بالاسى. بۇلار ءسىز دەگەندى ەجەلدەن بىلمەيدى، اتا-بۇتاسىنا جازباعان سىي-سياپاتتى كۇرگەرەيدەن سۇرايىن دەپ پە ەڭ؟ وندا تۇرعان نە بار، سويلەي بەر، — دەپ شىمشىپ الدى.
— اقساقال، ورىس بالاسى دەپ، ولاي استارلاماي-اق قويىڭىز. كۇرگەرەي بيازىلىقتى بارىمىزدەن ارتىق بىلەدى. ءبىراق ءسىزدىڭ ەل الدىنداعى قادىرىڭىزگە، قۇنىڭىزعا قاراي سويلەپ وتىرعان بولار، — دەپ ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ءبىرى دە ءىلىپ ءتۇستى.
وسى تۇستا وتىرعاندار تاعى دا ەكى ۇداي بولىپ، شۋلاپ كەتتى. قامشىلارىن كوتەرىسىپ، ورىندارىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇردى. ءبىراق مالجان ۇندەگەن جوق. تومەن تۇقىرايعان قالپى «ە، زامان دەسەيشى، زامان» دەپ تەرەڭ كۇرسىنىپ جەردەن باسىن كوتەرمەدى. اقىرى مەن:
— ال، اقساقال، ءىستىڭ بايىبىنا زاڭ جەتەر. ەگەر وسىنىڭ شىندىعى اشىلسا، ايانار دەمە. قولدا قالعان قارابەتتىڭ سويىلى-اق بىزگە جەتەدى. ەندى ءبىز بۇرىنعىداي باسىندىرىپ وتىرا المايمىز. مويىندار ما دەپ كەلىپ ەدىك. التىنيانىڭ ءوشىن الماي تىنبايمىز، — دەپ جىگىتتەردى ەرتىپ شىعىپ كەتتىم.
سودان بىلاي ەل ىشىندە التىنيا اداسىپ، ءۇسىپ ەلەتىن ءتۇن تۋرالى اڭگىمە ەستىلسە-اق قۇلاق ءتۇرىپ جۇردىك. ءبىراق، اۋىل اراسىنداعى وسەك قىرىق ساققا جۇگىرىپ، بىرەۋلەر رايحاندى الىپ قاشۋعا بوتەن ءبىر اۋىلدىڭ جىگىتتەرى كەلىپتى دەپ سىرتتان تون ءپىشىپ دولبارلاسا، سويىل قارابەتتىكى ەمەس، ءوز باسىمەن الەك بولىپ جۇرگەن ادام قىزدى ءقايتسىن دەگەن دە جاناشىرلار شىقتى. سۇيتە-سۇيتە اڭگىمە ارتى سۇيىلىپ، سۋي باستاپ ەدى، وعان ىلەسە ۇلى كانپەسكە ءجۇرىپ، مۇلدەم ۇمىت بولدى. جارتى جىلداي توسەك تارتىپ جاتقان رايحان دا جازىلىپ، قايتا قاتارعا قوسىلدى. قالادا وقىعان رايحان بۇل ۋاقىتتا ورىسشاعا جەتىك ەدى. ءبىز كوبىنەسە ورىسشا سويلەيتىنبىز. بالتا اۋلىنداعى ءوزى قاتارلى قىزدارداي بۇيىعى ەمەس، اشىق، اق جارقىن بولىپ وسكەن وندىردەي رايحان اكەسىنە تارتقان كورىكتى. ماڭايداعى اۋىل جاستارىنىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇريدى. ايتسە دە ءسوز ايتىپ، كوڭىل بىلدىرسە دە وزدەرىن قوراش سانايدى. شىنىندا دا سول كەزدەگى وقىعان، كوزى اشىق رايحاننىڭ كىمنەن بولماسىن ەڭسەسى بيىك ەدى. جازعى دەمالىسقا كەلگەندە اۋىل بالالارىن جيىپ الىپ ەل اراسىنا بۇرىن-سوڭدى تاراماعان جاڭا اڭگىمەلەر ايتىپ، ءارىپ ۇيرەتىپ، ساۋاتتارىن اشۋعا دا تالپىناتىن. اياعى ءۇسىپ جاتقاننان بەرى ەشكىممەن اشىلىپ سويلەسپەيتىن بۇيىعى، تۇيىق بولىپ الدى.
جاز شىققانشا ۇيدە جاتىپ جازىلعان رايحاندى ءبىر كۇنى جەكە الىپ شىعىپ، ۇزاق اڭگىمەلەستىم.
— رايحانجان، سۇلۋ مۇرت ەكەۋمىز ءاعايىندى-ىنىلى ادامدايمىز. ونى ءتۇسىندىرۋدىڭ قاجەتى جوق. سۇلۋ مۇرتتىڭ بار تىلەگى سەنىڭ ۇستىڭدە بولىپ كەتىپ ەدى. رايحانىمدى شاماڭ كەلسە وقىت، بار اماناتىم، دوستىق تىلەگىم سول دەپ مەنەن وتىنگەن. مەن اقتىق دەمىم قالعانشا سول ارىزىن ورىندايمىن. بەر تىلەگىمدى. بۇگىننەن باستاپ مەن ساعان اكە ورنىنا اكە بولايىن. سەن اكەسىز جەتىممىن دەمە، مەن بالاسىز قۋ باسپىن دەمەيىن. مەن ەندى اكەڭمىن، سەن قىزىمسىڭ، — دەگەندە رايحان ماعان ۇزاق قادالىپ تۇردى دا، موينىمنان قۇشاقتاي الدى. ءۇنسىز تۇرىپ، ۇزاق جىلادى.
مىنە، سول كۇننەن باستاپ، مەن ونىڭ اكەسى بولدىم.
ۇلى كانپەسكە كۇرت كەلدى. بايلاردىڭ مالىن شەتىنەن شىرتىلداتىپ الىپ، بولىسكە سالا باستادى. مالايلىقتا جۇرگەن جالشى-جاقىبايلار باي مالىنىڭ مۇرنىنان ءتىزىپ جەتەلەپ، قارىق بولىپ قالدى. ۇزىننان كەگى، قىسقادان ءوشى بار كەدەيلەر باي مالىنا قۇرىقتى اياماي-اق سالدى.
مالجان كانپەسكەگە ەش قارسىلىق جاساماي، مالىن الىپ جاتقاندا سىر بەرمەي ءجۇر ەدى، ءىش پىكىرى ىشىندە ەكەن. كوپ ۇزاماي، ءبىر تۇندە قىرۋار مالىمەن قاشىپ كەتتى. قارابەت تە كەتتى. مالجان كىشى توقالىن عانا الىپ، قالعان ەكى ايەلىنە سەزدىرمەپتى دە. ءبىراق جاي كەتكەن جوق، ارتىنان شىققان قارۋسىز قۋعىنشىلارمەن ۇرىس سالىپ، ەكى ادامدى مىلتىقپەن اۋىر جارالاپ كەتتى. ءبىز دە بارماعىمىزدى تىستەپ قالا بەردىك.
سول جىلى ەل تۇرمىسى تۇزەلىپ، جۇرت قوڭايىپ قالدى. بالتا اۋلىنىڭ ءۇي باسى سوعىمدى بىرىنەن سوڭ ءبىرى سويىپ، ەتتى قان ساسىتتى. كورشى اۋىلدار بولسا، ونىڭ ۇستىنە مويىن سەرىككە بىرىگىپ، ەگىن سالىپ، نانعا دا جارىدى. بۇرىن تالاي رەت ەگىننەن اۋزى كۇيگەن ءبىزدىڭ بالتا ول جىلى مويىن سەرىككە بىرىگە قويعان جوق. وزدى-وزىمەن بولىپ، العان مالدىڭ ەتىنە توقمەيىلسىپ جاتا بەردى. ءبىراق بۇرىن مۇنشاما مال ۇستاپ كورمەگەن كەدەي اۋىل بىردەن مول بايلىققا كۇپ ەتىپ تۇسە قالعان سوڭ، ونىڭ رەتىن تاۋىپ تا جۇمساي المادى. سۋات ويىپ ءجۇرىپ، توبەسىنە سىيمايتىن جارعاق تىماعىن ءبىر قۇلاعىنان ەكىنشى قۇلاعىنا قاراي قيسايتا باستىرىپ، ۇنەمى سۋىقتا ءبۇرىسىپ جۇرەتىن بوتاشتىڭ ءبىر ءوزى سول قىستا التى مال العان. بوس سوزدەن باسقاعا قىرى جوق، شارۋاعا ۇقىپسىز سول بوتاش: «جاۋدىڭ مالىن جاۋشا شاپ دەگەن، بيىل ءبىر، ءىشىن ۇرايىن، ءبۇيىردى شىعاراتىن شىعارمىز» دەپ ءجۇرىپ بار مالىن قىرىپ، سويىپ الىپتى. كوكتەمگە جالعىز ارىق بۋرىل اتپەن شىقتى. مۇندايلار جالعىز بوتاش ەمەس.
كوكتەمدە ەل تاعى دا تارىعا باستادى. كۇزدە ازبىنشى استىق جيناپ العان كورشى اۋىلداردىڭ تۇرمىسى مۇلدەم بولەك. وسىنى كورىپ وتىرىپ ءبىز دە ەندى تىربانا باستادىق. تاعى دا ەل اقساقالدارىن جيىپ باس قوسىپ، اقىرى مويىن سەرىككە بىرىكتىك.
ءيا، ايتا بەرسەك اڭگىمە كوپ. سول جىلى رايحان دا قالاداعى وقۋىن تامامدادى. كەلە اۋىل جاستارىن باسقارىپ، جۇمىسقا بەل شەشە كىرىستى. ءوزى كومسومول قاتارىنا كىرگەن. جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەن جاس بالالار، جىگىتتەر جازداي ۇلكەندەرمەن قاتار جۇمىس ىستەپ، تاعى دا ەگىن ەكتىك. ەل قانشا جۇدەۋ بولعانمەن، كورشى اۋىلداردان ءاۋىس-تۇيىس جاساپ، ايتەۋىر كۇزگى بيدايعا جەتتىك-اۋ.
ءبىر كۇنى اۋىل ءىشى شۋ ەتە قالدى. مەن ۇستا دۇكەنىندە كورىك باسىپ، تەمىر سوعىپ جاتقانمىن. «مالجاندى ۇستاپ اكەپتى، قارابەت تە بار، اۋىلنايدىڭ كەڭسەسىنە اكەتتى» دەپ جۇرت جۇگىرگەن سوڭ، مەن دە جۇمىسىمدى تاستاي بەرىپ، سولاي قاراي كەلدىم.
اۋىلنايدىڭ كەڭسەسى بايبوسىن دەگەن شالدىڭ ءبىر جاق بولمەسىندە بولاتىن. ءۇي ماڭى ىعى-جىعى تولعان بالا-شاعا، قاتىن-قالاش. ءبارى دە تىرىدەي قاسقىر ۇستاپ اكەلگەندەي قىزىقتاپ، مالجان بايدى كورۋگە ىنتىعىپ، ۇيگە كىرۋگە جول تيمەي، ەسىك كوزىندە ۇيمە-جۇيمە بولىپ تۇر. الباردىڭ قاسىندا توقىما قورابىن تەرىمەن قاپتاعان جەڭىل لاكشەڭكەگە جەگىلگەن پار ات تۇر. سۇمەكتەي. قامىت، ءشىلياسىنىڭ استى اق كوبىك. تەگى قاشقىندى وسى اربامەن اكەلگەن بولۋى كەرەك. اربا ىشىندە كىشكەنتاي قىزىن الدىنا الىپ، بەتىنەن باسىپ ءجامىش وتىر. سىرتتا تۇرعان ايەلدەر:
— باتىر-اۋ، قالاي ۇستاپ اكەلگەن، جۇڭگو اسىپ كەتتى دەپ جۇرگەندەرى قايدا؟
— تەگى جولدا ۇستالعان عوي.
— قاراعىم-اۋ، وسى كۇنى ميليسيا تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەتسە دە تاپپاي قويار ما؟!
— جەرگە كىرىپ كەتسە دە سۋىرىپ الار.
— ءاي، ءوزى قانداي بولدى ەكەن؟ جۇدەگەن شىعار ءا، قاشىپ ءجۇرۋ وڭاي دەيسىڭ بە؟
— جۇدەيتىندەي وعان نە كورىنىپتى. بىرەۋ ارقاسىنا جۇك سالدى دەيسىڭ بە؟ سۋىر ىندە جاتقان سايىن سەمىرمەي مە، — دەسىپ، ىشكە كىرە الماي دابىرلاسىپ جاتىر.
مەن ايەلدەردىڭ ارا-اراسىمەن ۇيگە سىنالاپ كىردىم. بوساعادان اتتاي بەرە، قارا كولەڭكە بولمە ىشىندە وتىرعان ادامداردى كورگەندە ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي تۇرىپ قالدىم. دوكىرلەۋ جاسالعان بيىك، سوم ستولدىڭ قاسىنداعى ساكىدە اۋىلناي جارىلقاپپەن قاتار قارابەت وتىر.
— وھ، كۇرگەرەي دە كەلدى. امان با، كۇرگەرەي، ءۇي ءىشى، بالا-شاعا... — دەپ ماعان كۇلىمسىرەي وتىرىپ سالەم بەردى.
ۇلكەن ءبىر ءىس تىندىرعانداي شىرەنە ءتۇسىپ، جوتكىرىنەدى. جۇزىندە قىسىلۋ، قىمتىرىلۋ دەگەننەن بەلگى جوق. تەك بەتىندەگى جالپاق قارا قال عانا تۇكسيىپ، اندا-ساندا جىبىر ەتەدى. ەدەنىن قي ارالاسقان سارى بالشىقپەن سىلاعان بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا تومارداي بوپ تىزەرلەپ مالجان وتىر. ەكى قولىن ارتىنا بايلاعان. قىپ-قىزىل نارتتاي بەتىندە ءقازىر قان، ءسول جوق. ەكى ۇشى شيراتىلىپ تۇراتىن ادەمى جەز مۇرتى توپشىسى سىنعان شىمشىقتىڭ قاناتىنداي سالبىراپ اۋزىنا تۇسكەن. جۇزىندە اۋىر كەيىستىك بار. تورسىقتاي تومپايىپ تۇراتىن قارنى ورتايىپتى. تورعا تۇسكەن قۇستاي باسىن ەكى يىنىنە تىعىپ، جەرگە قاراي بەرەدى. مەنەن بۇرىن وتىرعان ەكى-ۇش اقساقالمەن اقىلداسقان بولۋى كەرەك، اۋىلناي ورنىنان تۇردى.
— ال، ەندى بۇل ادامدى بۇگىن اۋدان ورتالىعىنا جەتكىزۋ كەرەك، اۋىلدان ات دايىنداڭدار، ميليسيانىڭ قولىنا تابىس ەتەيىك، — دەپ ەدى، قارابەت تە ورنىنان تۇرىپ:
— Aت تاپساڭدار بولدى. مۇنى مەن ءوزىم-اق اپارامىن. نەشە كۇن بويى ۇيقى-كۇلكى كورمەي جەتكىزدىم. ەندى قالعان ءبىر كۇنگە شىدارمىن، — دەپ ءمىز باعار ەمەس. مالجان تالاۋراعان قاندى كوزىمەن ءبىر قارادى دا، شىرت تۇكىردى.
سوعان دەيىن مەن بۇل جايعا تۇسىنگەن جوق ەم.
— بۇل قالاي ءوزى. مىنا باي بولسا بايلاۋلى. قارابەت بولسا «ءوزىم اپارام» دەپ دىكىڭ-دىكىڭ ەتەدى. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، — دەپ اۋىلنايعا قارادىم.
مەنىڭ ءسوزىم وزىنە ونشا قولايلى بولماسا دا، قارابەت سىر بەرمەدى. بۇرىنعىداي بەتتەن الا تۇسەتىن مىنەز جوق. سۇلۋ سىپايى كۇلىپ، ماعان جاۋاپ بەردى.
— ارينە تۇسىنبەيسىڭ، كۇرگەرەي. مەنىڭ ۇستاپ اكەلگەنىمە تاڭعالىپ تۇرعان شىعارسىڭ. مەن دە وزدەرىندەي ىشىمە قان قاتىپ امالىم قۇرىپ جۇرگەن جان ەدىم. اقىرى، مىنە، ءومىر بويى مالايلىقتا سالپاقتاپ، وسىنىڭ مالى ءۇشىن بوراندا ىعىپ ولگەن مارقۇم اكەمنىڭ كەگىن قايتاردىم. ونىڭ نەسىنە تاڭداناسىڭ...
— ولاي بولسا نەگە بىرگە قاشىپ كەتتىڭ؟ — دەدىم زىعىرىم قايناپ.
— ءا-اھ، بۇل سۇراعىڭنىڭ ءجونى باسقا. اۋەلدە مەنىڭ تەگىمە، زاتىما، اكەم مارقۇمنىڭ جالشىلىعىنا قاراماي ءبارىڭ كۇستانا قىلدىڭ. بايدىڭ بالاسى، جاتتىڭ بالاسى، تابى باسقا دەپ، ءبارىڭ سوڭىما تۇسكەن جوقسىڭدار ما. سودان كەيىن ەل باسىلسىن، اقىلعا كەلسىن، ەت قىزۋدا بىرەۋدىڭ قولىنان جازىقسىز مەرت بوپ كەتەرمىن دەپ باس ساۋعالادىم. اقىرى بۇكىل مالىمەن بوتەن ەلگە ءوتىپ كەتەم دەگەن ءتۇنى، نە دە بولسا ەلىمە قايتىپ ورالىپ، اقتالايىن، شىنىمدى ايتىپ، ارىلايىن، ەل-جۇرتىمنىڭ الدىنان وتەيىن دەپ، قاپىسىن تاۋىپ مىنانى اكەلدىم. سودان كەرەكۋدىڭ ار جاعىنان قايتتىم. ودان ءارى كۇتكەنىمدە بۇل ءوتىپ تە كەتەتىن ەدى. ال ەندى، مەنى نە ىستەسەڭدەر دە قولىڭدامىن، اعايىن. تالجان اكەمنىڭ كەدەي ەكەنى، جالشى ەكەنى بارىڭە ايان. بۇل — شىندىق زامانى. اق ادالىنا حۇكىمەت جەتەتىن شىعار، — دەپ، قارابەت كوسىلە جونەلدى. تالايدان بەرى جاتتاپ العان ءسوز سەكىلدى، سايراپ تۇر. مالجان ۇندەگەن جوق.
ءۇي يەسى بايبوسىن ارالاستى سوزگە.
— ءاي، قارابەت، ءبىز ءقازىر سەنىڭ اق ادالدىعىڭدى ساراپقا سالىپ وتىرعانىمىز جوق. ونى ەرتەڭ-اق جوعارعى جەردە شەشەر. ءبىر عانا ايتارىم بار. ارتتارىڭنان شىققان قۋعىنشىعا مىلتىق اتقاندا، جۇرەگىڭ تازا بولسا، نەعىپ قاراپ تۇردىڭ؟
— باكە-اۋ، مەنىڭ قولىمدا مىلتىق بولدى ما، مىنا قارا جۇرەك، ءوز اعاسىن اياماعان، مەنى دە اتىپ كەتپەس پە ەدى.
— ءا، قورىققان ەكەنسىڭ عوي. ول ءجون. باس ساۋعالاعانىڭ دۇرىس بولعان.
— وھ، كاپىرىستان. بەردەڭكە سەنىڭ قولىڭدا ەدى عوي، — دەپ مالجان وقتى كوزىمەن قارابەتكە تەسىلە قالعاندا، قارابەت تە تۇكسيىپ تونە بەردى.
شىداي المادىم، يىعىنان قاپسىرا الىپ، لاقتىردىم.
قارابەت ماعان ءلام دەپ اۋزىنىڭ جىگىن اشقان جوق.
— جالا، جالا. قاراشى ەندى، ءتىسىنىڭ قانىن ماعان جاققىسى كەلەدى. حۇكىمەت ادىلدىگىنە جەتەر. وعان ايىلىمدى دا جيمايمىن، — دەپ مالجانعا سويلەي تۇرەگەلدى.
سول كۇنى اۋىلناي ەكى جىگىتتى قاسىنا قوسىپ، مالجان مەن قارابەتتى اۋدانعا جونەلتتى.
ارتىنان ەستىدىك، مالجاندى جەر اۋدارىپتى. ال، قارابەت ەكى-ۇش اي اباقتىدا وتىرىپ، جوعارعى جاققا شاعىم جازىپ، ءوزىنىڭ كەدەي، جالشى تالجاننىڭ بالاسى ەكەندىگىن ايتىپ اقتالىپتى. ءبىراق كوپ ۋاقىتقا دەيىن ەل جاققا كەلمەدى. تەك قار جاۋىپ، ءىز باسىلعاننان كەيىن عانا ورالدى.
التىنشى تاراۋ
شەگىن سۋىرىپ العانداي ءىشىن تارتىپ شىڭعىرىپ جىلاعان اششى داۋىستان شىرت ۇيقىدا جاتقان ءجامىش ويانىپ كەتتى. قاسىندا قاراساي جوق، ءالى كەلمەپتى. ءۇي ءىشى تاستاي قاراڭعى. تەرەزە تۇسىندا تۇرىپ، ويبايىن سالىپ باقىرعان مىسىقتاردىڭ داۋسى قۇيقا تامىرىن شىمىرلاتىپ بارادى. بىرەسە بىر-بىرىنە ايبات شەگىپ ىرىلدايدى، بىرەسە وقىس شار ەتە قالىپ، قايتادان ىڭىرسيدى. ءجامىش ورنىنان تۇردى، كارى بۋىندارى سىرت-سىرت ەتىپ، قاراڭعى تەرەزەگە بارىپ ءسىڭىرلى ارىق قولىمەن كاسەكتى ۇرعىلادى:
— ءپرىس، كەت بىلاي، لاعنەت! قايدان عانا قاپتاپ كەتكەن بۇل مۇندار؟ بالالاردى شوشىتار ما ەكەن. الگى ءبىزدىڭ الا مىسىق تا ءجۇر-اۋ ىشىندە.
دالاداعى مىسىقتار ءجامىشتىڭ تەرەزەنى توقپاقتاعانىن دا، ۇرسىپ، زەكىگەنىن دە ەلەگەن جوق. نەشە ءتۇرلى جان تۇرشىكتىرەر ۇنگە باسىپ باقىرىپ، شارىلداي بەردى. ماۋىققان مىسىق نەنى تىڭداسىن.
ءجامىش تىسقا شىقتى. ءۇيدى اينالىپ تەرەزە تۇبىندە جۇرگەن مىسىقتاردى قۋالاپ:
— وسى مالعۇنداردىڭ داۋسى-اق جامان. ءپرىس، ءپرىس بىلاي، — دەپ ءۇيدىڭ الدىندا ءسال بوگەلىپ اسپانعا قارادى. — باتىر-اۋ جۇلدىزدار سيرەپ قالىپتى. تاڭ اتۋعا جاقىن-اۋ. الگى ءبىزدىڭ ۇيدەگى قايدا ءجۇر ەكەن. بۇلاي بوگەلمەۋشى ەدى. قايدا بولدى ەكەن؟
ءجامىش كۇبىرلەي ءجۇرىپ، سىرتقى ەسىكتىڭ تيەگىن ءىلىپ، كەبىسىن سۇيرەتە باسىپ ۇيگە ەندى. تاڭ سىبىرلەپ، بولمەگە جارىق كىرگەنشە كوزى ىلىنبەي ۇزاق ويدا جاتتى.
قاراساي الىسقا ۇزاعان جوق. وسى قورانىڭ استىندا ەدى. كۇن باتا قويماداعى جۇمىسىنان ورالىپ، اگافيا ياپيشكينانىڭ ۇيىنە كىرگەن. قولىنداعى ءبىراز مالىن وسى ايەل ارقىلى اسحاناعا وتكىزىپ، ابدەن ىم-جىمى بىرىككەن اگافياعا كەيىنگى كەزدە شارۋاشىلىق جايىمەن ءجيى كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە كۇندىز ءبىر كەزدەسكەندە ياپيشكينا كوزىن ويناقشىتا قاراپ:
— دياديا قاراپەت، پوزدراۆليايۋ، جاڭا قىزمەتىڭىزبەن. قويمانىڭ كىلتىن جۋمايسىز با ەندى، — دەپ سوۆحوزدىڭ قۇرىلىس قويماسىنا مەڭگەرۋشى بوپ ورنالاسقان قاراسايدى قۇتتىقتاعان. — كوپتەن مۇرنىم قىشىپ ءجۇر ەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم.
— سولاي ما؟ — دەپ قاراساي دا اگافياعا ەمىرەنە قارادى. ءبىراق تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاعان جوق. ونداي ادەتتى بىلمەيتىن-دى. — سوندا جاسىڭىز نەشەگە كەلدى؟
— ايەلدىڭ جاسىن سۇراماس بولار، دياديا كاراپەت. كارتايىپ تۇرعامىز جوق، ءالى دە جاس قىزعا بەرگىسىز ەمەسپىز بە؟ — دەپ اگافيا سىقىلىقتاپ كۇلدى.
— ارينە، ارينە. اڭگىمە جاستا ەمەس، كوڭىلدە عوي. قازاقتا مىنانداي ماقال بار، قالاي اۋدارۋعا بولار ەكەن. ءىم، ءيا، «بىك سام ستارەەت، نو موردا نە ستارەەت»، — دەپ قاراساي «وگىزدىڭ ءوزى قارتايسا دا، مۇرنى قارتايمايدى» دەگەندى دولبارلاي اۋداردى.
— تاماشا ماقال ەكەن. ال بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىڭىز، باس قوسايىق. بىر-ەكى دوس-جار ايەلدەردەن باسقا بوتەن ەشكىم بولمايدى. كەمپىرىڭىزدەن قورىقپاساڭىز كەلىڭىز، پوداركانى دا مولىراق اكەلەرسىز، ايەل زاتى دۇنيەگە جاقىن عوي، — دەپ اگافيا سىڭسي كۇلدى.
بۇرىن ايەلدىڭ تۋعان كۇنىن تويلاپ كورمەگەن قاراساي وعان نە الاتىنىن دا بىلمەدى. ءبىراق ونىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ، تاۋىپ كەتتى.
كەشقۇرىم ءبىر قورانىڭ استىندا تۇراتىن ياپيشكينانىن ۇيىنە قاعا بەرىستە جىلت ەتە قالعان قاراساي جاساۋلى ستولدىڭ ۇستىنەن شىققان. اسپازشى بوپ ىستەيتىن بىر-ەكى جەسىر ايەلدەن بوتەن ەشكىم جوق. قاراساي كەلە قالتاسىنان ەتەكتەي ءجۇز سومدىقتىڭ ەكەۋىن سۋىرىپ تاستادى:
— ياپيشكينا جولداس، مىناۋ مەنىڭ پوداركام. قازاقتا توي-تومالاق بولعان جەرگە ايەل ادام عانا ىرىمىن جاسايدى. ونى «شاشۋ» دەيدى. نو، ەندى، بىلاي... ورىسشالاعاندا پوداركا عوي. مەن ايەل بولماسام دا، سەن ءۇشىن...
— راقمەت، راقمەت! — دەپ، ياپيشكينا قاراسايعا بەتىن تاقاي بەردى. ءبىراق قۇتتىقتاي تۇرىپ، ايەلدىڭ نە قولىنا، نە بەتىنە ەرنىن تيگىزۋدى قاراساي قايدان ءبىلسىن. ءتىپتى اگاشكاعا سىي تارتقاندا دا كوڭىلىندە بوتەن وي بولعان جوق. وزىنشە، تالاي سەپتىگى تيگەن اسحانا باستىعىنا بارماق استىنان كىشى-گىرىم پارا بەردىم دەپ ءتۇسىندى.
— قازاقتا مىنانداي دا ماقال بار: «ءىم... پلاتوك نە زا شۋبا پريگوديتسا، ا زا دوروگۋ پريگوديتسا».
ەكى كەلىنشەك دىم ۇقپاي مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرىپ ەدى، اگافيا ياپيشكينا ولاردى الا كوزىمەن اتىپ:
— دۇرىس، دياديا كاراپەت! ورىندى ايتتىڭىز. ۆ زناك ۋۆاجەنيا، ۆ زناك ۆنيمانيا دەگەن سوزگە كەلەدى عوي. تۇسىنىكتى، نەسى بار، وتە دۇرىس، — دەپ، اككى ايەل ءسوزدىڭ سىڭايىن بىردەن ۇعىپ، جولداستارىنىڭ ورەسكەل قىلىعىن جۋىپ-شايىپ، ستاكانعا اراقتى سىلقىلداتا قۇيدى.
بۇل ۇيدە كوك مويىن شىنىلار جاشىگىمەن تۇرادى. ءتۇن قاتىپ ءوتىپ جاتاتىن جولاۋشىلار ءۇشىن بۇل ءۇي — جابىلمايتىن دۇكەن. ارينە، بەيۋاقىتتاعى توۆار باعاسى دا ءسال قىمباتتاۋ بولادى.
ءبىراز قىزىپ العان سوڭ قاراساي قالتاسىنان تاعى ءبىر ءجۇز سومدىقتى سۋىرىپ تاستادى:
— ياپيشكينا جولداس، مۇنىڭ ءوزى ساعان تەگىن قۇيىلىپ جاتقان قۇدىق سۋى ەمەس. ءما، مىنانى الىپ قوي.
— قويىڭىز، دياديا كاراپەت.
— جوق، جوق، بولمايدى. ال. ايتپەسە رەنجيمىن، — دەپ قاراسايدىڭ ءتىلى كۇرمەلە بەردى.
ايەلدەر الدەن ۋاقىتتا ءۇيدى باسىنا كوتەرە اندەتىپ، ءبىراز بارىلداپ وتىردى دا، ءتۇن جارىمدا ۇيلەرىنە قايتتى. بۇل كەزدە قاراساي دا، اگافيا ياپيشكينا دا كوزدەرى بۇلدىراپ، ابدەن كەمەلىنە كەلگەن. كوپتەن بەرى بۇلاي كوپ ىشپەگەن قاراساي تالتىرەكتەپ، وتىرعان ورنىندا قىلجالاقتاپ قالدى. قالتاسىنان ءبىر توپ كىلتتى سۋىرىپ الىپ:
— قۇي، اعايشا. ءومىر قايتىپ كەلمەيدى. دۇنيە ءبىزدى تاپپايدى، ءبىز دۇنيەنى تابامىز. قولدان مال كەتكەنمەن، ب ا ق كەتكەن جوق. مىناۋ ەمەس پە باقىت دەگەن، اعايشا! — دەپ سىلدىراتىپ ستول ۇستىنە ءبىر توپ كىلتتى ءبىر سوقتى. ياپيشكينا كاراپەت دەپ وتىرعاندا، ونى اعايشا دەپ قازاقشا اتاعانىنا ءوزى ءماز بوپ كۇلىپ جاتىر.
— گىر-ر-راۆيلنو، كوم-پون... كومپونيون! — اگافيا ءتىلى كۇرمەلە سۇق قولىن شوشايتىپ، ستاكانعا تاعى قۇيدى. — سكلادقا تۇر دەپ مەن اقىل بەرىپ ەم عوي. مەنى تىڭداساڭ ولمەيسىڭ. سوۆحوزدىڭ بار تەتىگى ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدا. اقشا بولسا، ءبارى بولادى. سول ءۇشىن.
ستاكاندار سىڭعىر ەتتى. ياپيشكينا تالتىرەكتەي باسىپ، قاراسايدىڭ تىزەسىنە وتىرا كەتتى دە، موينىنا اسىلدى. قاراسايدىڭ بۇكىل ونە بويى شىمىرلاپ، بۇعاقتى ايەلدىڭ جۇپ-جۇمساق تاماعىنا مۇرنىن تىعىپ جىبەردى. ءاتىر ارالاس جاس يىسكە بويى بالقىپ، ەرنىنە قالامپىر ارالاستىرىپ ۇككەن مول ناسىباي سالعانداي ەلتىپ، قيمىلداۋعا مۇرشاسى جوق. تاقىر باسىن جۇمساق الاقانىمەن سيپاعان اگافيانىڭ:
— شاشىڭ قانداي قايراتتى ەدى. ءوزىڭ دە قايراتتى بولارسىڭ. مەن شىعىس دجيگيتتەرىن قاتتى ۇناتامىن، — دەپ سىبىرلاعانىن زورعا ەستىدى. ءجۇنى تۇبىتتەي ۇلپىلدەگەن ساپ-سارى ۋىز بالاپاندى الاقانىنا سالىپ ۇلبىرەتكەندەي، باۋىرىنا قىسقان جۇپ-جۇمىر ايەلدى بوساتار ەمەس.
الدەن ۋاقىتتا اگافيا تەمىردەي قىسقان ولەرمەن قۇشاقتى باياۋ اجىراتىپ ورنىنان تۇردى.
— ال مەن حالاتىمدى كيەيىن، سەن قاراما، — دەپ توسەك باسىندا ءىلۋلى گۇلدى حالاتىن الىپ شەشىنە باستادى. — اي، مەيلى، قاراي بەر. جاسىراتىن نە بار.
بۇرىن-سوندى كەزدەستىرمەگەن كوك اتلاس ليفچيكپەن عانا تۇرعان ايەلدىڭ اپپاق ءتانى جالت ەتكەندە، پەيىشتىڭ يران باعىنداعى حوردىڭ قىزىن كورگەندەي كوزى تۇنىپ، قاراساي ۇمتىلا بەردى...
تاڭ اتا كوزى ءىلىنىپ بارادى ەكەن. ءجامىش شوشىپ وياندى. باعانا قۋىپ جىبەرگەن مىسىقتار تەرەزە تۇبىنەن تاعى شار ەتە قالدى. «قاپ، مىنا مالعۇنداردىڭ ىزاسىن-اي، بالالاردىڭ زارەسىن الاتىن بولدى-اۋ».
ماۋىققان مىسىقتاردىڭ اششى داۋسى ءجامىشتى تۇرشىكتىرگەنمەن، قاراساي مەن اگاشكانىڭ كوڭىل كۇيىنە ءۇن قوسقانداي، قۇلاقتارىنا جاعىمدى ەستىلىپ جاتتى.
وسىدان كوپ ۇزاماي-اق ياپيشكينانىڭ ۇيىندە تۇنەپ قالۋدى جيىلەتكەن قاراسايدىڭ سۋىق ءجۇرىسىن ءجامىش ءبىلىپ قالدى. ىشىنە مۇز تاستاپ جىبەرگەندەي جۇرەگى قاتا قالسا دا، بالالارىنا سەزدىرگىسى كەلمەي، «ءۇي شىرقىن بۇزبايىن، نەندەي اۋىرتپالىق بولسىن ءوزىم جەكە كوتەرەيىن» دەپ جۇرگەن. اقىرى وتىز جىل وتاسقان ەرىمەن ەكى اراسىن قوسقان ارقاننىڭ تۇتە-تۇتەسى شىعىپ، سوڭعى تال ءجىبى ءۇزىلىپ كەتتى.
كويلەك-كونشەگىن كىشكەنتاي قول چەمودانعا، ءبىر اسىم ءسۇر ەتتى قورجىنعا سالىپ، ەندى شىعايىن دەپ جاتقاندا قاراساي كەلگەن.
— Eh، قايدا باراسىڭ، ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ، — دەپ، باسىنا اق جىبەك شالى سالىپ، قارا الا كاۆكازداتقان كۇمىس قاپسىرمالى قارا شي بارقىت كامزولدىڭ سىرتىنان جاسىل قيمالى شاپانىن جەلبەگەي تاستاعان دەنەسى تىك، ۇزىن بويلى، اق سارى ايەلىنە تۋرا قاراي الماي زىرك ەتتى.
— قايدا بارۋشى ەم، تويعا بارام، — دەپ جەڭىل كەكەسىنمەن جاۋاپ بەرگەن ءجامىش، ەرىنە تۇڭعىش رەت شانشىلا قاراپ، ىشتە جينالعان بار زاپىراندى اقتارا سالدى: — مەنى ۇيدە ۇستاپ، تورعا قاماپ قويايىن دەپ پە ەڭ. وتىز جىل قامالعانىم دا جەتەر. ەندى مەندە شارۋاڭ بولماسىن. ۇيدەگىڭدى تۇزگە بىلدىرمەي، تۇزدەگىڭدى ۇيگە سەزدىرمەي، ىشتەن تىنىپ، جامانىڭدى جاسىرىپ ءوتتىم. كومەلىمنىڭ دە، حالەلىمنىڭ دە ءوز اۋزى وزىنە جەتتى. تىم قۇرىماسا سولار دارداي ازامات بولىپ، جاقسى-جاماندى ايىرعان شاعىندا قىمسىنىپ، بەتىڭ ءبىر بۇلك ەتپەيدى. بەتىندەگى قارا قال ەمەس، حارام قال. اتا ساقالىڭ اۋزىڭا بىتكەنشە جەلىگىپ، عۇمىر بويى ادامعا ويلاعان ارامزالىعىڭنان تانباي كەلەسىڭ. بەتىڭ عانا قارا ەمەس، ءىشىڭ دە قارا، ويلاعانىڭ ءبىر قارا باسىڭنىڭ قامى...
— كەرگىمە ولاي. نە قىلعان قارا باستىڭ قامى. وسى ءۇيدىڭ بوساعاسىن اتتاعاننان بەرى اكەڭنىڭ ريزىعىن جەپ كەلە جاتقان شىعارسىڭ. شالقىپ-تولقىپ وتىرىپ ساندىراقتاۋىن مۇنىڭ، — دەپ الدىندا اگافيا تۋرالى ايتىپ قالار دەپ ۇندەي الماعان قاراساي ەندى تۇتىگىپ كەتتى. ءجامىش تە تايسالعان جوق. ءبىراق ياپيشكينانى اۋزىنا دا المادى. ونى ءسوز قىلۋدى ءوز بويىنا شاق كورمەدى. وعان قورسىندى.
— قيت ەتسە سەنىڭ «شالقىپ-تولقىپ...» ودان باسقا بىلەرىڭ بار ما؟ شالقىپ-تولقيتىنداي قاي ادال اسىڭدى الدىما تارتىپ ەڭ. وڭكەي ارامنان جينالعان مالىڭدى ايتامىسىڭ. عۇمىر بويى ىشكەنىم ءىرىڭ، جەگەنىم جەلىم...
— جارايدى، وندا جىلى-جۇمساعىن توسىپ وتىرعان جەرىڭە بارا عوي.
— ونى سەنەن سۇرامايمىن. جۇمىسىڭ بولماسىن. انا حالەل مەن اقبوپەدە دە ەندى شارۋاڭ بولماسىن. بىرگە تۋعان بالالارداي بوپ وسكەن ول ەكەۋىن دە يت پەن مىسىقتاي ەتۋگە از-اق قالدىڭ. بۇل قورانىڭ استىندا قالدىرمايمىن ولاردى دا. اسپان استى كەڭ.
— بار، ولاردى دا الىپ كەت. ءبارىڭ كەت! — دەپ قاراساي بەتى دولىرىپ، ايەلىنىڭ وڭمەنىنەن نۇقىپ، ەسىككە قاراي يتەرە بەرگەندە، ءجامىش قولىن قاعىپ جىبەرىپ، چەمودانى مەن قورجىنىن الدى دا شىعا بەردى. ەسىك الدىنا ەرە شىققان قاراساي:
— توسەك-ورنىڭدى الا كەتپەيسىڭ بە؟ — دەپ مىسقىلداپ ەدى:
— ءوزىڭ-اق جارىلقاپ دۇنيەڭمەن. ءبىر ساباق ءجىبىڭنىڭ كەرەگى جوق، سەنەن قۇتىلعانىما قۇدايا ءتاۋبا! الدا ريزا بول سىن! — دەپ شوق اعاشتىڭ باۋىرىنا قاراي ۇزاي بەردى. اناداي جەردە ويناپ جۇرگەن نەمەرەلەرى سوڭىنان جۇگىرىپ، ەتەگىنە ورالعان. بەتتەرىنەن ءسۇيىپ، «مەن ءقازىر قايتىپ كەلەم، بارىڭدار، ويناڭدار، قۇلىنشاقتارىم» دەپ مولتىلدەي قالعان كوز جاسىن كورسەتپەي شيراق ادىمداپ، ءجۇرىپ كەتتى. ءجامىشتىڭ قورجىنىنا قاراي بەرگەن قاراسايدىڭ قارا قالى جىبىر ەتكەن. ۇيگە جان ۇشىرىپ كىردى. جالما-جان ۇلكەن ابدىرانى «دىزىڭ» ەتكىزىپ اشىپ جىبەرىپ، جانناتتان، كۇزەننەن، تۇلكىدەن استارلاپ تىككەن، نافتالين سىڭگەن ىشىكتەردىڭ اراسىنا سۇققان قولىنا ساندىق ىلىككەندە بارىپ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. ۇرلىققا، جاماندىققا عانا جارالعانداي قۋىستانىپ، قاراشىعى ءبىر ارادا تۇراقتاماي، الدەنەدەن قۋىستانعانداي ۇنەمى جۇگىرىپ تۇراتىن ۇرى كوزىن سىعىرايتا ءتۇسىپ وتىردى دا، جالما-جان قول ساندىقتى باۋىرىنا قىسىپ، ەڭ تۇپكى قورانىڭ بۇرىشىنا كەلدى. توبەدەگى شەلەكتىڭ اۋزىنداي كىشكەنتاي تەسىكتەن باسقا ساۋلە تۇسەر جەرى جوق، قورا ءىشى الا كولەڭكە. كۇن تۇسپەگەن سوڭ بازدانىپ، ءيىسى شىعا باستاعان سىز جەردى ەكى كۇرەك بويى تەرلەپ-تەپشىپ، ىرسىلداپ ءجۇرىپ قازدى دا، جەز بەلبەۋ قول ساندىقتىڭ ءىشىن اشىپ وتىرىپ قالدى. قاقپاعىمەن ءبىرىڭدى وڭكەي شىتىرلاعان ءجۇز سومدىقتارعا كوزى جايناپ قايتا-قايتا قاراي بەرەدى. الدەن ۋاقىتتا ساندىقتى قايتا جاۋىپ، قاپپەن ورادى. موينى بىلقىلداعان جاڭا تۋعان نارەستەنى ۇستاعانداي ۇلبىرەتە كوتەرىپ، شۇڭقىرعا سالدى دا، بەتىن توپىراقپەن جاۋىپ، بۇزاۋ باس بىلعارى ەتىگىنىڭ وكشەسىمەن نىعارلاپ تەپكىلەي باستادى.
سيىر قوراداعى جۋان قاق اشاعا سۇيەنە قالعان ياپيشكينا قاراڭعى بۇرىشتا قارنى سالاقتاپ بيلەپ تۇرعان قاراسايعا قاراپ، ىشتەي مىرس ەتتى دە، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، ءوز ۇيىنە جىپ بەردى. سوڭىن الا قاراساي كىرگەندە وڭ بوساعانى جاڭا اتتاعان، ءالى بەتى اشىلماعان جاس كەلىنشەكتەي كوزىنىڭ ۇستىمەن ۇيالشاقتانا قاراپ، بۇرالا باسىپ، ەركەلەپ كەلدى دە، سىرتى كۇنگە كۇيىپ قىزارا باستاعان تولىق، اق بىلەگىن ءاجىمدى، جۋان مويىنعا ارتا سالدى. قاپسىرا قۇشاقتاعان قاراساي دا لەزدە جادىراپ، اق تاماقتان بورپىلداتىپ ءسۇيىپ جاتىر ەدى، ياپيشكينانىڭ جىپ-جىلى دەمى قۇلاعىنا ءتيىپ، سىبىر ەتكەندە سىلەيىپ تۇرىپ قالدى: قۋانىشتان با، الدە كۇتپەگەن جەردە توسىن ەستىگەندىكتەن بە، نە دەرىن بىلمەي ەسەڭگىرەپ تۇر. «كا-را-پە-ەت، اششى بىردەمە جەگىم كەلەدى، «مەە-تيس!» دەپ سىبىرلاعان ياپيشكينا ءوز سوزىنەن ءوزى قىسىلعان ادامنىڭ مىنەزىن تانىتىپ، توسەككە ەتپەلەي ءتۇسىپ قۇلاي كەتتى...
اۋدانعا قاراي شىققان جولاۋشى ماشيناعا وتىرعان ءجامىش ارتتا قالىپ بارا جاتقان ۇيىنە جالتاقتاپ كۇرسىنەدى. «اتتەڭ باۋىرىمدا كامەلىم مەن جالەلىم بولماعاندا، سەنىڭ ەتەگىڭنەن ۇستامايتىن ەم. باسىڭ لاڭعا ءتۇسىپ، ەكىتالاي كۇن تۋعاندا قاسىڭا ەرىپ، اششى-تۇششىنى بىرگە تارتىپ جالعىزسىراتپاپ ەدىم. ەندى مەنىڭ بۇل كۇندە كەرەگىم بولمادى عوي. اتتەڭ نە كەرەك، ءبورى كەش» دەگەن ميقاتا وكىنىش ىشىندە كەتتى.
سول ءبىر جىلدارداعى ەكىتالاي كۇندى اۋدانعا جەتكەنشە ويلادى. ول وقيعانى دا كۇرگەرەي قارت جانتاسقا جىر عىپ ايتىپ ەدى.
كۇرگەرەي قارتتىڭ بەسىنشى جىرى
وتىز ءبىرىنشى جىلدىڭ باسىندا ون ءۇي، ون بەس ۇيدەن ءار جەردە جەكە-جەكە مويىن سەرىككە بىرىگىپ، شاشىلىپ جاتقان اۋىل ءبىر جەرگە باسىمىزدى قوستىق. «جاڭا تالاپ» دەگەن جاڭا ارتەل قۇردىق. وسى وتىرعانىمىز — سول كولحوز.
راس، ارتەل قۇرۋ وپ-وڭاي بولا قويعان جوق. و كەزدەگى تالاي-تالاي وقيعالاردىڭ شەت جاعاسىن ءوزىڭ دە ەستىگەن بولارسىڭ. ول دا ءبىر قىزىق زامان ەدى-اۋ. سوناۋ اتا-بۇتاسىنان بەرى ءوز بەتىمەن تىرشىلىك ەتىپ، ءوز قازان-وشاعىنىڭ بۇتىندا تۇرتپەكتەپ ءومىر سۇرگەن جۇرتقا كولحوز دەگەن ات العاشقىدا ءبىرتۇرلى جات ەستىلدى.
ەل ىشىندەگى وقىعان، ساۋاتتى جاستاردىڭ ىشىنەن رايحان بار، وسى كۇنگى وسپان بار، اۋدان ورتالىعىندا ءبىر ايداي ءجۇرىپ كولحوز جايىمەن تانىسىپ كەلگەننەن كەيىن، ءبىر كۇنى ءۇش-تورت اۋىلدىڭ اقساقالدارىنىڭ باسىن قوستى. تۇڭعىش رەت مۇنداي جيىنعا كەمپىرلەر مەن جاس كەلىنشەكتەر دە قاتىستى.
اۋداننان كەلگەن وكىل كولحوز جايلى ۇزاق سويلەپ، ءقازىر ونىڭ ەلىمىزدىڭ بارلىق تۇكپىر-تۇكپىرىندە كۇن سايىن كوبەيگەنىن، مۇنىڭ ءوزى پارتيامىزدىڭ ۇلكەن جەڭىسى ەكەنىن، كەشەگى ريەۆوليۋسيادان كەيىنگى بيىك ءبىر بەلەس ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ جاتىر. وتىرعان جۇرت ونىڭ ءسوزىنىڭ جارتىسىنا ءتۇسىنىپ، جارتىسىنا تۇسىنبەي بىرىنەن-بىرى سۇرايدى. اقىرى وكىل سويلەپ بولعان سوڭ، ادام اياعى باسپاعان مەڭىرەۋ ءبىر جىنىسقا كەزىككەندەي داعدارىپ وتىرعاندار تۇس-تۇستان جامىراپ قويا بەردى.
— قاراعىم، اۋەلى كولحوز دەگەن ءسوزىڭدى ءتۇسىندىرشى.
— ءيا، ول كىمنىڭ اتى؟
— وي، كىمنىڭ اتى بولۋشى ەدى، ءبىر بولشەيبەكتىڭ اتى شىعار.
— وۋ، اعايىن، — دەپ وكىل،— سەندەردىڭ بەت-بەتىڭمەن سويلەيتىن قۇدالىعىڭ ەمەس. ءتارتىپ كەرەك. بىرتىندەپ سۇراڭدار. قانە، اقساقال، ءسىز نە سۇرادىڭىز؟
وكىل ءجۇسىپ قارتقا قارادى. ءجۇسىپ ول كەزدە توقسانعا تاياعان، ابدەن قارتايعان شاعى ەدى. سوندا دا جيىننان قالماي، ەلمەن بىرگە كەلگەن. تاياعىنا تايانىپ، ورنىنان تۇردى.
— بالام، ايتقانىڭنىڭ نوبايىنا ءتۇسىنىپ وتىرمىن. بىرىگىپ ەڭبەك ەتەيىك دەگەن ءسوزىڭ كوكەيىمە قوندى. قۇلاققا جىلى ەستىلەدى. «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەگەن. بۇرىنعىلار دا قول ۇستاسىپ، تىزە قوسىپ ەل بولۋدى كوپ اڭسايتىن. ونىڭنىڭ بارىنە ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ايتسە دە، مىڭنىڭ ءتۇسىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ اتىن ءبىل دەگەن. قولقوز دەگەنىڭ كىم ول؟
— ءا، وتىرىڭىز، اقساقال. ورىندى سۇراق، — دەپ وكىل ءبىر جوتكىرىنىپ الدى. — كولحوز — ورىس ءسوزى، ەشكىمنىڭ اتى ەمەس. كوللەكتيۆنىي حوزايستۆا دەگەن ءسوز. ەندى، بىلاي، ارتەلناي حوزايستۆا دەيدى.
وكىلدىڭ ءوزى ورىسشا وراشولاقتاۋ ەكەن، جىميىپ كۇلگەن قاسىنداعى رايحانعا قاراپ، قىمسىنىپ قالدى.
— ءجۇسىپ اتا، — دەدى رايحان ورنىنان تۇرىپ، — كولحوز دەگەن ەكى ءسوز: كوللەكتيۆنوە حوزيايستۆو. ياعني بىرىككەن، ۇيىمداسقان كوپشىلىكتىڭ شارۋاشىلىعى. جاڭا وكىل اعاي ايتىپ كەتتى، قولدا بار مال-مۇلىك ءبىر ورتالىققا جينالادى. ول ءسىزدىڭ دە، مەنىڭ دە مەنشىگىم ەمەس، ءبارىمىزدىڭ ورتاق دۇنيەمىز بولادى. ءبىز سونى ءوزىمىزدىڭ قاجەتىمىزگە جاراتامىز. كولحوز دەگەن بىرىككەن شارۋاشىلىق، مال-مۇلىك.
— سوندا قالاي؟ — دەپ ورتا تۇستان بىرەۋ تۇردى. — ماسەلەنكي، مەن قولقوزعا تۇسكەن مالدىڭ بيىل ەكەۋىن سوعىمعا سويعىم كەلەدى دەيىك. ال، ەندى بىرەۋ، ماسەلەنكي، ون قارانى جۇمساعىسى كەلەدى ەكەن. ونىڭ ارتى داۋ-شارعا اينالماي ما؟
— مۇنىڭ ءجونى بولا قويار ما ەكەن؟
— اي، قايدام. بۇل ءبىر شاتاق نارسە ەكەن.
— قازاق بالاسىنىڭ قولى ەمەس-اۋ. ورتاعا تۇسكەن مالدى ەرتەڭ كىم كۇتىپ، كىم باعادى؟ قيىن، قيىن، — دەسىپ تاعى شۋلاسىپ كەتتى.
سول كۇنى ءبىز ءتۇنى بويى ايتىسىپ، اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسىن تۇسىنگەنشە باق-شاق بولىپ وتىردىق. اقىرى رايحان ايتقان سوزگە ءبارىمىز ۇيىپ، تۇسىنگەندەي بولدىق-اۋ.
— سىزدەر ورتالىقتىڭ مال-مۇلكىن كىم قارايدى دەدىڭىزدەر، — دەدى رايحان. — كولحوز شارۋاشىلىعىنىڭ بار تەتىگى وسىندا. مالدى باعىپ-قاعاتىن ادامنىڭ كولحوزدان الاتىن تابىسى دا كوپ بولادى. ياعني، ءار كۇنگى جۇمىسىڭىزعا ەرتەڭ استىقتاي، مايداي، سۇتتەي ۇلەس الاسىزدار. كىمدە-كىم بۇرىنعى زامانداعىداي قاشان كۇن تاس توبەگە كەلگەنشە ۇيقىسىنان تۇرماي بەي-بەرەكەت جاتسا، ونىڭ تابىسى دا بولمايدى. كولحوز ونداي ماسىلدارعا ەشتەمە بەرمەيدى. ۇلى كوسەمىمىز لەنين ايتقان: «كىمدە-كىم ەڭبەك ەتپەسە، ول ىشىپ-جەمەيدى». ياعني. قولى قيمىلداعاننىڭ، اۋزى قيمىلدايدى. ال، سو ل قيمىلدايتىن قول نەعۇرلىم كوپ بولسا، كولحوز شارۋاشىلىعى دا جاقسى، ءارقايسىمىزدىڭ تۇرمىسىمىز دا جاقسى بولماق.
سول ءتۇنى كوپشىلىك الدىندا ءبىرىنشى رەت ۇزاق سويلەپ، بالتا اۋلىن كولحوزعا تۇڭعىش ۇگىتتەپ تارتقان رايحان. ءبارى سونىڭ اۋزىنا قاراپ، بىلمەگەنىنە نامىستانباي، قايتا-قايتا ەجىكتەپ سۇراپ وتىردى. رايحان ورتادا تۇرىپ الىپ سويلەگەن سايىن، جينالعان جۇرت كۇبىرلەسىپ:
— اينالايىن-اي، زاتى ايەل دەمەسەڭ، ەركەككە بەرگىسىز-اۋ.
— اينىماعان اكەسى.
— شىركىن-اي، سۇلتان كورە الماي كەتتى-اۋ.
— قارعام-اي، بولايىن دەپ-اق تۇرعان بالا. ەركەك بولسا، ءبىر ەلدى ۇستاپ وتىراتىن-اق بالا.
— جاسىنان جۇلىنىپ ورىس وقۋىن وقىپ ەدى. ءاي، بولار بالا جاسىنان دەگەن ىپ-ىراس، — دەسىپ، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريدى.
مەنىڭ دە مەرەيىم ءوسىپ، ايتا تۇسسە ەكەن دەپ وتىرمىن. اقىرى ەل اقساقالى، ۇلكەنىمىز ءجۇسىپ ءسوز الدى.
— اعايىن جۇرتىم، — دەدى اينالا قاراپ، كۇمىس ساقالىن كۇستى الاقانىمەن سيپاپ. — مەن تورىمنەن كورىم جۋىق اداممىن. وسى شاعىما دەيىن جاقسىنى دا، جاماندى دا، جوقشىلىق، تارشىلىقتى دا كورىپ، كەدەيلىك تاۋقىمەتىن تارتىپ ءوستىم. ايتەۋىر، اللا بەرگەن ريزىققا ىرزا بولىپ، اسارىمدى اساپ، جاسارىمدى جاسادىم. سونىڭ ءبارى قيىندىقپەن ءوتتى. سول قيىن تۇرمىس مەن سەكىلدى شالمەن كەتسىن. ەندىگى قالعان ءومىر سەندەردىكى. بۇل دۇنيەدەن الىپ كەتەر ەشتەمەم جوق. بويىمداعى بار ەنشىم اۋرۋىم مەن ءوزىمنىڭ كەدەيلىگىمدى عانا الىپ كەتسەم بولادى. ال، ەندى مىنا قولقوز دەگەنىڭ ماعان ۇناپ تۇر. ايتەۋىر ءبارىڭ بىرىكسەڭدەر، ەتەك-جەڭىڭ مول، ىرگەلەرىڭ بەرىك بولاتىنىنا يمانداي سەنەمىن. «كوپ تۇكىرسە كول» دەگەن. جاقسى لەبىز جارىم ىرىس. مىنا لەبىزگە ءوزىم تويىپ وتىرمىن. جاقسى يشارا. بىرىگىڭدەر. ينشاللا بەتتەرىڭ تۇزەلەدى. قادامدارىڭ قۇتتى بولسىن. يلاھي امين!
ءجۇسىپ ساقالىن سيپاپ، باتا بەردى.
سول-اق ەكەن، سىرەسكەن مۇزدىڭ ىرگەسى سوگىلىپ سەڭ بۇزىلعانداي، وتىرعان جۇرت شۋلاسىپ:
— بىرىگەمىز، نەسى بار.
— ەكى قولعا ءبىر جۇمىس. ءبىز دە ەلمىز، جۇرتپىز. باسىمىزدى قوسامىز.
— دۇرىس-دۇرىس، — دەپ ماقۇلداي جونەلىپ ەدى، مۇرنى شۋىلداپ بوتاش تۇردى ورنىنان.
— قاراعىم، ءبىر نارسە سۇراۋعا بولا ما، — دەدى وكىلگە قاراپ.
— سۇراڭىز، سۇراڭىز.
— كولحوزعا قوسىلمايمىن دەگەن ادامعا ەرىك پە؟ الدە...
— وۋ، اقساقال، ءدۇيىم جۇرت ۇيىمداسامىز دەپ جاتقاندا، ەلدەن الا بوتەن شىعاتىن ادام تابىلا قويار ما ەكەن. ونى نەسىنە سۇرادىڭىز؟
بوتاش قيبىجىقتاپ، باسىنداعى جىرتىق تىماعىن ءبىر شەشىپ، ءبىر كيەدى. مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ تاعى سويلەپ تۇر:
— جاس بولسا كەلىپ قالدى. ەرتەڭ كوپتىڭ شاڭىنا ەرە الماي جۇرسەك ۇيات بولار. ۇكىمەتىمە ريزامىن. الدىما ون شاقتى قارا سالىپ بەردى. ەندىگى قالعان ومىرىمدە ايتەۋىر سول ازبىنشى مالدى كەرەك ەتسەم، ماعان ەشكىم ەشتەمە دەمەيتىن شىعار. ءوزىم دىمكاسپىن.
وكىل نە دەرىن بىلمەي، قايتا-قايتا جوتكىرىنىپ جۇرتقا قاراپ ەدى، وتىرعاندار بوتاشتى كەكەتىپ الا جونەلدى.
— مۇنىڭ ەجەلگى ادەتى. كەجەگەسى كەيىن تارتىپ، قاشاندا كەرى سويلەمەسە، ءىشى اۋىرادى.
— وي، قوسىلماسا، قوسىلۋسىز قالسىن.
— كەشەگى العان بايدىڭ ون قاراسىن ءجۇز قارا بىتكەندەي كورىپ وتىر عوي. مەيلى...
— وسىعان قوسىل دەگەن كىم بار.
ءجۇسىپ قارت بوتاشقا وقتى كوزىمەن قاراپ، اتىپ جىبەرە جازدادى.
— ءوزىڭ ءبىر ساقالىڭ ساپسيىپ الىپ، اتان تۇيەشە كەرى شاپتىراتىن نەمە ەكەنسىڭ. جاقسىعا باستاي ما دەسەڭ، اركىمنىڭ تەپەرىشىندە ءجۇرىپ ءبىر ەزۋ بولعان كارى ماستەكشە ۇنەمى قىڭىرايىپ بۇرا تارتاسىڭ دا وتىراسىڭ.
— اعايىن، شۋلاماڭىزدار، — دەدى وكىل. — كولحوزعا بىرىگۋ، بىرىكپەۋ اركىمنىڭ ەركىندە، وعان زورلىق جوق. ءبىراق...
— ە، باسە. كەدەيگە تەڭدىك ەمەس پە. قاراعىم، مىنالارعا سولاي دۇرىسىن ايتشى.
— دۇرىسىن ايتسا، ول بىلاي، — دەدى رايحان. جۇرت تىنا قالدى. — ەرتەڭ كولحوز ۇيىمداسقان سوڭ، جەردىڭ ءبارى — ەگىستىك، شابىندىق جەر سول كولحوزدىكى بولادى. ال وعان قوسىلماعان ادام جەردەن ەشقانداي ۇلەس الا المايدى. ەگەر، بۇل ارادان مۇلدەم ىرگەڭىزدى اۋلاق سالام دەسەڭىز، باسقانى لايلاماڭىز.
— قاراعىم رايحان-اي، — دەپ بوتاش مىسقىلداي كۇلدى. — كەشە عانا ءوزىمىز وسىرگەن جالاڭ اياق، جالاڭ باس قارشاداي بالا ەدىڭ. بۇگىندە اكەڭمەن تۇستاس ادامنىڭ بەتىنەن الىپ، قالاي بولسا سولاي سويلەيسىڭ. ايەل بالا دەگەن سىپايى بولۋشى ەدى.
— ءاي، بوتاش، ءتىلىڭدى تارتا سويلە.
— سۇلتاننىڭ ساداعاسى كەت.
— تۇستاس بولماي كەت، — دەپ جۇرت تارپا باس سالىپ ەدى، رايحان توقتاڭىزدار دەگەن يشارات ءبىلدىردى.
— اتا، — دەدى ول. — مەن ءسىزدىڭ ۇلكەندىگىڭىزدى ءارقاشان سىيلايمىن. ءبىراق ەسىڭىزدە بولسىن، ءيا، ءبارىڭىزدىڭ ەستەرىڭىزگە سالايىن. ايەل بالا، ەر بالا دەپ بولۋلەرىڭىزدىڭ الدى-ارتى وسى بولسىن. ايەلدەرگە تەڭدىكتى ءسىز اپەرگەن جوقسىز. لەنين اتامىز اپەردى. ەندەشە ولاي ءتىلىڭىزدى تيگىزبەڭىز.
— استاپىراللا! — دەپ بوتاش شورشىپ ءتۇستى. — قاراعىم-اي، جالا جاپپا! لەنينگە ءبىر اۋىز ءسوز ايتتىم با؟! جۇرتىم-اۋ، ايتشى.
— مەيلى، ءسىز نە دەسەڭىز، ول دەڭىز. ايەلدەر ەندى سول تەڭدىگىنە ەشكىمنىڭ قولىن تيگىزبەيدى. ەل ىشىندە ىرىتكى سالىپ، كەيىن تارتاتىن ادام بولسا، وسى باستان الاستايمىز. كولحوزعا قوسىلماساڭىز قوسىلماڭىز. ءبىراق ەندىگارى «بايتال شاۋىپ بايگە الماس» دەگەن پاسىقتىقتى دوعارايىق.
سول ءتۇنى وتىرعان جۇرتتىڭ كوپشىلىگى ماقۇلداپ، رايحاندى كولحوزعا باسقارما سايلادى. كەيبىرەۋلەر:
— اپىرماي، جاستاۋ بولماي ما؟
— قانشا وقىدى دەگەنمەن ايەل ادام، ەرتەڭ بالا باستى بولعان سوڭ قيىن بولماي ما؟ — دەسىپ جان اشي سويلەسە، ءقايسىبىرى:
— ە-ە، ەلدى ايەل باسقاراتىن بولدى عوي ەندى.
— جۇرتتى ۇستاپ تۇرۋعا بۇل سەكىلدى ءالى ەتەگىنىڭ اشىلعان-جابىلعانىن بىلمەيتىن قىزدىڭ شاماسى كەلەر مە ەكەن، — دەپ كۇڭكىلدەستى دە.
ءبىراق ونداي كولدەنەڭ ءسوز ءوز بەتىنە قالىپ، جيىرما ءبىر جاسىندا مەنىڭ قىزىم رايحان قازاق تۇرمىسىندا ايەل زاتىنان تۇڭعىش رەت ەل تىزگىنىن قولىنا الدى.
ءسۇيتىپ، سول جىلى بالتا، اسىعات، قاناي اۋىلدارى باسىمىزدى قوسىپ، «جاڭا تالاپ» ارتەلىن قۇردىق.
الپىسقا تارتا ءۇيى بار كولحوزدا، ۇمىتپاسام، قىرىق-ەلۋ ات، جيىرما شاقتى وگىز، ون-ون بەس سيىر، وتىز شاقتى قوي-ەشكى بار. ءبارى ارىق-تۇراق، ءقايسىبىرى قىستان ارەڭ شىققان كوتەرەم.
كوكتەم شىعىسىمەن ەگىن سالۋعا كىرىستىك. بۇكىل كولحوزدا ءۇش اعاش سوقا بار. وگىزگە سالاتىن مويىناعاش، اتتىڭ قامىت-سايمانى جوقتىڭ قاسى. ءۇش اۋىلدان شىققانى ءتورت رادۋان، ەكى تراشپەنكە، بىر-ەكى اربا. ايتقانداي، مالجاننىڭ قارا پاۋەسكەسى بار. ونىڭ دا قۇر قاڭقاسى قالعان، دوڭعالاق شاباقتارىنان ساۋ-تامتىق جوق، بىت-شىت.
رايحان ەكەۋمىز كورشى «ۆيشنيەۆكا» دەريەۆنياسىنا بارىپ، تامىر-تانىستاردان قامىت، مويىناعاش، اربا جاسايتىن اعاش، قۇرال اكەلدىك. مەن قۇتتى ورنىم — ۇستاحانادا وتىرىپ الىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە كۇرەك، ايىر، ول-پۇل كەرەك-جاراقتاردى سوعۋمەن بولامىن.
سول جىلى ەگىن سالۋدا جاستاردىڭ سەپتىگى مول ءتيدى. جاڭا عانا كومسومول قاتارىنا كىرگەن جۇتىنعان جاس جىگىتتەر، قىزدار جۇمىسقا قۇلشىنا تيىسكەندە، اپاي تاپتىرمايدى. ءبارى دە جۇمىس قايداسىڭ دەپ جايناپ تۇر. بۇرىن ءوز ءۇيىنىڭ قازان-وشاعىنان اسا المايتىن قىز-كەلىنشەكتەر دە ەندى بىرىگىپ ەڭبەك ەتكەن سوڭ، بۇرىنعىداي ۇياڭ ەمەس، ەرلەرمەن قاتار ءتۇسىپ، الدىنا بەرگەن جۇمىسىڭدى تاسقاياقشا قاعادى.
اۋىل قوتانى دا بۇرىنعىدان كوڭىلدى. تاڭ سارىدەن كوزدەرىن تىرناي اشىپ تۇراتىن وندىردەي جاستار قاشان كۇن باتقانشا ەگىن دالاسىندا جەر جىرتىپ كەلسە، ءتۇنى بويى اۋىل سىرتىنداعى كيىز ۇيدە ساۋىق قۇرادى. قاجۋ، شارشاۋ جوق. ويىندارى دا ەسكى ويىنعا ۇقسامايدى. جاڭا. ەل اقساقالدارىن، كەمپىر-كەپشىكتەردى جيناپ الىپ، ارا-تۇرا ءان سالىپ، بي بيلەپ ويىن كورسەتەدى.
ءسۇيتىپ رايحان باسقارعان كولحوز جاڭا ءبىر ءومىردى باستاپ جۇرە بەردى.
ءيا، ايتا بەرسە اڭگىمە كوپ. سول جىلى پىشەن دە شابىلدى، ەگىن دە جينالدى. راس، جاز بويى قۇرعاقشىلىق بولىپ، استىق ونشا مول شىقپادى. ايتسە دە كولحوز مۇشەلەرى تۇقىمدىق استىقتان قالعانىن قىلداي عىپ ءبولىپ الىپ، جاڭا نانعا اۋىزدارى ءتيدى. ءبارى دە العاش قۇرىلعان ارتەلگە ءدان ىرزا. تۇڭعىش رەت وسىناۋ جاتقان كەڭ دالانىڭ، قۇيقالى جەردىڭ يەسى وزدەرى ەكەنىن سەزىپ كوڭىلدەرى تولىپ، ەل ساباسىنا ءتۇستى.
ءبىراق... تاعى دا ءبىراق دەيمىن-اۋ، كوپ ۇزاماي سول كوڭىلدىڭ شىرقى تاعى بۇزىلدى. مىقتاپ بۇزىلدى.
قارا سۋىق كۇز. تاڭ اتىسىمەن ازىناعان ىزعىرىق جەل بەتەگەنى تامىرىمەن سۋىرارداي ۋىلدەپ، تىنىمسىز سوعادى. قاشان قار جاۋعانشا ۇزاق ساپارعا جولاۋشىلاپ كەتكەندەي كۇننىڭ كوزى ءبىر جىلتىراپ شىققان ەمەس. اسپان بەتىندە تورى الا تۇتىندەي كەزگەن بۇلت نە جاۋمايدى، نە تارقامايدى، دوڭبەكشىپ، اۋناپ، تىنىمسىز كوشىپ جاتادى. شەتى دە، شەگى دە جوق.
وسى بۇلتپەن قاتار كەلىپ، ەل ىشىنە قارا سۋىق جەلدەي مازاسىز تيگەن سالىق باستالدى. ءبىر سالىق ەمەس، كوپ سالىق. اۋدان ورتالىعىنان كەلگەن وكىل اتاۋلى، اۋىل ادامىنىڭ اپشىسىن قۋىرا بەرەدى. ءۇي-ۇيدى ارالاپ ءجۇرىپ، تاباقتاي كىنەگەسىن جايناماز قۇساتىپ الدىنا جايىپ سالادى دا، ەسەپ شوتىن ءبىر قاعىپ:
— ءسىزدىڭ ۇيگە پالەن پۇت ەت ءتۇستى. قانە، ءقازىر كىرگە سالىپ ولشەيمىز. قانداي مالمەن قۇتىلاسىڭ، — دەپ ەت سالىعىن جينايتىن اگىنت بىر-ەكى قاراسىن باس جىبىنەن سۇيرەتىپ جونەلە بەرەدى.
«ەت سالىعىنان» قۇتىلدىم با، قۇتىلمادىم با دەپ وتىرعاندا، ءىزىن سۋىتپاي تاعى ءبىر اگىنت ەسىكتەن كىرەدى. ول «ءجۇن سالىعىن» جينايتىن ادام. بار ەشكىسى مەن قويىن قىرقىپ، ەندى قۇتىلعان شىعارمىن دەپ وتىرعاندا، تاعى ءبىرى كەلەدى. ول — «ماي سالىعى». نە كەرەك، كۇز اسپانىنىڭ كوشپەلى سابالاق بۇلتىنداي ءبىرى كەتسە، ەكىنشىسى كەلەدى. «ءوزارا سالىق»، «استىق سالىعى»، «تەرى-تەرسەك سالىعى»، «ورىن سالىعى»، «ءتۇتىن سالىعى» — ايتەۋىر قاپتاعان سالىق.
اۋدان جاقتاعى قارا جولمەن شانداتىپ بىرەۋ-مىرەۋ كەلە جاتقاندا-اق ەل ءىشىنىڭ اپشىسى قۋىرىلىپ، ازا بويى قازا بولىپ، تىك تۇرادى. بارىنەن دە ەل قوسيمانوۆتان قايمىعادى. اۋىلدا ونى ميليسيا قوسيمانوۆ دەيدى.
— تۇرا تۇرىڭىز، ول قاي قوسيمانوۆ؟
— وسى كۇنگى اۋداندىق ميليسيانىڭ باستىعى!
سو كەزدە، جاس شاماسى جيىرمانىڭ ىشىندە بولار. بۇل كۇنگىدەي بوي تۇزەپ، جۇرت الدىندا كەرىمسال بوپ وتىرۋ جوق، باسىنداعى قوقىرايعان فۋراجكەسىنىڭ شەتىنەن تۇلەگەن قارا ەشكىنىڭ جۇنىندەي سيرەك شاشى تال-تال شىعىپ تۇراتىن، قىرما تازدىڭ ءوزى. ەل ول كەزدە ميليسيا دەسە، جانى تۇرشىگىپ، قۇبىجىق كورگەندەي قورقادى. سونى پايدالانىپ قوسيمانوۆ قاراڭعى ەلدى قۋىرداقشا قۋىرادى.
از كۇندە ەل ءىشى ءجۇنىن جۇلعان تاۋىقتاي سيديىپ شىعا كەلدى. ايتەۋىر قويمايدى ەكەن دەپ، ءۇي باسى قولىندا قالعان بىرەر مالىن قار تۇسپەي جاتىپ سويىپ الىپ، ەتتىگىنە تۇزداپ، جەرگە كومىپ، تىپ-تيپىل ەتتى. سوندا دا سالىق توقتالعان جوق. قايتا كوبەيە ءتۇستى.
جاڭا قار جاۋعان مەزگىل بولاتىن. ءبىر كۇنى اۋىل ادامدارى جاپا-تارماعاي جۇگىرىپ، جاڭىل دەيتىن جەسىر ايەلدىڭ ۇيىنە جينالدى. ءبارى ۋ-شۋ. رايحان ەكەۋمىز دە سوندا كەلدىك. كىشكەنە جاپپانىڭ استى تولعان ادام. جاڭىل ءوز بەتىن ءوزى تىرناپ، داۋىس قىلىپ وتىر. بەتى دالا-دالا. تىرناق وسىپ كەتكەن جەردەن قان سۋداي اعىپ، يەگىنەن تامادى. اۋداننان ءۇش وكىل كەلىپتى. ءبىرى — قارابەت، ەكىنشىسى — قوسيمانوۆ. قارابەت سول كەزدە اۋداندىق اقشا بولىمىندە نالوگوۆوي اگەنت بولىپ ىستەيتىن. قوسيمانوۆ قاي ۇيگە كىرمەسىن، اۋەلى جايعاسىپ، الدىنا دوڭگەلەك ستولدى الىپ، تىزەسىن سوعىپ سالاقتاپ جۇرەتىن قامشىنىڭ ورىمىندەي باۋىنان مىلتىعىن شىعارادى. بىت-شىت قىپ بولشەكتەپ، قالتا ورامالمەن ءار جەرىن سۇرتە باستايدى. بۇل جولى دا سول ادەتىنەن اينىماپتى. جەسىر ايەلدىڭ زارى كاپەرىنە دە كىرمەي، مىلتىعىن تازالاپ وتىر. جۇرت باسۋ ايتىپ جاڭىلدى ارەڭ قويعىزدى. جاڭىل ىقىلىق اتىپ ارەڭ سويلەيدى.
— جۇرتىم-اۋ، وزدەرىڭ ايتىڭدارشى. قولداعى جالعىز قارا سيىردى ءبىر اكەتتى. ءۇش قويدى قوزىسىمەن قوساقتاپ ەكى اكەتتى. ەندى مىنە، مىنا جاڭا اپىل-تاپىل اياعىن باسىپ جۇرگەن بالامنىڭ كەرەگىنەن ايىرماقشى. وسى قورانىڭ مال دەگەننەن ساۋىپ وتىرعان جالعىز ەشكى قالىپ ەدى، ەندى سونى ەتكە الامىز دەپ وتىر. — جاڭىل تاعى اعىل-تەگىل جىلادى.
جۇرت نە دەسىن. ءبارى كۇرسىنىپ:
— اپىرماي، بۇل ءبىر عالامات بولدى عوي.
— ءبارىمىزدىڭ دە كۇنىمىز وسى. قايتەيىك، — دەگەننەن باسقا ەشتەمە ايتا المايدى. بوتەن سوزبەن قارسى كەلۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى جەتپەيدى.
الدەن ۋاقىتتا قوسيمانوۆ جينالعان جۇرتتى جاڭا كورگەندەي، باسىن كوتەرىپ، ەدىرەيە قالدى.
— وي، سەندەرگە جول بولسىن. نەمەنە، بۇل ۇيدە باس اسىپ قويىپ پا؟! قانە تاراڭدار. الدە مەنى كورمەي ءجۇر مە ەدىڭدەر؟! قويعاندارىڭ سۋىپ بارا جاتسا، ءقازىر بارىڭە دە بارام. دايىنداي بەرىڭدەر. ال، قانە شىعىڭدار! — دەپ اقىرىپ قالدى. بوساعادان بەرى اتتاي الماي تۇرعاندار جاسقانىپ، جىلىسا باستادى.
وسى كەزدە باعانادان بەرى قابىرعاعا سۇيەنىپ، تۇنەرىپ تۇرعان رايحان جايلاپ ءسوز باستاپ:
— جولداس قوسيمانوۆ، وسى ەلدىڭ جايى وزىڭىزگە بەلگىلى ەمەس پە؟! الار مالى الىندى. تىگەرگە تۇياق قالمادى دەسە دە بولادى. ەندى قىسا بەرگەنمەن نە شىعادى؟ اۋدان باسشىلارىنا وسى ءسوزدى نەگە جەتكىزبەيسىز، — دەي بەرىپ ەدى، قىزدىڭ الدىندا لەزدە جۇمسارىپ قوسيمانوۆ ىرجىڭ ەتتى.
— بيكەش، ءسىز تۇسىنىگىڭىز بار ادامسىز. مىنا ءسوزىڭىزدى باسقا ايتسا ءبىر راۋا. سىزگە ۇيات ەمەس پە؟! كونتردىڭ ءسوزىن سويلەپ تۇرسىز. بۇل ەلدى مەن بەس ساۋساعىمداي بىلەم. ءالى دە تىعۋلى مال كوپ. ءبىراق قوسيمانوۆ ءتىرى بولسا، كوردەگىنى ءتىرىلتىپ الادى.
جاڭىل رايحاننىڭ ءسوزىن ارقالاندى ما، بەتىنىڭ قانىن ەتەگىمەن سۇرتە سالىپ، كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن دار ايىردى:
— ال، ەندەشە، ءما ال، انا ءسابيدى جالعىز ەشكىنىڭ جەلىنىنەن ايىرعانشا، كەسىپ ال مىنا شاندىردى. — كەلىنشەك تامىرى بىلەۋلەنگەن بولبىر ەمشەگىن سالاقتاتىپ شىعارعاندا توبە شاشىم تىك تۇردى. قارتتار بەتىن باستى. ءبىراق قوسيمانوۆ ءمىز باققان جوق.
— ول ەشكىمەن قۇتىلساڭ قۇدايىڭا قۇلدىق ايتارسىڭ. ءالى دە موينىڭدا ءۇش پۇت ەت بار. جەردەن قازساڭ دا تاباسىڭ. جيىرما قاداق ءجۇندى دە تولەگەن جوق قوي؟ — دەپ ءجۇن جيناۋشى قارابەتكە قارادى.
جاڭىل جىندانىپ كەتتى مە دەپ ەم: سول-اق ەكەن، وز-وزىنەن ساقىلداي الا جونەلدى. كوزىنەن جاس اققانشا كۇلىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا:
— نەمەنە، ول ءجۇندى قاي قاجەتىڭە تىعىن قىلاسىڭ؟! انا تاز باسىڭا جاپسىراسىڭ با؟ — دەپ جۇگىرىپ بارىپ قوسيمانوۆتىڭ باس كيىمىن جۇلىپ الماسى بار ما. قوسيمانوۆ تا مىلتىعىن الا ۇمتىلىپ:
— Aھ، وڭباعان نەمە! مەن سەنى ۇيرەتەيىن. كوزىڭدى جىلتىراتىپ قاماپ قويماسام اتىم ءوشسىن، — دەپ دىرىلدەپ-قالشىلداپ ايەلدى باس سالدى. ءۇي ءىشى ويران-توپان.
— اراشا، اراشا!
— قوي، قاراعىم، ەسىڭ بار ەمەس پە؟!
— ءقايتسىن ەندى، ابدەن اشىنعان عوي، — دەسىپ جۇرت ارا ءتۇستى.
— جولداس قوسيمانوۆ، ايەل ادامعا قول سالماڭىز. بۇرىنعىنىڭ كۇنى بار دەپ تۇرمىسىز. بۇل نە باسسىزدىق؟! توقتاڭىز، — دەپ رايحاننىڭ داۋسى اششى شىققان سوڭ بارىپ باسىلدى قوسيمانوۆ.
جاڭىل ۇيىندە بولعان حيكايا لەزدە بار ۇيگە تارادى. سول كۇنى جۇرت بۇرىنعىدان شيرىعىپ، العاش رەت ەسىكتەرىن تاس ءتۇيىن بەكىتىپ، قوسيمانوۆتاردى ەنگىزبەي قويدى.
ءبىراق جاعداي ونىمەن تۇزەلمەدى. كەشىندە-اق ارتەلدىڭ بەلدى-بەلدى ادامدارىن جيىپ، قوسيمانوۆ جينالىس وتكىزدى. ءبارىن ايتىپ جاتپايىن. ونىڭ ۇزىن-ىرعاسى بىلاي بولدى.
ەڭ اۋەلى ءسوز باستاعان قارابەت. جايالىقتاي كىنەگەسىن اقتارىپ تۇرىپ، توتەشە جازىلعان ءتىزىمدى وقىدى:
— مىنە، كورىپ تۇرسىڭدار. «جاڭا تالاپ» كولحوزىنا تۇسكەن سالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا تولەندى. سەندەر مىنا ميليسيا بالانى كۇستانالايسىڭدار. تەككە جازعىراسىڭدار. بۇل ءوزى قالتاسىنا باسىپ، بۇدان ءبىر پايدا كورەيىن دەپ ءجۇر دەيسىڭدەر مە؟ گالاشوكىن مىرزانىڭ ءوزى ايتىپتى: «اشا تۇياق قالماسىن، اسىرا سىلتەۋ بولماسىن»، — دەپ، بىرگە وتىرعان ادامداي، ەستىگەن ءسوزدىڭ ءجون-جوسىعىن تۇسىنبەسە دە، وزىنشە كوپ بىلەتىن كىسىشە ماردىمسي قالدى.
ول كەزدەگى اۋىلنايىمىز شالتىك دەگەن تاشتيگەن، قۋ جاق، سارى كوسە بولاتىن. اۋىلنايلىققا سايلانباي تۇرىپ-اق كورىنگەن جەردە ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنىپ سارى ماساشا ىزىنداعان ناعىز زارجاق شولاق بەلسەندىنىڭ ءوزى ەدى. قولىنا تىزگىن تيىسىمەن-اق قالتاسىنداعى مورىنە ماساتتانىپ، جۇرتتىڭ اپشىسىن قۋىردى. ءبىراق جۇرت ءوزىن سىرتتاي مازاق ەتەدى. بىردە قىزىل جالاۋدان كەلە جاتىپ جولداعى ون ءۇيلى قوندىباي اۋلىنا تۇسپەكشى بولىپتى. كۇن الاي-تۇلەي بوران ەكەن. سيپالاپ ءجۇرىپ، ءار ءۇيدىڭ ەسىگىن قاعادى. «قوندىباي» اۋلى ناعىز اتى شۋلى ساراڭ اۋىل. ايلى-كۇننىڭ امانىندا جولاۋشىعا ەسىك اشىپ، قارا سۋ تاتىرىپ كورمەگەن شىعايبايلار اق بوراندا قايدان مەيىرىمى ءتۇسسىن. ءبىرى ەسىگىن اشپايدى. سوندا، بار دۇنيەنىڭ كىلتى ءوزىمنىڭ قولىمدا دەپ ويلايتىن شالتىك بىرەۋدىڭ تەرەزەسىنە كەلىپ، «اش ەسىكتى، مەن اۋىلنايمىن، شالتىك اۋىلنايمىن» دەپ، ءمورىن الىپ، قىراۋ اينەگىنە باسا بەرسە كەرەك. جۇرت بەرتىنگە دەيىن كۇلىپ ءجۇردى. وسىنداي قوجاناسىرلىعى دا بار سول شالتىك قاق اعاشى جارىلا باستاعان نەشە جىلعى شوقپار سياقتى، ويدىم-ويدىم قوس جۇدىرىقتاي باسى قالتاقتاپ، شەگىر كوزى شاتىناپ سۋىرىلدى-اي كەلىپ:
— جولداستار، وكىمەت سەندەردىڭ الدارىڭا مال سالىپ، باستارىڭدى قوسىپ، تەڭدىك اپەردى. بايلاردا كەتكەن ەسەلەرىڭدى الىپ بەردى. ەندى بۇگىندە وتكەندەگى كۇندەرىڭدى ۇمىتىپ، كۇپىرشىلىك جاساپ وتىرسىڭدار. وكىمەت ەت بەر دەيدى ەكەن، بەرەسىڭ، ماي بەر دەيدى ەكەن، بەرەسىڭ. مەن ءوزىم اينالايىن وكىمەتىمنەن جانىمدى دا ايامايمىن، كەرەك دەسە قوڭ ەتىمدى كەسىپ بەرەمىن. سالىعىن وتەمەي وتىرعان ادام كونتر. وندايدىڭ ىنىنە سۋ قۇيۋ كەرەك.
كولحوزشىلار ماردىمدى ەشتەمە ايتا المادى. «بار بولسا، ايانىپ قالارىمىز جوق. ءبىراق تيتىقتاپ بىتتىك. ەندى نەمىزدى بەرەيىك»، — دەگەننەن باسقا نە دەسىن.
رايحان وتكىر عوي. سول عانا ورىندى ءسوز ايتتى:
— ءبىز، مىنا قوسيمانوۆتاردى نەگە كىنالايمىز؟ سەندەر ەلدىڭ اپشىسىن قۋىرا كەلەسىڭدەر. جوق نارسەنى تابان استىنان قازىپ تاپ دەپ، دىگىردى سالاسىڭدار. ەگەر ەلىم-اۋ، جۇرتىم-اۋ دەسەڭدەر، كورگەن-بىلگەندەرىڭدى اۋدان ورتالىعىنداعى باسشى ادامدارعا نەگە مولدىرەتىپ ايتپايسىڭدار؟ ودان قالسا، نەگە جوعارعى جەرگە جازبايسىڭدار؟ ءبىراق سەندەرگە كىنا دا جوق. نە سويلەپ، نە قويعانىن بىلمەي جۇرگەن سەندەر سەكىلدى قاراڭعى بەلسەندىلەرگە نە داۋا؟! شولاق ساي تەز تاسيدى. شولاق ويلى ادامدار دا سول ساي سەكىلدى، بار قارۋى اشۋىندا. ەلدى قورقىتپاڭدار. كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى.
جينالىس داۋمەن تارقادى. ەرتەڭىندە-اق قارابەتتەردىڭ سوڭىن الا رايحان دا اۋدان ورتالىعىنا ءجۇرىپ كەتتى. ءبىراق جەڭگەن جوق. جەڭىلىپ قايتتى. تاۋى شاعىلىپ قايتتى. وكىل قارابەت پەن قوسيمانوۆ: «ەلدە جاسىرىن مال ءالى كوپ. قورالارىنا تىعىپ بەرمەي وتىر. بارىنە جەل بەرىپ ۇيتقىتىپ وتىرعان رايحان»، — دەپ بار كىنانى مەنىڭ قىزىما جاۋىپتى. اۋدان «رايحان سۇلتانوۆا — وڭشىل. كولحوز باسقارۋعا ەندى قاقىڭ جوق»، — دەپ ورنىنان الىپ جىبەرىپتى. «تۇقىل ەشكى ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ، قۇلاعىنان ايىرىلىپتى» دەسىپ، قارابەتتەر مازاقتاپ، تابالاسا كەرەك. رايحانجاننىڭ ادال جۇرەگىن تۇسىنۋگە ولاردىڭ ورەسى قايدان جەتسىن.
مىنە، جۇمىر باس نەنى كورمەدى؟! جاڭا جەتىلدىم بە، ۇستەگى جالبىر تون ءتۇسىپ، اۋزىمىز اققا، استىمىز اتقا ەندى ءتيدى مە دەپ وتىرعان جۇرت وسىنداي سۇرقىلتايدى دا كورگەن. ءبىراق تاپ ول كەزدە مۇنىڭ پەرەگيب پالە ەكەنىن قاراڭعى ەل قايدان ءبىلسىن. ونى بەرتىن عانا اڭعاردىق قوي. ەشكىنىڭ قۇيرىعىنشا شولتاڭداعان شولاق بەلسەندىلەر شاش ال دەسە، باس العان جوق پا؟!
ەل ءىشى قىس بويى جەرگە كومىپ، شوشالانىڭ بۇرىشىنا تىعىپ قىمقىرىپ قالعان ازبىنشى ەتىن كەرەك ەتىپ، كوكتەمگە جەتتى. ءبىراق قار ەرىپ، ساي-سالا تاسىعان ۋاقىتتا اۋىل قوتانىندا تىگەرگە تۇياق قالمادى. اشتىق شىنداپ كەلدى. تاڭ ساز بەرە ورنىنان تۇرعان ادامدار، سۇيەكتەن وتەر جەل وتىندە دىرىلدەپ، بىلتىرعى ەگىستىك ورنىندا قارا قۇرتشا قاپتايدى. جال-جال بوپ شابىلماي ءتىرى قالعان بيدايدى جۇلىپ، ماساق تەرىپ، ولمەس قامىن جاسايدى. قار استىندا قالىپ ۇسىك شالعان شىرىك بيداي قانشا كەرەك بولسىن. ول دا ۇزاققا جەتپەي تاۋسىلدى. ءقايسىبىر پىسىقشالار جان-جاقتاعى اۋىلدارعا جاياۋ-جالپىلاپ شۇبىرىپ، بالا-شاعاسىنىڭ تىسىنە باسار بىردەمە ىزدەپ الاسۇرادى. ءبىراق بىزدەن وزىپ، وڭىپ جاتقان جەر جوق. قايتا بەرتىن كەلە ەستىدىك، باسقا اۋداندارعا قاراعاندا قىزىل جالاۋدىڭ ءحالى، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ ءحالى ءبىرشاما جاقسى بولدى. وعان ەكى سەبەپ بار. ءبىرى — ءبىز تۇرعان جەر ومبى وبلىسىنا، ورىس دەريەۆنيالارىنا جاقىن جاتقان جەر عوي. اركىم تامىر-تانىستارىن ساعالاپ، كارتوپ، ول-پۇل جەمىس الىپ، ءۇزىپ-جۇلىپ دەگەندەي ءبىرازعا دەيىن تالشىق ەتتى. ەكىنشىدەن، بۇل ارا بىقىعان كول، وزەن. ءبىر «جاڭا تالاپتىڭ» ماڭىنداعى وزەن، كول، جايىلما قارا سۋلاردى قوسقاندا وتىزعا تارتادى ەكەن. جەر دەگدىپ، كۇن قىزا كەلە جۇرت سۋ بويىن قۋالاپ، بالىق، قۇس اۋلاي باستادى. جەتى جاسار بالاعا دەيىن تىنىم كورمەي تۇزاق قۇرىپ، بورىق تارتىپ الەك. جەر جارىقتىق ەڭبەك ەتسەڭ بارىن اياعان با. قارا توپىراعى ماي ەمەس پە. شىركىن، جۇمىر جەر، قاسيەتتى جەر، قالاي قاستەرلەپ، قالاي ايالاۋىڭا تۇرادى عوي.
سو جىلى جازدا رايحان ومبى قالاسىنا كەتتى. ەكەۋمىز جاياۋ ءۇش كۇن جۇردىك. قولتىعىما قىسقان كىشكەنە دوربادا ەكى ۋىس مالتا، ازبىنشى ىرىمشىك بار. تاماعى تويماعان اش-ارىق ادامدا ءال دە بولمايدى ەكەن. ءجۇرىسىمىز وندىمەيدى. جول بويى كەزدەسكەن كول جيەگىندە ءجيى تىنىستاپ، قولداعى توباتايعا سۋ قايناتىپ ءىشىپ، الدەنگەن بولامىز. اقىرى، رەسەيگە قاراي تەرەڭدەگەن سايىن دەريەۆنيالار كوبەيىپ، كارتوپ جارىقتىققا ءبىرشاما كەنەلىپ قالدىق.
مەن رايحاندى شارباقكولگە دەيىن ۇزاتىپ سالدىم. ول قوشتاسىپ تۇرىپ، بالا دا بولسا بايسالدى سوزدەر ايتىپ، جۇباتىپ كەتتى.
— اكە، «ەل تارىققان ۋاقىتتا مۇنىسى نەسى» دەپ ىشتەي رازى ەمەس شىعارسىڭ. ونى ءوزىم دە تۇسىنەمىن. تۇسىنە تۇرا كەتىپ بارامىن. ءبىراق ەلدەن، اۋىر تۇرمىستان قاشىپ، جەڭىل ءومىر ىزدەپ بارا جاتقانىم جوق. انا جىلدارى قوس اكەم ەكەۋىڭ بىرلەسە ءجۇرىپ، ەلدىڭ قامقورى بولدىڭدار. بىلەك جۇمساپ، قارسى تۇرىپ باي اۋلىنا دا ەسەلەرىڭدى جىبەرمەي جۇردىڭدەر. ەندىگى زامان كۇشتىڭ، بىلەكتىڭ زامانى ەمەس، ءبىلىمنىڭ زامانى. مەن ءبىلىم قۋىپ بارامىن. سۇلتان اكەم وسيەت ەتىپ كەتىپ ەدى دەپ، مەنى شاماڭنان كەلگەنشە وقىتتىڭ. ءبىراق ول وقۋىم ءالى از. كەشەگى ەل ىشىنە كەلگەن قىسىلشاڭدا اراشاعا تۇسۋگە ءبىلىمىم دە، ورەم دە جەتپەدى. بۇل كۇندە تونىن اينالدىرىپ كيىپ العان باي بالاسى قارابەتتەردىڭ دە تىزەسىن بۇكتىرە المادىم. قايتا ولار مەنى ءسۇرىندىرىپ كەتتى. ەگەر مەنەن باسقا ءبىر ەركەك كىندىك اعام، ءىنىم بولسا، ءالى دە كوپتىڭ اراسىندا تىربانىپ ءجۇرىپ، سونى وقىتار ەم. ءبىراق سەنىڭ مەنەن باسقا كىمىڭ بار، — دەگەندە رايحاننىڭ داۋسى جارىقشاقتانىپ شىقتى. مەنىڭ دە ساي-سۇيەگىم شىمىرلاپ، جۇيكەم بوساپ كەتتى. قولاڭ شاشىنان سيپاپ، ماڭدايىن توسىمە باسىپ، قىزىمنىڭ ايدارىنان يىسكەي بەردىم. شۋاقتى دالا سىلتىدەي تىنىپ، تۇيمەدەي بۇلتى جوق كىرشىكسىز كوك اسپان دا جاپان تۇزدە جول جيەگىندە وتىرعان اكە مەن بالاعا مەيىرلەنە قاراپ تۇرعان سەكىلدى. تاس توبەگە شىعىپ اپ، قاناتىنىڭ ۇشى جىبىرلاپ ءان سالعان بوزتورعاي دا اكە مەن بالانىڭ قۇشاعىنا قىزىققانداي، تاس بۇرشاقتاي كوزىن جاۋدىراتىپ ءبىر ارادا تاپجىلماي ىلىنە قاپتى. رايحانىمنان مەنىڭ دە ايىرىلعىم كەلمەيدى. كۇنگە كۇيىپ سۋدىرلاعان قۇرعاق قالىڭ شاشىنان يىسكەگەن سايىن كەشەگى جان اياماس دوسىم سۇلتاننىڭ ءيىسى، ءوز ءيىسىم كەلەدى مۇرنىما. ادام بالاسى تۇگىل، بار حايۋاناتقا دەيىن بالاسىنان ىستىق نە بار؟! رايحان باسىن كوتەردى. جىلاماپتى. ءبىر ءسات كەلە قالعان كوز جاسى ۇلكەن كوزىنىڭ شاراسىنان توگىلمەي، مولتىلدەپ تۇر. ەر ادامنىڭ قولىنا ۇقساپ كوكشىل تامىرلارى بىلەۋلەنە باستاعان قولىنىڭ سىرتىمەن كوزىن ءسۇرتىپ تاستاپ ەدى، ءار جاعىنان تاعى دا جىلت ەتىپ وت ۇشقىندادى. — اكە، ال ەندى مەن تۇرايىن. سەن ەكەۋىڭ مەنى ويلاپ جۇدەمەڭدەر. ەگەر وقۋعا تۇسە السام، جىلدا ەلگە ءبىر كەلىپ تۇرامىن.
— جارايدى، جانىم. جولىڭ بولسىن. ءبىز دە جىلدا بيىلعىداي تارىعا بەرمەسپىز. كولىك تاۋىپ، ءوزىم دە بارامىن. ءتىرى بولسام، سەنى ارقاما سالىپ وقىتسام دا، وقىتامىن. تەك حابارىڭدى تەز جەتكىز. انا ليزا شەشەڭ ءوزى ءىلبيىپ، ءسۇرىنىپ جۇرگەن ارىق نەمە، سەنەن حابار كەلمەسە سارى ۋايىمعا ءتۇسىپ، ءولىپ قالادى. ەسىڭدە بولسىن.
— جارايدى، اكە. حابارلاسامىن.
— حوش بول! ۇزاق جۇرمە. قونالقى جەرگە ءجيى ءتۇسىپ وتىر. شارشاپ قالاسىڭ، — دەپ سوڭىنان ايقايلاپ قالا بەردىم.
ول كەزدە، جيىرماداعى ەل قىزدارىنىڭ تانىمايتىن ۇلكەن كەنتكە رايحان سەكىلدى جاياۋ-جالپىلاپ وقۋ ىزدەپ كەتپەك تۇگىل، ەكى اۋىلدىڭ اراسىنا دا جاپادان-جالعىز ءجۇرىپ، اداسپاي جول تابۋى نەعايبىل. ومبى جاققا بەتتەگەن قىزىمنىڭ ارتىنان، الىستاعى توعاي تاساسىنا كىرگەنشە كوز ايىرماي ماقتانىشپەن قاراسام: «اپىرماي، الدىنان نە كەزدەسەر ەكەن، ماڭدايى اشىلىپ، باعى جانار ما ەكەن، پالە-جالادان امان بولسا ەكەن»، — دەپ ءبىر جاعى جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ، كەۋدەمە سىيمايدى. ءار سوعىسىندا ءبىر قۋانىش، ءبىر قورقىنىش تۇردى.
اق جۇلىق بولعان كونەتوز ەتىگى قولتىعىندا، كىشكەنتاي كەنەپ دوربا ارقاسىندا، قارا جولدىڭ ىستىق توپىراعىن جالاڭ اياعىمەن باسىپ رايحانىم ۇزاي بەردى. ارتىنا قارايلاپ بارادى. الىستاعان سايىن ۇستىندەگى كوكشىل كونەتوز كويلەكتى قىزىم ءالى بۇرشىگىن جارماعان، بوياۋى اشىلماعان جاس گۇلدەي باياۋ ىرعالىپ، كوزدەن تاسالانىپ بارادى.
قوس بۇرىمىنداي قاتارلاسا ۇشقان قوس قارلىعاش ۋىز جاستى الىس ساپارعا جەتەلەپ، قوس قاناتىمەن ەكى جاعىنان الما-كەزەك سيپاي ءوتىپ، سەرىگىندەي بىرگە كەتتى.
ەكىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
ەلۋ ءتورتىنشى جىلدىڭ كۇزىندە قازاق دالاسى سارى التىنعا مالىندى. ۇشى-قيىرى جوق باي ولكەنىڭ ءبىر پۇشپاعى — قىزىل جالاۋدىڭ جالپاق جونى، توبە-توبەلەردىڭ اراسى جايقالعان سارى بالاق ەگىنگە تۇنىپ تۇر.
وراق باستالدى. ءمولدىر اسپان استىندا ايناعا قاراعان ارۋداي سىلانعان جەر ءدۇر سىلكىندى. كۇنى-تۇنى جوسىلعان ماشينا، قازداي جۇزگەن كومبايننان كوز سۇرىنەدى. كۇن سايىن توپ-توبىمەن موسكۆا، لەنينگراد، كييەۆ سەكىلدى الىس قالالاردان كەلىپ جاتقان زاۆود، فابريكا جۇمىسشىلارى، قىزمەتكەرلەر، ستۋدەنتتەر.
حالەل ەگىن ورار الدىندا اۋدان ورتالىعىندا شوفەرلىك كۋرسقا ەمتيحان تاپسىرىپ، پراۆو العان. سونىڭ ارتىنشا-اق كوپ ۇزاماي سوۆحوز جەكە ماشينا بەردى. سودان بەرى بريگادا باسىندا. كۇنى-تۇنى كومبايننان قىرمانعا استىق تاسيدى. ەلگەزەك بالا استىنا سۋ جاڭا ماشينا تيىسىمەن تىنىمسىز ءجۇرىپ، از كۇندە سوۆحوز ادامدارىنىڭ كوزىنە تۇسە باستادى. كەڭسە الدىنداعى قۇرمەت تاقتاسىنان وزات شوفەرلەرمەن قاتار مۇنىڭ دا اتى جازىلىپ، موروزوۆ كورگەن جەردە ونىڭ ارقاسىنان قاعادى. ءبىر جىل بولماي جاتىپ كادىمگىدەي ىسىلعان شوفەر بولىپ الدى.
ءبىراق وسىنداي ۇلى دۇبىردە جۇرسە دە حالەلدىڭ كوڭىلى جابىڭقى. جۇمىس باستى بالا قانشا ۇمىتايىن دەسە دە، جول بويىندا جالعىز كەلە جاتىپ، ەسىنە ءۇيىنىڭ جايى تۇسە بەرەدى. ەسكىلىگى ۇستاپ ءجيى اۋىرا بەرەتىن شەشەسى ءجامىش جازدان بەرى قىزىل جالاۋداعى كامەلدىڭ ۇيىندە. ءقازىر ناۋقاستانىپ اۋرۋحانادا جاتىر. بۇرىن سىرتتان كەلگەندە الىسىپ وينايتىن قۇربىسىنداي ديكا ۇيدە جوق. ءبىرجولا كەتكەن. قۇرىلىس باسىندا. اقبوپە بولسا، جات ادامداي ارالارى سۋىعان. سوندا دا حالەل ۇزاق ۋاقىت كورمەسە، كادىمگىدەي ساعىنىپ قالادى. ءبىراق ۇيگە كەلگەندە، ونىڭ جۇزىنە قاراي الماي، سىرت اينالىپ ءۇن-تۇنسىز كەتە بارادى.
اقبوپە دە حالەلدىڭ تاماعىن بەرىپ، ءوزىن وسى ۇيدە جۇرگەن ماسىل ادامداي ساناپ ءلام دەپ ءتىل قاتپايدى. ونىسى قاباعىنان-اق اڭعارىلادى. شوپر وسپان ايتقانداي اعاش باۋىرىنداعى ءوز ءۇيى ءقازىر سۋىردىڭ ىنىنە ۇقسايدى. ەسىك الدىندا اندا-ساندا كورىنىپ، قايتا جىپ بەرەتىن ياپيشكينا سۋىر سياقتى. سوۆحوز اسحاناسىنان قۋىلعاننان بەرى جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسپەيدى. كۇنى بويى ۇيىقتايتىن بولسا كەرەك. تەك تۇنگى مەزگىلىن ۇيقىسىز وتكىزەدى. حالەل سىرتتاي ەستىگەن، «جالعىز ۇيدە تۇراتىن اگافيا ياپيشكينا قولدان سىرا اشىتاتىن كورىنەدى. ءقايسىبىر جولاۋشىلار تۇندەلەتىپ سول ۇيدەن سۋسىندايدى» دەيدى. وسىنداي اڭگىمەلەردى ەستىگەندە بەتىنەن باسىپ، ءوز ۇيىنە جولاعىسى كەلمەيدى. ايتسە دە بارماسقا امال جوق. اقبوپەنى ايايدى. ەكى بالاسىمەن وتىرعان جەڭگەسىنە تاپقان تابىسىن اپارىپ بەرەدى. بۇگىن ەڭبەك اقىسىن العان.
حالەل ماشيناسىن ءۇيدىڭ الدىنا توقتاتىپ، كابينادان ەنجار ءتۇستى. كۇن ساسكەدەن اۋىپ بارا جاتقان مەزگىل ەدى. ءۇي ماڭى تىم-تىرىس. انشەيىندە الدىنان جۇگىرىپ شىعىپ، «اعا، ماشيناڭا مىنەم» دەپ اياعىنا ورالاتىن بولات پەن راۋزا دا كورىنبەيدى. تەگى ءبىر جاققا ويناپ كەتكەن-اۋ. توبەدە جاتقان ۇيالاستار دا باسىن ەنجار كوتەرىپ قارادى دا، يەسىن تانىپ سامارقاۋ جاتا بەردى. دىبىس بەرىپ ۇرگەن دە جوق، قۇيرىقتارىن بۇلعاپ الدىنان دا شىقپادى.
حالەل جاي باسىپ ۇيگە ەندى. الدىمەن ۇلكەن ۇيگە كىرىپ ەدى، جان جوق، تىم-تىرىس. ءۇي ءىشى ءباز-باياعى قالپى. تەك قابىرعا ساعاتتىڭ شىنجىرى شۇباتىلىپ، تاسى جەردە دومالاپ جاتىر. ماسانىڭ دا ىزىڭى ەستىلمەيدى. حالەل جۇگىرىپ شىعىپ، وتاۋعا باردى.
كىرىپ كەلگەندە جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى. ءۇي ءىشى قاڭىراپ بوس تۇر. ءتىرى پەندە جوق. ءوزى جاتاتىن كەرەۋەتتەن باسقا ەشتەمە قالماپتى. توسەك ۇستىندەگى ۇلكەن جاستىقتاردىڭ بۇرىش-بۇرىشى دەلديىپ، «ءوح، كەلدىڭ بە؟» دەگەندەي، قۇلاقتارى ەلەڭدەي قالعان الدەبىر ماقۇلىققا ۇقساپ كەتتى. اقبوپەنىڭ دۇنيەسى جوق. قابىرعادا ءىلۋلى جالەلدىڭ ۇلكەن سۋرەتىنىڭ شەگەلەرى سورايىپ تۇر. حالەل كوشكەن جۇرتتا قالعانداي كوڭىلى قۇلازىپ، ونە بويى قالتىراپ قويا بەردى. اقبوپە قايدا؟
حالەل قوراعا شىقتى. نە ىستەرىن بىلمەي مەڭ-زەڭ بوپ تۇرعاندا الدەكىمنىڭ كۇمىستەي سىڭعىرلاعان كۇلكىسى كەلدى قۇلاعىنا. جەر استىنان شىققانداي الىستان ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. حالەل قۇلاعىن ءتۇرىپ، تاعى تىڭدادى. جوق، الىستا ەمەس. مال قورا جاقتان ەستىلەدى.
ەڭ تۇپكى شاعىن قورانىڭ سىرتقى البار جاعىندا ۇلكەن قاقپا بار. ەنى ەكى مەتردەي بيىك قاقپاعا اربا تۇگىل، ماشينا دا ەركىن سىيىپ كەتەرلىك. بۇل — انا-مىنا جولاۋشى عانا ەمەس، جاقىن ادامدارى بىلە بەرمەيتىن قاراسايدىڭ جاسىرىن ەسىگى. قىستا البار جاعىنا ءبىر مايا ءشوپ ۇيىلەتىن دە، قاشان كوكتەم شىققانشا ول ەسىك قايتىپ اشىلمايتىن.
حالەل ات قورا، سيىر قورا، تاۋىق قورادان ەتىپ، قاقپالى قوراعا كەلدى. ورتا بويلى ادامنىڭ ءوزى ەڭكەيىپ تاپال ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاي بەرە، اراسى ىرسيىپ اشىلعان جۇقا تاقتاي ساڭىلاۋىنان كوزى ىشكە تۇسكەندە سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. بۇتىندا ءبىر جاپىراق ترۋسي مەن ارقاسىندا قاز-قاتار تۇيمەلى كوك اتلاس ليفچيكتەن باسقا جەرى جاپ-جالاڭاش اعاشكا ياپيشكينا قابىعى جاڭا ارشىعان جۇپ-جۇمىر كەسكەن قايىڭداي ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتىر. تاس توبەدەن اۋعان كۇن ساۋلەسى كەڭ قاقپانىڭ ماڭدايشاسىنان ايەلگە تۋرا قۇيىلىپ تۇر.
حالەلدىڭ كوزى ايەل استىنداعى ءتورت بۇكتەۋلى تەكەمەتكە ءتۇستى. شەشەسى ءجامىشتىڭ اعاش توسەگىندە جاتاتىن ويۋلى اق تەكەمەت. جالەلدىڭ سۇيەگىن وراپ شىعاراتىن تەكەمەت.
حالەل شىداي الماي تۇتقاعا قولدى سالا بەرىپ تاعى بوگەلدى. اكەسىنىڭ داۋسى كوردەن شىققانداي تاپ قاسىنان كۇڭگىرلەيدى. باتىر-اۋ، قايدا سويلەپ ءجۇر؟ ول دا وسىندا ما؟ وندا مىنا ايەل ۇيالماي نەعىپ شالجيىپ جاتىر؟
بۇرىش جاقتا كەڭ ۇرا قازىلعان. تاۋ-تەڭىز سارى بالشىقتىڭ باۋىرىندا ۇلكەن ناۋا تۇر. ناۋا ىشىندە سۋمەن ارالاستىرعان قويمالجىڭ سەمەنت.
— اعايشا، ايشا! — دەپ ۇرانىڭ ىشىنەن اۋەلى سالتاق-سالتاق اكەسىنىڭ باسى، ودان سوڭ جاپ-جالاڭاش يىعى كورىندى. ۇرانىڭ جيەگىنەن ۇستاپ، مىقشىڭداپ شىعا الماي جاتىر. — اعايشا، قولىڭدى بەر. تارت.
ياپيشكينا قولىن بەرۋ ورنىنا سۇمبىدەي اياقتارىن قايشىلاندىرا كوتەرىپ، ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلەدى.
— تارتىل، تارتىل. شىق ءوزىڭ. قارنىڭ تىرەپ تۇر عوي، كىشكەنە ورتايار ما ەكەن، تارتىلا ءتۇس. حي-حي-حي!
قاراساي ۇرا ىشىندەگى كۇرەككە قولىن تىرەپ، زورعا دەگەندە كولباقاشا تىرباڭداپ سىرتقا شىقتى. ونىڭ دا بۇتىندا قارا ترۋسيدان باسقا لىپا جوق. ىشكە كىرىپ كەتكەن رەزەڭكەلى ىشقىرلىق مۇلدەم كورىنبەيدى. شارتيعان مەس قارىن بۋىلتىقتانىپ ەكىگە بولىنگەن. ورتاسىنان بۇعان ات قورجىن سەكىلدى. وگىزدىڭ ساۋىرىنداعى قامشىنىڭ ىزىندەي بادىرايىپ مىقىننىڭ تۇسىنا تەڭبىل-تەڭبىل قىزىل جولاق داق ءتۇسىپتى. تەگى بۋىندىرىپ قىسقان رەزەڭكەنى ءالسىن-السىن ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن اۋىستىرا بەرسە كەرەك. عۇمىرىندا ۇزىن دامبالدان باسقا مىناداي كيىم كيىپ كورمەگەن اكەسىنىڭ قارتايعاندا جەلىككەنىنە حالەل قايران قالدى. جانە دە بۇلاي جالاڭاش جۇرگەنىن دە، قارا جۇمىسپەن اينالىسقانىن دا ءبىرىنشى كورۋى. بۇل ەكەۋى نەعىپ بىر-بىرىنەن قىمسىنباي ءجۇر؟ ۇرا نەگە كەرەك؟ حالەلدىڭ ويىنا ءالى دە بوتەن جاماندىق كەلگەن جوق. ءاجىمدى موينىنان، ىركىلدەگەن قوس ەمشەكتىڭ ورتاسىنان تەر سورعالاعان اكەسى تالتاڭداي باسىپ، اعاشكانىڭ قاسىنا سىلق ەتىپ وتىرا كەتكەندە عانا حالەل جالت بۇرىلدى. جۇگىرىپ كەلە جاتىپ قاراڭعى قوراداعى اشاعا ماڭدايىن تارس ەتكىزىپ سوعىپ، ءبىر تۇكىردى دە تىسقا اتا شىقتى.
* * *
توبەسىن تولمەن، قابىرعاسىن رۋبەرويدپەن جاپقان ءۇيدىڭ الدى بىقىعان ادام، جىپىرلاعان ماشينا. ماشينالاردىڭ بەتى ادام كورگىسىز: اق ايران شاڭ. ماڭىنداعى شوفەرلەردىڭ ءۇستى-باسى دا سونداي. كيىمىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن شەرتىپ قالساڭ، شاڭ بۇرق ەتەيىن دەپ تۇر. ءقايسىبىرىنىڭ ساقال، شاشتارى وسكەن. كوزدەرى قىزارعان، قيمىلدارى ۇياڭ. اياقتارىن زورعا باسادى. ەكى-ۇشەۋى كەلە كابينالارىندا قيسايعان. ىستىقتا بىرشىپ، سامايلارىنان توپىراق ارالاس قارا تەر اعىپ، شاشتارىنىڭ تۇبىنە دەيىن شىپ-شىپ، ۇيىقتاپ وتىر. بۇلار سوناۋ قيانداعى ۋكراينا جەرىنەن ءوز ماشيناسىمەن كۇن-تۇن قاتىپ كومەككە جەتكەن مەحانيزاتورلار.
قارا ءۇي — ماشينا سايماندارىنىڭ قويماسى. حالەل كەشەدەن بەرى قولى تيمەي، ستوپ سيگنالىنىڭ سىنعان شىنىسىن اۋىستىرىپ الۋعا كەلە الماي جۇرگەن. بۇگىن جولاي سوقتى. ون شاقتى ادامنىڭ اراسىمەن جىلجىپ العا ۇمتىلدى. الدا تۇرعان ەڭگەزەردەي بىرەۋ كەرەك زاتتارىنىڭ ءتىزىمىن وقىپ تۇر. ارتىنداعىلارى شەشەسىنىڭ ەتەگىنەن تارتىپ قىڭقىلدايتىن بالالارشا الگى ادامعا قايتا-قايتا ءوز مۇقتاجدارىن ايتىپ قويادى:
— تەرەنتيي تروفيموۆيچ، ماعان ۆەنتيلياتوردىڭ رەمەنi كەرەك، رەمەنىم قىرىق قۇراۋ، ۇزىلەيىن دەپ تۇر.
— تەرەنتيي تروفيموۆيچ، مۇندا بالوندار بار كورىنەدى، مەنىڭ پروتەكتورىمنان دىم قالعان جوق، جاپ-جالتىر.
— تەرەنتيي تروفيموۆيچ، چاشانىڭ ءيىسى شىعادى، مەنىڭ تورموزىم ۇستاماي جۇرگەنىن بىلەسىز عوي، — دەپ ءۇشىنشى بىرەۋى كيمەلەي ۇمتىلىپ، ماڭىنداعىلارعا كوزىن قىسىپ ەدى، قاعاز جازىپ وتىرعان قىز:
— تورموزعا قۇياسىڭ با، الدە كومەيىڭە قۇياسىڭ با؟ — دەپ ساڭق ەتە قالدى. تۇرعاندار دۋ كۇلدى.
حالەل كۇلگەن جوق. تۇلا بويى ءدىر ەتتى: «باتىر-اۋ، تانىس داۋىس. بۇل كىم بولدى؟ بۇرىنعى سكلادشى وزگەرگەن عوي، تەگى». حالەل العا ۇمتىلا ءتۇستى. سكلاد ءىشى قارا كولەڭكە. سىعىرايعان كىشكەنتاي تەرەزەلەردەن سىعالاعان بولماشى ساۋلەنىڭ ءوز توڭىرەگىنەن ءارى اسار دارمەنى جوق.
ونىڭ ۇستىنە تار قويماعا ۇيىلگەن ءداۋ جاشىكتەر، قۇرساۋلى بوشكەلەر جارىق وتكىزەر ەمەس. توبەسىنەن كۇننىڭ تابى قىزدىرعان تىنىسى تار قويمانىڭ ءىشى وليف، سىر، سوليدول ارالاسقان اششى ءيىس. ءا دەگەندە قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنبەي جىپىلىقتاعان حالەل:
— ماعان ستوپ سيگنالدىڭ شىنىسىن بەرىڭىزشى، وتە اسىعىسپىن، — دەپ انادايدان ايعاي سالىپ ەدى.
— اسىقساڭىز جولىڭىز بولسىن. سىزدەن باسقالار دا قويىن جايىپ، قولىن قۋسىرىپ وتىرعان جوق، — دەپ قىز باسىن كوتەرىپ العاندا، حالەل سىلەيىپ تۇرىپ قالدى: اقبوپە. جاڭا كوردى: سكلاد ىشىندە تەمىر-تەرسەكپەن ويناپ وتىرعان بولات پەن راۋزا دا ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ: «ءاتاي، ءاتايلاپ» حالەلگە قاراي جۇگىردى.
سۇيتكەنشە بولعان جوق، ارت جاقتان كيىپ-جارىپ، جولداعىلارىن قاعىپ-سوعىپ بىرەۋ كەلدى. دەرياگين. ازداپ تاستاپ العان. كۇن ىستىقتا سۇمەكتەي تەرلەگەن ۆاسيانىڭ اۋزىنان جۋا ارالاس اراق ءيىسى بۇرقىرايدى. بۇل وڭىرگە جاڭا كەلگەن بەيتانىس جىگىتتەر بەتىنە قانى تامعان وڭشەڭ الەۋەتتى ءىرى بولعانمەن، دەرياگينگە قارسى كەلمەي ادەپ ساقتاپ قاعىلا بەردى.
— دوروگۋشا، لاستوچكا مويا! قانە، انا تۇرعان اككۋمۋلياتورلاردىڭ بىرىنە قول جالعاپ جىبەر، — دەپ دەرياگين اقبوپەنىڭ الدىنا شىنتاقتاي قيسايدى. اقبوپە تىكسىنىپ قالدى. دەرياگيننىڭ مىنا وعاشتىعىن ەرسى كورىپ، كىشكەنتاي بالالاردىڭ دا كوزدەرى شىعىپ، تەسىپ بارادى.
— جولداس ۆوديتەل، بۇل ارا قالجاقتايتىن ورىن ەمەس بىرىنشىدەن، ەكىنشىدەن، مەن ساعان قارلىعاش تا ەمەسپىن، اققۋ دا ەمەسپىن، قىزمەت ورنىمداعى اداممىن. ەڭسەڭىزدى كوتەرىپ، ادام سياقتى تۇرىڭىز، — دەگەندە اقبوپەنىڭ سۇلۋ، جىڭىشكە قاسى دىرىلدەپ، قالىڭ كىرپىكتى ادەمى قاراقات كوزى جارق ەتتى.
— قۇپ بولادى، — دەپ دەرياگين اياعىن تارس ەتكىزىپ، قولىن شەكەسىنە اپاردى. — ال ەندەشە، كراساۆيسا، سەنىڭ الدىڭدا مەن كەشكە دەيىن وسىلاي تۇرۋعا بارمىن، تەك اككۋمۋلياتور بەرسەڭ بولادى.
— قاعازىڭىز بار ما؟
— قول قويامىن، پوجالۋيستا.
— جوق، قول قويۋ جەتپەيدى. ۇلكەن زاتتارعا باس ينجەنەردىڭ نە موروزوۆتىڭ رۇقساتى كەرەك.
— نە، نە؟! گراجدانكا، ءوزىڭ سۇپ-سۇيكىمدى قىزسىڭ. سۋف دەسە، ىشكە جىلپ ەتەتىن ءجۇزىم سەكىلدىسىڭ، — دەپ دەرياگين ءۇش ساۋساعىن ءسۇيىپ الدى. — جىگىتتەرمەن ايتىسىپ، كوڭىلىن قالدىرما، ساعان جاراسپايدى. قانە بەرە عوي.
— سىزبەن كوپ سويلەسۋگە ۋاقىتىم جوق. ايتىلدى، مازا بەرىڭىز.
— سەن ءوزىڭ شىن ايتىپ تۇرمىسىڭ؟ قاي اقىماق مۇنداي زاڭ شىعارىپ جۇرگەن؟ نەمەنە، مەن اككۋمۋلياتوردى ءوزىمنىڭ ارتىما قويادى دەيمىسىڭ، — دەپ دەرياگين تۇرپايى سويلەپ، ورەسكەل كەتتى. ءبىراق اقبوپە قىسىلعان جوق:
— قايدا قويساڭىز وندا قويىڭىز. مەيلى انا دەلديگەن تاناۋىڭىزعا قويساڭىز دا، ونى باس ينجەنەردەن سۇراڭىز... انە، ءوزى دە كەلدى.
«باس ينجەنەر» دەگەندە جاڭا كەلگەن جىگىتتەردىڭ ءبارى ەلەڭ ەتىپ تىسقا شىقتى. بۋرىل، سۇيىق شاشىن جەلكەسىنە تۇيگەن، ۇستىندە جەلبەگەي كەۋدەشە، اياعىندا جايپاق تاباندى جۇپىنى باتەڭكە، قوڭىر شۇلىق، قاباعى كىربىڭ، ءبىراق كوزى وتتى موسقال ايەلدىڭ الدىنا دەرياگين بۇرىن جەتكەن. جولىن كەس-كەستەپ تۇرا قالدى. ساۋ كۇنىندە رايحاننىڭ قاھارىنان ىعىپ، ءوزى دە تىك مىنەز دەرياگين ونىمەن وپ-وڭاي سوزگە كەلىپ قالاتىنىن سەزىپ، الدىنا جولامايتىن. ءقازىر ءبىر ستاكان اراقتىڭ ەكى ستاكان جەلىگى كوتەرىپ، سۋىرىلىپ قويا بەردى. بيلەپ تۇر:
— جولداس باس ينجەنەر، مارحاباتتى مەيىرىمىڭىزبەن مىنا مەن سەكىلدى كۇندىز قاراقۇسشا، تۇندە جاپالاقشا تىنىمسىز جارباڭداپ ۇشىپ جۇرگەن پاقىرىڭىزعا كوز قىرىڭىزدى سالا كورىڭىز. تيتىمدەي زاريادكا اياق، قولىن ماتاپ، ءسىزدىڭ الدىڭىزعا باس يگىزىپ تۇر. ماعان جاڭا اككۋمۋلياتور كەرەك.
— زاريادكا، زاريادكا! زاريادكامەن تويىپ الىپسىڭ عوي. ساعان اككۋمۋلياتور ەمەس، ماشينانىڭ كىلتىن بەرۋگە بولمايدى. — رايحان قاباعىن شىتىپ، كەيىپ سويلەدى. ءبىراق قانشا ءىشىپ جۇرسە دە جۇمىستى اپاي تاپتىرماي ىستەپ، كۋنتۋش تىنىمسىز استىق تارتاتىن الدىڭعى قاتارلى شوفەرگە بۇدان ارتىق اۋىر ءسوز ايتپادى. — اككۋمۋلياتور بەرىلمەيدى. ال ءقازىر ماشينانى گاراجعا قوي دا، تىنىق. ەرتەڭ ەرتەمەن ماعان كەل. — رايحان جۇرە بەرىپ ەدى، دەرياگين كوزى قىزارىپ الدىندا تۇرىپ الدى. داۋسىن قۇبىلتىپ، ادەيى شاڭقىلداپ سويلەدى.
— سىزگە نەگە بارامىن، جولداس باس ينجەنەر. سىزبەن عاشىقتىق جىرىن شەرتۋگە بارام با؟ مەن ءالى جاس ەمەسپىن بە؟ — ماشينا ماڭىندا تۇرعان بوتەن جىگىتتەر دۋ كۇلدى. دەرياگينگە نە رايحانعا كۇلگەنى بەلگىسىز.
دەرياگين ودان سايىن جەلىگىپ، كوتەرىلە ءتۇستى.
— جولداس باس ينجەنەر، الدە ءسىزدىڭ قىزىڭىز بار ما؟ ايتتىرايىن دەپ پە ەدىڭىز؟
جىگىتتەر تاعى دۋ كۇلدى. رايحان ءۇنسىز، تاپجىلماي، دەرياگينگە تىكسىنە قاراپ تۇر.
— و-و، جولداس باس ينجەنەر. ايتقانداي ءسىزدىڭ قىزىڭىز جوق ەكەن عوي، عاپۋ ەتىڭىز، يا وكازىۆاەتسيا زابىل، چتو ۆى ستارايا دە-ە-ۆا!
جىگىتتەر بۇل جولى مىرس-مىرس ەتتى. رايحاننىڭ كوزى قاراۋىتىپ، مولتىلدەگەن جاس ىركىلە بەرىپ قايتتى. ءبىر جىگىتتىڭ «ستارايا ديەۆا» دەپ كۇڭك ەتكەنىن دە قۇلاعى شالىپ قالدى.
— ءسىز ءوزى ۇندەمەيسىز عوي، ماعان شىن عاشىق بولىپ قالدىڭىز با؟ — جىگىتتەر تاعى دا كۇلدى. ولارعا بۇل ەكەۋى قالجىڭداسىپ تۇرعانداي كورىندى. دەرياگين ودان بەتەر قىزىپ، بۇرالاڭداپ، اۋزىن قيساڭداتىپ نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەدى. ەندى رايحانعا بەتىن توسىپ تۇر. — ولاي بولسا، رۇقسات، ءسۇيىڭىز. ءبىراق ءبىر سۇيگەنىڭىزگە ءبىر اككۋمۋلياتور.
جىگىتتەر تاعى دا دۋ ەتە بەرىپ، جىم بولدى. دەرياگيننىڭ بەتىنە شارت ەتىپ الاقان ءتيدى. ءبارى ۇيقىسىنان ويانعانداي كوزدەرى شاراسىنان شىقتى. ىستىق تەمىرمەن قارىپ العانداي دۋىلداعان بەتىن باسىپ، دەرياگين قالشيىپ تۇرىپ قالدى. اپ-ساتتە ماستىعىنان ايىقتى. قايتا بويىن جيىپ، دەنەسىن تىك ۇستاعان قالپى رايحان ءۇنسىز جۇرە بەردى. ءبىر كولوننا ماشينانى باسقارىپ كەلگەن پەتۋحوۆ ىڭعايسىزدانىپ، قىبىجىقتاپ كەلىپ، ءوزىن تانىستىرعاندا عانا:
— رايحان سۇلتانوۆنا، — دەدى دە پەتۋحوۆتىڭ قولىنداعى ءتىزىمدى الدى. ەكى قاعازدىڭ بىرىندە مەحانيزاتورلاردىڭ ءتىزىمى، ەكىنشىسىندە ولارعا قاجەت ماشينا تەتىكتەرىنىڭ ءتىزىمى. رايحان ماشينالارىنىڭ تۇبىندە ۇرپيىسە قالعان جاس جىگىتتەرگە قاراپ سويلەدى:
— جارايسىڭدار، جىگىتتەر! سوناۋ جەردەن جۇپتارىڭدى جازباي تەز جەتكەندەرىڭىزگە قۋانىشتىمىز. سىزدەردىڭ باستارىڭىزدى قوسىپ ەندى قايتىپ سويلەسۋگە مۇرشا جوق. وراق ۋاقىتى. ناۋقان. تۇسىنەسىزدەر. ال، ەندى بۇل اراعا قوناققا كەلمەگەندەرىڭىزدى ەستەرىڭىزدەن شىعارماڭىزدار. ابۇيىرلى كەلىپ، ابۇيىرلى قايتۋلارىڭىزعا تىلەكتەسپىن.
ءقازىر اسحانادا تاماق ءازىر. ءبىراق مىنا تۇرلەرىڭىزبەن بارۋعا بولمايدى. وسى ارادان ەكى كيلومەتر جەردە، انا ءبىر تۇستا، — دەپ رايحان قولىمەن نۇسقادى، — كول بار. سوندا بارىپ ساقال-مۇرتتارىڭىزدى الىپ، ماشينالارىڭىزدى جۋىپ، تاپ-تۇيناقتاي بولىپ كەلىڭىزدەر. بۇگىن تىنىعىپ، ەرتەڭ جۇمىسقا شىعاسىزدار. بريگادا-بريگاداعا بولەمىز. تاماق، كيىم، تاعى باسقا قاجەتتى نارسەلەردەن مۇقتاجدىقتارىڭىز بولسا، مىنا باسشىلارىڭىزعا حابارلاڭىزدار. پەتۋحوۆ جولداس، كەشكى ساعات توعىزدا تىزىمدەرىڭىزبەن كەڭسەگە كەلىڭىز. ديرەكتور دا بولادى. ال ءقازىر بارىڭىزدار.
بىردە-بىر ادام كولدەنەڭ سۇراق قويعان جوق. ءبىر توپ ماشينا ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءتىزىلىپ، كولگە قاراي كەتە باردى.
وراق باستالعالى رايحاندا ۇيقى جوق. سوۆحوزداعى جۇزگە جۋىق ماشينانى ءار بريگاداعا بولگەلى باراتىن جەرلەرىنىڭ اراسى الشاقتاپ كەتتى. «جاڭا تالاپ» كولحوزى سوۆحوزدىڭ بولىمشەسىنە اينالعاننان كەيىن، ەگىستىك جەر دە كەڭىپ، ماشينامەن سىرعىتىپ وتە شىققاننىڭ وزىندە بار بريگادانى اينالىپ تۇسۋگە ءبىر كۇن جەتپەيدى. ول عانا ما. ەگىس دالاسىنداعى تەحنيكا قايدا؟! جۇزگە تارتا كومبايننىڭ بىرەۋى ناۋقان كەزىندە توقتاپ قالسا، سوۆحوز شارۋاشىلىعىنداعى قان تامىردىڭ بىرەۋى توقتاعانمەن بارابار. ولاردى تىكەلەي باسقاراتىن بريگاديرلەر دە بار. ءبىراق باسى-قاسىندا بولىپ، ۇنەمى باقىلاپ وتىرماسا تاعى بولمايدى.
الا كولەڭكەدە تۇرعان رايحان قاس قارايعانشا ەگىن ارالادى. كەزەكتەسىپ ىستەيتىن كومباينداردىڭ باسىندا دا بولىپ، تالاي ادامدارمەن سويلەستى. رايحاندى كورسە، جاس تا، كارى دە ءوز جۇمىسىنىڭ جايىن ايتىپ، بالاشا ماقتانىپ قالادى. ءبارى دە رايحاندى انا تۇتادى. ءتىپتى، ەلۋلەردىڭ ىشىندەگى كەكسە ادامدار ونىڭ الدىندا ءوزىن كىشىسىنىپ، ىنىسىندەي ۇستايدى.
ءقازىر رايحان ۇيقى مەڭدەپ، شارشاپ، قاجىپ ورالدى. ءۇيى ءالى «جاڭا تالاپ» بولىمشەسىندە. «سوۆحوز ورتالىعىنا كوشسەك قايتەدى» دەگەندە، اكەسى كۇرگەرەي: «قىزىم، وسى كۇنى ماشيناعا جەر الىس پا، ءوزىڭ كەلىپ تۇرارسىڭ. كولحوزىمىز سوۆحوزعا اينالماي جاتىپ جاسىمنان بىتە قايناسقان ەل ادامدارىنىڭ اراسىنان قالاي جىرىلىپ كەتەم، كەيىنىرەك كورەرمىز. ساعان تىم قيىن بولىپ بارا جاتسا، ءبىر امالىن جاسارمىز. ازىرشە تۇرايىق، بۇل دا ءبىر سوۆحوزدىڭ جەرى عوي»، — دەگەن.
رايحان ۇيىنە تۋرا بارماي، جولدا شوپر وسپاننىڭ ۇيىنە بۇرىلدى. وسپاننىڭ شەشەسى كامىش سۇلتانمەن تۇيدەي قۇرداس. بالتا اۋلىنداعى ءجۇسىپ شالدىڭ قىزى. رايحان بالا كۇنىندە تالاي رەت بۇل ۇيگە كەلەتىن. كامىش ونى ءوز قىزىنداي باۋىرىنا باسىپ، باسقا بالالاردىڭ ىشىنەن الا بوتەن جاقىن تارتۋشى ەدى. ەندى، رەتى كەلگەندە، امانداسىپ شىعۋدى وزىنە پارىز كوردى.
رايحان جەڭىل ماشيناسىن شاتىرلى ءۇيدىڭ ىعىنا قويىپ، ىشكە ەندى.
وسپاننىڭ ءۇش بالاسى بار. ەكى ۇل، ءبىر قىز. بالالارىنىڭ الدى ون ۇشتەگى كۇلاي. ايەلى بۇدان ەكى جىل بۇرىن ۇزاق ناۋقاستان قايتىس بولعان، سودان بەرى جەتىم بالالارىنا ءوز اناسىنداي قامقور، ورنىقتى، جايلى ادامنىڭ رەتى كەلمەي ءجۇر.
ءۇي سىرتى تاپ-تۇيناقتاي، ىقتياتتى كورىنگەنمەن، ىشكى اۋىزعى بولمە قارا كولەڭكە، ىبىرسىپ جاتىر. قازان اسپادان شىققان قويۋ بۋ بولمە ىشىندە بۋلىعىپ، تۇنىپ تۇر. قارا سابىننىڭ ءيىسى شىعادى. ۇلكەن لەگەندى الدىنا الىپ كىر جۋىپ وتىرعان كۇلاي ەكەن. رايحان كىرگەندە قولىنداعى بۇزاۋشىعىن ءۇيۋلى جاتقان كيىمدەردىڭ ۇستىنە تاستاي بەرىپ باسىن كوتەرىپ الدى. جەر ستولدىڭ اينالاسىندا قاعاز قيىپ ويناپ وتىرعان ەكى بالا ەسىك اشىلعاندا «پاپام كەلدى» دەپ ورىندارىنان ورە تۇرەگەلىپ، باسىندا ورامالى جوق، قىسقا بۇيرا شاش بوتەن ايەلدى كورىسىمەن، توسىرقاپ، تۇرىپ قالدى.
— امانسىڭدار ما، بالاقايلار، — دەگەندە بارىپ، جارما پەشتىڭ قالتارىسىندا قالىڭ كورپە جۋىپ وتىرعان كامىش كەمپىر بەرى شىعىپ، كوزىن كولەگەيلەي قارادى:
— ءيا، امان با، شىراعىم.
— ءتاۋىر، تيىشسىز با، اپا!
— شۇكىر! قاي بالاسىڭ، قاراعىم. تانىمادىم با؟ تورلەت. — كىرلەردى اتتاپ وتە الماي تۇرعان رايحان كامىشكە ءبىر ءتۇرلى ايانىشپەن قارادى. وتىرعاندا بەس بيەنىڭ ساباسىنداي، مول دەنەلى، كورىكتى كامىش، ءقازىر ءتىسسىز اۋزى ىشكە ومىرايعان، قاتقان قارا سۇر كەمپىر. رايحاننىڭ ءۇنى دىرىلدەپ شىقتى.
— اپا، تانىمادىڭىز با، مەن رايحانمىن عوي.
— نە دەيت. باۋىر-ىم-اۋ، قۇلى-نىم، — دەپ كامىش داۋىس قىلىپ، قولىنىڭ سۋىن دا سۇرتپەستەن كەپ رايحاندى باس سالدى. «سەنى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن» دەپ، وتكەن-كەتكەندى ايتىپ، ۇزاق ۋاقىت جىبەرمەي كورىستى. رايحان دا ماۋقىن باسسىن، ىشىندەگى شەرىن تارقاتسىن دەپ قۇشاقتاعان كۇيى جىلاي بەردى. ونىڭ كوز الدىنان دا باياعى كۇندەرى، ەل جايى تىزبەكتەلىپ، شىن بوساپ كەتتى. اناسى قايتقاندا كورىسكەن ادامداردى ءورىپ قورقىپ قالعان ەكى-ۇش جاسار ەر بالا مانادان بەرى كوزى مولتىلدەپ، تۇرىپ-تۇرىپ، شىر ەتىپ جىلاعاندا بارىپ ەكەۋى اجىراستى.
رايحان اماندىق سۇراپ، كامىشتىڭ كەلىنىنە كوڭىل ايتتى. وسى تۇستا اۋىر ءبىر كۇرسىنگەن كامىش:
— و، دۇنيە جالعان دەسەيشى، — دەپ قالدى. — ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاساي بەرەدى. ايتەۋىر اللا دەپ وتىرمىز. ەندى مىنا قارعالارىم امان بولسىن. كۇلايىم دە، مىنە، ەر جەتىپ قالدى. ءۇيدى ۇستاپ وتىرعان وسى بوتام. و، دۇنيە جالعان دەسەيشى. كەشە عانا قۇلىنشاقتاي سەكىرگەن بالا ەدىڭدەر. مىنە، بۇگىن سەندەر دە ءبىزدىڭ وكشەمىزدى باسىپ، قۋىپ جەتىپ قالدىڭدار.
رايحان قاعازعا ورالعان كامپيتتى بالالارعا ۇستاتىپ، شاشتارىنان سيپاپ جۇرگەندە، كامىش ونىڭ باس-اياعىنان كوزىن الماي ۇزاق قارادى. ەل باسقارىپ، بار جۇمىستى ەر ازاماتشا تاسقاياقتاي قاعىپ جۇرگەن رايحاننىڭ تۇلا بويىنا سۇيسىنە ءتۇسىپ، بۋرىل تارتا باستاعان شاشىنا، جاسىنا لايىق كەلىستى، جاراسىمدى كيىمىنە قاراي بەردى.
— اينالايىن، ايتەۋىر، امان ورالدىڭ عوي. «اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق» دەگەندەي، بىرەۋلەردىڭ پالە-جالاسىنان تالاي ازاپتى تارتتىڭ-اۋ، قۇلىنىم. كەلگەلى ەستىپ جاتىرمىز، بار ورىس-قازاعى بار، سەنى ماقتاپ اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريدى. سونىڭ وزىنە توبەمىز كوككە جەتكەندەي قۋانىپ وتىرامىز. مەرەيىڭ ۇستەم بولا بەرسىن، لايىم! بيىل قىس اياعىندا زەرەندىدەگى توركىن جۇرتقا كەتىپ ەم. سول جاقتا ناۋقاستانىپ جاتىپ قالدىم. جاقىندا كەلدىم. سەنى كورە الماي جاتقانىم دا سول، جانىم. ۇيدە بولسام، ولەيىن دەپ جاتسام دا كەۋدەمدى سۇيرەتىپ جەتپەيمىن بە.
— راحمەت، اپا، راحمەت! — دەپ، رايحان پەنجەگىن شەشىپ تاستاپ، جەڭىن ءتۇرىندى دە، كۇلايدىڭ قاسىنا جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى. — كانە، كۇلايجان، مەن كومەكتەسەيىن. سەن سۋىڭدى مولىراق ىسىت. بار، كىردى اكەل.
تالدىرماش كەلگەن، ەكى كوزى بوتانىڭ كوزىندەي سۇيكىمدى قىز، نە دەرىن بىلمەي اجەسىنە قاراي بەردى. كامىش بەزەكتەپ:
— قوي، بالام. كيىمىڭدى بىلعايسىڭ. قايتەيىن دەپ ەڭ. ءوزىمىز دە بىردەڭە ەتىپ جۋامىز. كۇلايجان، رايحان تاتەڭ قوناق قوي. جاي قوناق ەمەس، ەل ۇستاپ، ەل باسقارىپ جۇرگەن ۇلكەن ناشاندىك، ۇيات بولادى، ودان دا ساماۋىرعا وت سال. ءدام اۋىز ءتيسىن، — دەپ رايحاندى كىرگە جۋىتقىسى كەلمەدى.
ءبىراق رايحان كونبەدى.
— ەشتەمە ەتپەيدى، اپا. قولعا جۇعىپ قالمايدى. كانە، كۇلاي، بۇگىن ءبىر ءۇيدى تارتىپكە كەلتىرەيىك، — دەپ كىرىسىپ كەتتى.
رايحاننىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى. كەشكە دەيىن وتىرىپ، وسپاننىڭ ماي-ماي كيىمدەرىنە دەيىن تۇگەل جۋدى. بارىنەن دە كىشكەنتاي بالالاردىڭ ءىش كيىمدەرىن اپپاق شاعالاداي اشىپ، وزدەرىن جۋىندىرىپ ءجۇرىپ، تاعدىر سالماعىنان تالاي جىل بويى ەركەكشورا بولىپ كەتكەن رايحاننىڭ العاش رەت انالىق سەزىمى ويانعانداي بولدى.
باعانا قىردان تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان رايحاننىڭ ماشيناسىن تانىپ، ليزا شەشەي ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇرعان. ءبىراق ماشينا وسپان ۇيىنە بۇرىلعان سوڭ، «جانىماۋ، رايحانىم با دەسەم، بوتەن بىرەۋ بولدى ما»، — دەپ ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسىپ، ۇزاق ءجۇردى دە، اقىرى شىداي الماي وسى ۇيگە بەتتەدى. «رايحانىم بولسا يگى ەدى»، — دەپ قاشان سۋىق حاباردى ەستىرتكەنشە اسىعىپ، جۇگىرە باسىپ كەلەدى.
* * *
شوپp وسپاندى بريگادا باسىنا تۇسكى تاماققا جينالعان جۇرت ورتاعا الىپ قاۋمالاپ كەپ، حان كوتەرىپ اسپانعا لاقتىردى. دەنەسى سوم، يىقتى، كەسەك ادام دوپشا اتىلىپ، اياق-قولى تىرباڭداپ، قارق-قارق كۇلەدى. جەل قاعىپ، كۇنگە كۇيگەن وڭشەڭ جاس جىگىت ۇزاق ۋاقىت جەرگە تۇسىرمەي اۋەلەتە لاقتىرىپ، قاقپاقىلداي بەردى.
اياعى جەرگە تيگەندە باسى اينالىپ، تالتىرەكتەپ قالعان وسپان جۇرتتىڭ بۇل ويىنىنىڭ مانىسىنە تۇسىنبەي، اركىمگە ءبىر جالتاقتاپ قاراي بەرەدى. توبەسىن برەزەنتپەن جاپقان جان-جاعى اشىق دالا اسحاناسىنىڭ استىنداعى ستولدىڭ ماڭى تولعان ادام. ورتا تۇستا ديرەكتور مورگۋن دا وتىر ەكەن. ول ورنىنان تۇرا بەرگەندە، شۋلاعان كوپشىلىك سۋ سەپكەندەي تىنا قالدى. مورگۋننىڭ قولىندا گازەت.
— جولداستار! — دەدى مورگۋن. — سىزدەردىڭ باستارىڭىزدى قوسىپ جينالىس شاقىرۋعا ءقازىر وزدەرىڭە ايان، ۋاقىت جوق. سوندىقتان، وسى اشىق اسپان استىندا بىر-ەكى ءسوز ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر. ەگىن وراعىن باستاعالى ءبىر ايدان استام ۋاقىت ءوتتى. ءازىر قارقىنىمىز جامان ەمەس. استىق جيناۋدا بار سوۆحوزدىڭ الدىمىز. — جۇرت وسى ارادا «براۆو!»دەپ شۋ ەتە قالدى. — ءبىراق، «بالاپانداردى كۇزدە سانايدى» دەگەندەي، ءالى كوپ جۇمىس الدا. ءقازىر ءبىر ايدان بەرى اۋا رايى دا جاقسى. جاۋىن جوق. ال ەندى، ەرتەڭ-اق جاڭبىردىڭ باستالىپ، كۇز ايىنىڭ بۇلىنبەسىنە كىم كەپىل. سوندىقتان ءبارىڭىز دە مىنا وسپانداي ەڭبەك ەتسەڭىزدەر، ءبىر ءتۇيىر ءداندى دالادا قالدىرمايمىز. مىنە، وزدەرىڭىز كوردىڭىزدەر، وبلىستىق گازەت جيىرما جىلعا جۋىق ماشينا جۇرگىزگەن كوممۋنيست شوفەر وسپان جىلقايداروۆتى بۇكىل تىڭ جەردەگىلەرگە ۇلگى ەتىپ جازىپتى. تۇڭعىش رەت بەس پريسەپپەن استىق تاسىعان جەرلەسىمىزدى قۇتتىقتاپ، قولىن الۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر.
جۇرت تاعى دا گۋىلدەي جونەلدى. مورگۋن وسپاننىڭ كەسپەلتەك قولىن قۇشىرلانا سىلىكتى. مورگۋننان سوڭ تۇرعانداردىڭ ءبارى وسپاننىڭ قولىن الىپ قۇتتىقتادى. قىرعىزستاننىڭ اۆتوروتاسىنان ءوز ماشينالارىمەن كەلگەن جىگىتتەر دە:
— تۋىشقان جەرلەش، مارتابەگىز الاتووداي بيىك بولشىن! — دەپ قۇشاقتاپ جاتىر.
وسپاننىڭ قولىنا گازەت جاڭا ءتيدى. «كوكشەتاۋ پراۆداسىنىڭ» ءبىرىنشى بەتىنە قاراپ، ءبىر قۋارىپ، ءبىر قىزارادى. دوڭگەلەك سۋرەتتە كۇلىپ تۇسكەن — ءوزى. ونىڭ استىندا بەس پريسەپ تىركەلگەن «زيل» ماشيناسى. شىنىندا دا اۆتوپوەزد دەسە دەگەندەي. ءوزىن دە، ماشيناسىن دا وسپاننىڭ سۋرەتتەن ءبىرىنشى كورۋى.
سول كۇنى كەشقۇرىم سوۆحوزداعى كاسسير ايەل توك باسىنا كەلىپ جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسىن تاراتقان. كەزەككە تۇرىپ شۇپىرلەگەن حالىق شوپر وسپان كەلە جاتقاندا قاق جارىلىپ جول بەردى:
— دياديا ۋسپان، كەزەككە تۇرماي-اق قويىڭىز، الىڭىز. كەلىڭىز، كەلىڭىز، — دەسىپ جاستار قۇرمەت كورسەتىپ جاتىر. «ءبولىپ-جارىپ قايتەم، ءبىر ايدىڭ اقشاسىن ءبىر-اق الارمىن» دەپ جۇرەتىن وسپان كۇرەكتەي قولىمەن جىپ-جىڭىشكە اعاش ساپ قالامدى يكەمسىز ۇستاپ، قول قويىپ ەڭبەكاقىسىن العاندا جۇرت شۋ ەتە قالدى:
— ۆوت، ەتو زارپلاتا.
— ۆوت يا پونيمايۋ.
— مينيستر دە مۇنداي الماس.
— ە، نەسى بار، كۇنى-تۇنى ۋسپان عۇساپ بەس پريسەپلەن جۇرسەڭ، سەن دە الاسىڭ.
— وحو، ول ايتۋعا عانا جەڭىل. بەسەۋدى بىلاي قويىپ، ەكى پريسەپتى دۇرىس الىپ جۇرگىزسەك تە جامان بولماس.
— ونىڭ ءوزى سونداي قيىن بولۋشى ما ەدى، — دەدى ماشينا جايىن بىلمەيتىن بىرەۋى.
— قيىن بولعاندا قانداي. وعان ۇلكەن تاجىريبە كەرەك. تۇنەۋگۇنى ءبىراز شوفەرلەر جۇرگىزىپ كورەم دەپ، ورنىنان قوزعاي المادى.
— سەن دە ايتادى ەكەنسىڭ. نەمەنە، ورنىنان قوزعاي الماعاندا ولاردى ۋسپان ءوزى سۇيرەپ ءجۇر دەيسىڭ بە، — دەپ كولدەنەڭنەن ەكىنشى ءبىرى قوسىلدى.
— ماسەلە سۇيرەۋدە مە ەكەن. ورنىنان باياۋ قوزعاپ ءبىر سكوروسقا اۋىستىرعاندا ماشينا موتورىن ءسوندىرىپ الماي، جۇلقىماي، ءبىر قالىپتى ءجۇرۋ سەن سياقتىلاردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ماشينا جايىن بىلمەگەن سوڭ تىنشىڭا تۇرسايشى، — دەپ جاس شوفەر انانىڭ اۋزىن قاقتى.
وسپان شىنىندا دا عۇمىرى مۇنداي ەڭبەكاقى الىپ كورگەن ەمەس. ءقازىر ەتەكتەي-ەتەكتەي سىقىرلاعان ءجۇز تەڭگەلىكتەردەن بەس مىڭ سومدى قالتاسىنا بۇكتەپ سالىپ، تاسىمالدى دۇكەنگە بەتتەدى.
قىزىل الا اۆتوبۋس — دۇكەن. شوفەرى دە، دۇكەنشى دە تاتار جىگىتى. اۆتوبۋس ءىشى لىق تولعان دۇنيە — اۋزى-مۇرنىنان شىعادى. جاننان وزگەنىڭ ءبارى بار. وسىنشاما دۇنيەنىڭ اراسىنان دۇكەنشىنىڭ ەكى شەكەسى، قۋشيعان ماڭدايى، ىپ-ىستىك مۇرنى، تۇزداي كوزى، شيكى سارى سەكپىل بەتى عانا جىلتىرايدى. ەكى بۇيىردەن قىسىپ، توبەدەن باسقان تار قاپاستا تۇرسا دا دۇكەنشى جىگىت شوتىن سارت-سۇرت قاعىپ، قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتەدى. نە نارسە سۇراساڭ دا قالاي تاباتىنىن بىلمەيسىڭ، اينالا بەرىپ سۋىرىپ الادى.
وسپاننىڭ الماعان زاتى جوق. كامىش شەشەسىنە قيمال شاپاندىق كوك جىبەك بارقىت، قامزالدىق شي بارقىتتان باستاپ، بالالاردىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن كيىنەتىن دۇنيە الدى. ءبارىن ماشيناعا سالىپ، ءوز بريگاداسىنداعى شوفەرلەرگە: «ەرتەڭ الاگوبەدەن تۇرامىز. ساعات تورتتە ءبارىڭ قىرمان باسىندا دايىن بولىڭدار. پريسەپتەرىڭدى قاراڭدار. ال ءقازىر تىنىعىڭدار. كەلەسى جۇماعا دەيىن قايتىپ وتگۋل جوق. كۇنى-تۇنى تاسيمىز. قىزدارىڭدى دا ءبىر جۇما بويى قايتىپ كورۋ جوق. وعان دەيىن الاڭداپ، ساعىنىپ جۇرمەسىن، ايتىپ كەتىڭدەر. ءالى ۋاقىت تابىلادى. ەندى ءبىر ايعا جارىلىپ كەتپەسسىڭدەر. بايقاڭدار، ەگەر جول بويى ەسىنەپ، قالعىپ-شۇلعىپ وتىرساڭدار رەنجىسەمىز»، — دەپ جاس جىگىتتەرگە قالجىڭداپ، اۋىلعا قاراي بەتتەدى.
وسپان كابينادا كوڭىلدى. شاڭى شىققان ايداۋ جولدا زىرىلداعان ءتورت دوڭعالاق ءوز كوڭىلى سەكىلدى. ءبىر اپتا بويى رەيستە جۇرگەن قاراماعىنداعى شوفەر جىگىتتەر قۇربىلارىن، قىزدارىن ساعىنىپ، سوۆحوزعا الاقتاپ تۇرسا، وسپان اۋىلعا قاراي الاقتايدى: اناسىز جەتىم — ءۇش قوزىسىن ساعىنىپ، كوڭىلى دە بوساپ كەتەتىنى بار.
مىنە، ءقازىر سول ۇشەۋى كوز الدىندا تۇر. ويىندا ەمەس، تاپ كوزىنىڭ الدىندا. جاس جىگىتتەردىڭ كابيناسىن قاراساڭ، سۇلۋ اكتريسالاردىڭ جۋرنالداردان قيىپ العان سۋرەتىن كورەسىڭ. ءقايسىبىرى كەۋدەسىن جارقىراتىپ، جاڭا تۇيىنشەكتەنگەن تاستاي قوس اناردىڭ ادەمى جىقپىلىنا دەيىن اشىپ تاستاعان، ەندى ءبىرى قىلىمسي قاراپ، اپپاق بالتىرىن كورسەتىپ، شاشتارىن ارقاسىنا جايىپ جىبەرگەن وڭكەي موينى قۇرىقتاي، كوزدەرى توستاعانداي قىزدار. وسپان العاشقىدا مۇنداي جەڭىلتەك جىگىتتەردى ۇناتپاي: «مىنالاردى الىپ تاستا، قىزعا قاراعانشا، جولعا قارا، باقشادا وتىرعان جوقسىڭ، جۇمىستا وتىرسىڭ، قىزعا قىرىندايمىن دەپ، جولدان قىرىنداساڭ، ماسليحات سوندا بولادى»، — دەپ ۇرسىپ تاستايتىن. كەلە-كەلە جاستارعا ەرىك بەردى. الگى قىزدار جىگىتتەرگە بوگەت ەمەس، قاناتتاندىراتىن پەرىشتەدەي كورىنىپ، ءتىپتى ءوزى دە سولاردىڭ اۋەنىمەن كەتكەنىن اڭداماي قالدى. ءوزى دە پەرىشتەلەرىنىڭ سۋرەتىن ءىلىپ قويدى. ءبىراق وسپاننىڭ پەرىشتەلەرى باسقا. كابينا ماڭدايشالارىنا قاداپ قويعان ءۇش بالاسىنىڭ سۋرەتى. كوزدەرى جاۋدىراپ، ءبارى اكەسىنە قاراپ، كۇلىپ وتىر.
وسپان ولاردى ءبىر ءسۇزىپ ءوتىپ: «ءوي، قۇلىنشاقتارىم سول!» — دەپ ەندى جول بويى بالالارىمەن ىشتەي سويلەسىپ وتىر. — بۇگىن سەندەر كوردىڭدەر مە، اكەلەرىڭدى وبلىستىق گازەت جازىپتى. ماڭداي تەرىن توگىپ ەڭبەك ەتكەندە، ەلىڭ، حالقىڭ سۇيىنسە، ودان اسقان ابىروي، اتاق جوق، قۇلىنشاقتارىم. ەستەرىڭدە بولسىن. جادىڭا مىقتاپ توقىڭدار: اكەڭ — قىزمەتى ۇلكەن ادام ەمەس. ءبىراق دارەجەسى جوعارى. مىنا بىرجيعان كەلەپانداي كۇستى قول ماشينانىڭ بارانكاسىنا جابىسقالى جيىرما جىلعا تاقادى. قۇر قاڭقاسى قالعان پولۋتوركانىڭ موتورىن قايىسپەن بايلاپ، سىنا قاعىپ، تەمىردەن سوعىپ جۇرگىزىپ، قالىڭ جاۋىنداردا بەلشەسىنەن باتىپ، بورانداردا قار استىندا قالعان كۇندەرى دە بولعان اكەلەرىڭنىڭ. ءبىراق بار تانىمەن، جانىمەن سۇيگەن جۇمىسىن تاستاعان جوق. مىنە ەندى، جۇلىنداي ۇشقان سۋ جاڭا زيل-دە وتىر اكەلەرىڭ. وسىدان ارتىق دارەجە، وسىدان ارتىق باقىت تىلەمەيمىن. قاشان قۋاتىم كەمىگەنشە مىنا قول وسى بارانكادان ايرىلماسا، ەڭبەگىمنەن تانباسام بولعانى. ءبارى سەندەر ءۇشىن، بوتالارىم. بار تىلەگىم — ەرتەڭ ەر جەتكەندە اكەلەرىڭنىڭ وسى ادال ەڭبەگى، ماڭداي تەرى سەندەرگە ميراس بولسىن، قۇلىنشاقتارىم. سەندەر بىلەسىڭدەر مە، جۇمىس بابىندا ءبارى، ءبارى كەزدەسەدى. كەيدە جاپاننىڭ سارى دالاسىندا كەلە جاتقاندا قاپىرىق كابينا ىشىندە بارلىعىپ، ىستىقتاپ ماۋجىراپ، قالعىپ كەتەسىڭ. وندايدا ماشينانىڭ اساۋ تايداي بۇلتىڭداي جولدان ءمۇلت تايىپ كەتەتىنى بار. الدىڭنان كەزدەسكەن بوتەن ماشينامەن قاقتىعىسپاي شاڭ اراسىمەن جىلت ەتىپ امان وتكەنىڭدى كورگەندە «ۋح» دەپ، ماڭدايىڭنان سۋىق تەر بۇرق ەتە قالادى. سوندا جالما-جان سەندەرگە قارايمىن. ۇشەۋىڭ بىردەي قارعانىڭ بالاپانىنشا ءۇرپيىسىپ، كوزدەرىڭ جاۋدىراپ، ۇرەيلەنە قالاسىڭدار. ۇيقىم شايداي اشىلىپ، كوزىم شىراعدانداي جاينايدى. كەيدە، قالىڭ باتپاققا ماشىن كۇپشەگىنە دەيىن باتىپ، ءۇستى-باسىڭ مالمانداي سۋ بولىپ، ءبىر ءتۇسىپ، ءبىر شىعىپ قاتتى كەييسىڭ. گازدى باسقان سايىن اۋزىڭنان بەيپىل سوزدەر دە ەرىكسىز شىعىپ كەتەدى. سوندا جالما-جان سەندەرگە قارايمىن. ۇشەۋىڭ بىردەي بۇرتيىپ، باس شايقاپ «پاپا، مۇنىڭ نە، قاباعىڭدى شىتپاشى، قانە كۇلشى» دەيسىڭدەر. مەن سالتاق-سالتاق باتپاقتان كوزىم عانا جىلتىراپ وتىرىپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرەمىن. سوسىن قايتىپ كەيىمەيمىن دە، شارشامايمىن دا. سەندەر ماعان قۋات، ءال بەرەسىڭدەر. مىنە وسىلاي، قۇلىندارىم! سەندەر قاشان كوزىم جۇمىلعانشا قاسىمداسىڭدار، بىرگەسىڭدەر. كوز الدىمدا وسىلاي ءتىزىلىپ وتىراسىڭدار. مەن ماشينامەن جۇيتكىپ كەلە جاتقاندا، سەندەردى، قۇلىندارىم، الىسقا، بيىككە سۇيرەپ زىمىراتىپ اكەلە جاتقانداي بولامىن. دەنى ساۋ بولسا، سەندەردى جەتەلەۋگە اكەلەرىڭ شارشامايدى، قاجىمايدى، قوزىلارىم!»
كوڭىلى تاسىپ، توبەسى كوككە جەتكەندەي شالقىپ، ماساتتانىپ جەتكەن وسپان ليزا شەشەيدىڭ حابارىن ەستىگەندە كوڭىلى ورتايىپ قالدى.
ليزا شەشەي وسپانمەن بىرگە كىرگەن. سويلەي ەندى:
— قاراشىعىم-اۋ، سەن مۇندا وتىر ەكەنسىڭ عوي. بۇگىن ەكى كوزىم ءتورت بوپ سەنىڭ جولىڭا قاراۋمەن بولدىم، — دەپ كەبىسىن بوساعاعا اسىعىس شەشە سالىپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ كەپ رايحاننىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى. قوبىراعان ساماي شاشىن شارشى ورامالىنىڭ استىنا قاراي تىعىپ، سويلەپ ءجۇر. — باسە، باعانا اناۋ قىردان تۇسكەن سەنى جازباي تانىپ ەم. بۇگىن كەلمەسەڭ، ءبىر ماشىنعا وتىرىپ ىزدەپ بارام عوي دەپ، ۇيدە تاعاتىم تاۋسىلىپ ءجۇر ەم، ءوزىڭنىڭ كەلگەنىڭ مۇنداي وڭدى بولار ما، جانىم!
رايحان شەشەسىنىڭ قاباعىنداعى كىربىڭدى بايقاپ قالدى.
— و نە، اپا؟ مەنى جاي ىزدەدىڭدەر مە؟
— جاي بولۋشى ما ەدى، بوتام. اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى دەمەكشى، كەشەدەن بەرى انا اكەڭ ءنار تاتۋدان قالدى. تاعى ءبىر ارام پيعىلدى بىرەۋلەر سەنىڭ سوڭىڭا جارىق الىپ ءتۇسىپ ءجۇر ەكەن دەپ، ۇزاقتى كۇن زىعىردانى قايناپ، ۇيدە الاسۇردى. جاڭا عانا مال باسىنا كەتتى. ۋ-ۋھ! قارتايعاندا جاڭا كوردىك پە، كورمەدىك پە دەپ جۇرەك داۋالاماي، ىشكەن اس باتپاي جۇرگەندە، تاعى كوپسىنگەنى مە. قۇداي-اي، ايتەۋىر، قارا جۇرەك زالىمداردان قاشان ايىعار ەكەمىز، — دەپ توقتادى. قولىن قازاقى كامزولىنىڭ تەرەڭ قالتاسىنا سۇڭگىتىپ، سىلدىراعان ءبىر توپ كىلتتىڭ اراسىنان بۇكتەلگەن قاعازدى العان ليزا شەشەيدىڭ قۋقىل تارتقان رەڭىنەن كوز الماي، ءسوزىنىڭ ارتىن باققان وسپان مەن رايحان تۇسىنىكسىز جايدى ءبىر جاپىراق قاعازدان ىزدەدى. شىنىندا دا قاعازدا ءبارى جازىلعان. رايحان كوزىن جۇگىرتىپ وقىعان سايىن تىنىسى تارىلعانداي دەمىن القىنا الىپ، قاباعىن تۇيگەندە، كەڭ جازىق ماڭدايعا تۇسكەن ءاجىم سىزىقتارى جازىلا بەردى. وسپان الىستان كوز تاستاپ، ۇساق ارىپتەردى ەركىن جۇرگىزە الماي، قاشان قولىنا تيگەنشە اسىعىپ وتىر. رايحان وقىپ بولدى دا، الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي ويلانىپ قالدى. شەشەسىنىڭ تەرەڭدە جاتقان كوكشىل شۇڭىرەك كوزدەرى ۇرەيلەنىپ، تاپجىلماي قادالا قاراعاندا بارىپ مىرس ەتىپ كۇلدى.
— اپا تۇك ەمەس، يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى، — دەپ اناسىن جۇباتقانمەن جۇزىندەگى كەيىستىك، تۇيىلە قالعان قاباقتاعى كۇيىنىش ءىزى تارقامادى. قولىنداعى قاعازعا قايتا ءۇڭىلىپ، تۇنەۋگى ءبىر جايدى ەسىنە الدى.
ەگىن ورۋدىڭ جاڭا قىزعان كەزى ەدى. بەلورۋسسيادان جيىرما شاقتى سەميا كوشىپ كەلگەن.
قىزىل ءىڭىر. جەل جوق. تاس توبەگە شىعىپ الىپ، تيتىمدەي بولماشى بۇلت سىركىرەپ جاۋىپ تۇر. اشەيىن شاڭ باسار عانا.
مورگۋن مەن رايحان سوۆحوز سىرتىنا تىككەن جاڭا پالاتكالاردى كورۋگە كەلگەن. توسەك-ورىن، ول-پۇل، كور-جەر، ىدىس-اياقتارىمەن كوشىپ كەلگەن ادامدار تۇگەل تىسقا شىعىپ، سوۆحوز باسشىلارىمەن تانىسىپ جاتىر. ارالارىندا باسى جەرگە جەتكەندەي ءيىلىپ بۇكجەڭدەگەن كەمپىرلەر دە بار. جاسى الپىستارعا تايانعان ۇزىن تۇرا قارت، ەڭ اقساقالى بولار، ارالارىندا كوپ سويلەپ جۇرگەن سول.
— ءبارىمىز ءبىر كولحوزدىڭ ادامدارىمىز. تىڭعا كەلىپ قالدىق، ەندىگى بۇيرىقتى سىزدەردەن كۇتەمىز. ەرتەڭنەن باستاپ جۇمىسقا بولسەڭىزدەر دۇرىس بولار ەدى، — دەپ مورگۋنعا قاراپ، رايحاننىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى.
رايحاننىڭ قۇلاعى باعانادان بەرى شەتكى شاتىردا. ىڭگالاپ جىلاعان جاس نارەستەنىڭ ءۇنى ءالسىز. بارلىققان، السىرەگەن. سوندا دا داۋسى ءبىر سەمگەن جوق.
— ەرتەڭنەن باستاپ دەيسىزدەر مە؟ ەرتەڭ ەمەس، بۇگىن تۇندە كەڭسەدە وتىرىپ بولۋگە دە بولادى. ادامدارىڭىزدىڭ ءتىزىمى قولدا. جاستار جاعى تۇگەل مەحانيزاتور ەكەن. وتە جاقسى، — دەپ مورگۋن سابىرمەن سويلەپ، جىلاعان بالانىڭ شاتىرىنا قاراي اياڭداي بەردى. — ال، ەندى ءۇي جاعىنا كەلگەندە تۇگەلدەي قارىق قىلىپ تاستايمىز دەپ ايتا المايمىن. قارتتارى، كىشكەنتاي بالالارى بار سەمياعا ازىرشە ءبىر بولمەدەن تاۋىپ بەرەرمىز. قالعاندارىڭىز شاتىردا ۋاقىتشا باسپانالاي تۇراسىزدار. سوسىن قانداي مۇقتاجدارىڭىز بار، ايتىڭىزدار.
— ەشقانداي مۇقتاجدىعىمىز جوق، ءبارى جەتكىلىكتى، — دەدى ەگدە ادام.
سوزگە رايحان ارالاستى:
— ەمشەكتەگى بالالار دا بار ەكەن. مىنا بالا جولدا اۋىرىپ قالعان-اۋ، ءسىرا، ۋانباي جىلاۋىن قاراڭىزشى. بىزدە دارىگەر بار، قاجەت ۋاقىتتا كۇن-تۇن دەمەي شاقىرتىپ الۋعا بولادى.
— جوق، ول اۋىرعان بالا ەمەس. دەنى cay. التى ايلىق بالا عوي. ءبىزدىڭ الەشا نوۆيك دەگەن جىگىتىمىزدىڭ تۇڭعىشى. ءوزى ءبىر الپامساداي ءىرى تۋعان قوماعاي نەمە. شەشەسىنىڭ سۇتىنە جارىماي، ءتۇنى بويى سىلەسى قاتقانشا جىلايدى، — دەپ ەدى، ءتورت بۇرىشتى جۋان كەمپىر كيىپ كەتتى:
— جول بويى ءسۇت تە جوق ەكەن. ەمىزىكپەن قۇر قارا شاي ىشسە، جىلاماعاندا ءقايتسىن و سورلى بالا.
بۇل اڭگىمە رايحاننىڭ كوڭىلىندە ەرتەدەن بەرى جۇرگەن ءبىر ويىنا تۇرتكى بولدى. سول كۇنى كەڭسەدە وتىرىپ سوۆحوز باسشىلارىمەن ءماجىلىس قۇرىپ، ءوز پىكىرىن ورتاعا سالدى.
— مەنىمشە، جاڭا كەلگەن سەميالى ادامدارعا مەملەكەت باعاسىمەن سيىر بەرۋ كەرەك. ەڭبەكاقىسىنان ۇستاپ وتىرسا، ءبىر جىلدا-اق تولەپ بولادى. قاشان مال شارۋاشىلىعىن دۇرىستاپ جولعا قويعانشا، كۇندە سۇتپەن قامتاماسىز ەتىپ تۇرۋ قيىن. قالاي قارايسىزدار؟
بۇل پىكىردى ءبارى قولدادى.
ەرتەڭىندە-اق سيىر الام دەۋشىلەر كوبەيدى. وتىزعا تارتا بۇزاۋلى سيىردى «جاڭا تالاپ» بولىمشەسىنەن اكەلىپ، تاراتىپ بەردى...
رايحاننىڭ قولىنداعى قاعاز سول تۋرالى رايكومعا جازىلعان شاعىم ەكەن. قاعازدى وسپان الىپ وقىدى:
«ءبىز، — دەپ باستالىپتى ارىزدىڭ ۇزىن-ىرعاسى. — «جاڭا تالاپ» كولحوزىنىڭ سوۆحوزعا اينالعانىن تۇگەلدەي قۇپتادىق... ءبىراق، ءقازىر، ءبىر نارسەگە وتە رەنىشتىمىز. وتىزىنشى جىلدارى ون شاقتى قارانىڭ باسىن قۇراپ ورتالىققا تام-تۇمداپ جيناپ، جىلدا تۋعان ءتولىن پايدالانباستان ماپەلەپ بالامىزداي ءوسىرىپ، اقىرى كولحوزدى مىڭعىرعان مالعا اينالدىردىق. وتىز التىنشى، وتىز جەتىنشى جىلدار ءالى كوز الدىمىزدا: كولحوزدا ءبىر تال ءشوپ بولماي، بۇكىل مال اسپانعا قاراپ ازىناعاندا، توبە شاشىمىزدى جۇلعانداي ءۇي توبەسىنىڭ ەسكى شوبىنە دەيىن بۇزىپ، مالدىڭ الدىنا توسىپ، ايتەۋىر امان الىپ قالىپ ەك. ەندى مىنە، كولحوزىمىز سوۆحوزعا اينالماي جاتىپ، سول مالدى سوۆحوزدىڭ كەيبىر باسشىلارى ءوز قولى بيلەپ، تالان-تاراجعا سالىپ ءجۇر. كەيبىر دەيتىنىمىز — رايحان سۇلتان قىزى. جاڭا تۋعان ءار تولگە ات قويىپ، بالاداي ماپەلەپ وسىرگەن مالىمىز كوزگە ىستىق. ماڭداي تەرمەن كەلگەن ەڭبەگىمىزدىڭ سەتىنەگەنىنە نارازىمىز. رايحان سۇلتان قىزىنىڭ بۇلاي تالان-تاراجعا سالعانىنا قارسىمىز.
سوۆحوز ەڭبەكشىلەرى»، — دەپ اياعىنا ءبىر ادام توتەشە قول قويىپتى. ءتاشىم موللانىڭ قولى.
— مۇنى جازعىزىپ وتىرعان ءداۋ دە بولسا قارابەت، — دەدى وسپان قاعازدان باسىن كوتەرىپ. — ودان باسقا ەشكىمنىڭ قولىنان مۇنداي ارامزالىق كەلمەيدى.
— كىم بولسا ول بولسىن. شىنىندا دا «جاڭا تالاپتىڭ» ادامدارىنىڭ باسىن قوسىپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەدى. ول قاتەلىك بىزدەن. راس، ول مالدىڭ ورنى ەرتەڭ-اق تولادى. وسى كۇزدە لاتۆيادان اسىل تۇقىمدى ەكى ءجۇز ۇرعاشى تايىنشا الماقپىز. سونىڭ ءبارى وسى بولىمشەگە كەلەدى. بۇل جەر كەلەشەكتە مال سوۆحوزىنا اينالاتىنىنا شاك جوق. ءبىراق، جۇرتتى ۇعىندىرۋ كەرەك ەدى، — دەپ رايحان ويلانىپ قالدى.
— جۇرتتى ۇعىندىراتىن دانەمە جوق، رايحان. ەرتەڭ-اق باسىمىزدى قوسىپ، ءبارىمىز قارسى ارىز جازايىق. قارابەتتىڭ لاڭى جەتەتىندەي بولدى عوي. ەندى ونىڭ كوزىن قۇرتقاننان باسقا نە قالدى. ءسىز دە ونى ەركىنسىتىپ قويا بەردىڭىز. وعان قىزمەت بەرگىزدىرگەنشە، ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا مەن بولسام... — دەگەن وسپاننىڭ ءسوزىن رايحان ءبولىپ جىبەردى.
— ەشتەمە ەتپەيدى. جينالىپ، ۇيىمداسپاي-اق قويىڭدار. ونداي نارسە ۇيات بولادى. تەك كوپشىلىك تۇسىنسە بولعانى. ال، مىنا سەكىلدى ايىرقۇيرىق ارىزداردان ەندى قورقاتىن زامان كەتكەن. ءقازىر باسقا ۋاقىت. قارابەتتەر ءقازىر جاپانداعى ۇيدەي بىرەۋ-اق. ونداي ۇيلەرگە بوسقا قارا تەر بولىپ كۇش جۇمساۋدىڭ قاجەتى جوق. جاڭا سالىنعان تازا ۇيلەرگە قوڭسى وتىرا الماي وز-وزىنەن-اق قۇريدى.
وسپان استارلى سوزگە قارسى استارلى داۋ ايتتى.
— قاشان وز-وزىنەن قۇرىعانشا، ماڭىن لاستاپ بىتەدى عوي. وندايلاردى بۋلدوزەرمەن كوشىرىپ تاستاۋ كەرەك، — دەپ مىرس ەتىپ ەدى، رايحان دا قوسا جىميدى.
— ونىڭا قوسىلۋعا بولار ەدى، ءبىراق ءقازىر بۋلدوزەرمەن ەسكى ءۇيدى قۇرتۋعا كەتىرگەن ۋاقىتتان گورى، قۇرىلىسقا كەتىرەتىن ۋاقىت قىمبات. كەيىن كورەرمىز.
تۇسپالدى سوزگە اسا تۇسىنە الماي ەكەۋىنە الما-كەزەك جاۋتاڭداعان ليزا شەشەي بۇدان ءارى شىدامادى:
— قارعام-اۋ، وسى ەلدە سەنىڭ ايتقانىڭنان شىعاتىن ءتىرى پاندە جوق. وسپاننىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. جۇرتتىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، ۋشىقتىرىپ وتىرعان سول زالىم. اكەڭ دە، باسقالار دا سۇيدەپ وتىر. ەشكىم مىنا قاعازعا قول قويعان جوق، — دەپ كيىپ كەتتى.
— «كولحوزدا ءبىر ءشوپ بولماي، بۇكىل مال اسپانعا قاراپ ازىناعاندا، توبە شاشىمىزدى جۇلعانداي ءۇي توبەسىنىڭ ەسكى شوبىنە دەيىن بۇزىپ، مالدىڭ الدىنا توسىپ، ايتەۋىر امان الىپ قالىپ ەك»، — دەپ وسپان داۋسىن شىعارا ەجەلەپ قايتا وقىدى.
— نە دەگەن ارىز ەدى. — وسپاننىڭ شوگەن تۇستەس رەڭى بۇزىلىپ، تىستەنىپ وتىر. — ءتاشىم مەن قارابەتتىڭ جۇزدەرى جانباي وسى ءسوزدى ايتادى-اۋ، ءا. ءتاشىم ول كەزدە ەل اقتاپ، ولىكتەردىڭ جانازاسىنان كۇن كورىپ، قارابەت تىرىلەرگە كور قازىپ جۇرگەنىن بىزدەر ۇمىتتى دەيدى-اۋ، ءا!
وسپان، رايحانداردىڭ كوز الدىنا سول ءبىر اۋىر جىل كەلدى.
كۇرگەرەي قارتتىڭ التىنشى جىرى
وتىز جەتىنشى جىلى قار سۇراپىل قالىڭ ءتۇستى. اشەيىندە قىس بويى تىنىمسىز سوعاتىن ۇسكىرىك جەل وتىندەگى قىراتتاردىڭ ءار جەرى جالاڭاشتانىپ قىربىق قار عانا جاتاتىن، ەندى ول ارادا دا قىلتيعان ءبىر قۋرايدىڭ توبەسى كورىنبەيدى. اق مامىققا بوگىپ قالعان.
اپرەلدىڭ باس كەزىندە كولحوزدىڭ ءبىر تال ءشوبى قالماي تاۋسىلدى. توبەسىن بۇزىپ، شىرىك شوبىنە دەيىن العان مال قورا اڭعال-ساڭعال. ۇڭىرەيگەن تەسىكتەردەن وتكىر وكپەك جەل سوعادى. قىس بويى قورادا تۇرعان قارا مال مەن قوي، ەشكى جاشلەنى كەمىرىپ ازىناپ تۇر. دالانىڭ قارى سوگىلىپ، كوك سالپاق لايساڭ باستالعانمەن، ءالى جەر قارايعان جوق.
ءبىز — بەس-التى ادام ءۇش-تورت شاناعا وگىز جەگىپ كۇنى-تۇنى جازعى شابىندىق ورنىن تىمىسكىلەپ، قار استىندا قالىپ جاتاعان كۇپانالاردى ءتۇرتىپ ءجۇرىپ تاۋىپ الامىز دا، قاسىقتاپ جيناعانداي مالعا تاسيمىز.
سونداي كۇننىڭ ءبىرى. تاڭ سارىدە شىققان ادامدار ءتۇس اۋا ەلگە زورعا ورالدىق. قوپانىڭ باۋىرىن كەزىپ ءار جەردە شاشىلا جاتقان شوشاقتى تاۋىپ الىپ، ۇستىنەن ءجۇرىپ كەتكەن قارىن ارشىدىق. سول كۇنى ءتۇن دە شاعىرماق ەدى. ەرىگەن قارمەن سوقتالانعان ۇزىن ولەڭ ءشوپتى بوساتۋ قانداي ازاپ. ءبىر ەرىپ، ءبىر قاتقان قار سۋى ءشوپتى جەنتەكتەپ تاستايدى. مۇزداق شوپكە ايىرىڭدى كىرش ەتكىزىپ قاداپ، تىزەگە قايىراسىڭ. قايىڭ ساپتىڭ بەلى قايىسىپ بارىپ شىتىر ەتەدى. ودان ءارى كۇش جۇمساساڭ مورت سىنىپ كەتەدى. ايىردى تاستاي بەرىپ، ءشوپ اراسىنا تەمىر جۇلعىشتى سۇڭگىتىپ جىبەرەسىڭ. مىقشيا تارتىپ جۇلىپ قالعاندا، قۇستىڭ ومىراۋ ءجۇنىن شىمشىپ العانداي ءبىر-اق ۋىس ءشوپ قوبىراپ شىعا كەلەدى. ايتەۋىر، جان ۇشىرىپ قيمىلداپ، جۇلا بەرەسىڭ، جۇلا بەرەسىڭ. سونداعى ءبىر ورىننان الاتىنىڭ ۇلكەن ون ايىر ءشوپ. نە كەرەك، قانشا ءونىمسىز بولسا دا، ەڭبەگىڭ زايا كەتپەيدى. قار استىن شۇقىلاپ ءجۇرىپ، قىسقا كۇن ەتەككە ەڭكەيە بەرە شاناڭدى تولتىرىپ ەلگە ورالاسىڭ. ءبىراق وندا دا وڭاي ورالۋ جوق. تاڭ سارىدەن بەرى ادام ازاپتانسا، ەندى جول تابانىنا شىققانشا كولىكتىڭ ازابى باستالادى.
استىنا قىزىل سۋ جۇرگەن قالىڭ كۇرتىك قار وگىزدەردىڭ ومىراۋىنان كەلەدى. ءتورت اياعىنان بىردەي باتقان وگىز باۋىرىمەن قار سىزىپ، شانانى مىقشيا تارتادى. سۋ ءشوپ قانداي اۋىر. تەڭكيتە ءشوپ ارتقان جايداق شانا قورعاسىننان قۇيىپ، قارا كومىر تاستاعان زىلدەي ساندىق ءتارىزدى. ءبىر ادىم جىلجىسا القىمىنا قار تىعىلىپ، سىرەسىپ تۇرىپ قالادى. مال جارىقتىقتا جازىق بار ما. جەلىمدەي جابىسقان ءزىل باتپاندى تىزەسى بۇگىلگەنشە مىقشيا تارتىپ، اۋزىنان اق كوبىگى اعادى. تاعى دا تارتا ءتۇس دەگەندەي شاناداعى ەكى ادامنىڭ ءبىرى وگىزدىڭ باس جىبىنەن سۇيرەسەك، ەكىنشىمىز ءشوپتىڭ ارتىنان يتەرىپ دەمەگەن بولامىز. وگىز تاعى دا بارىن سالىپ ەتپەلەي بەرىپ قۇلايدى. وندايدا قالاي ەكەنىن ءوزىڭ دە اڭعارماي قالاسىڭ. قولىڭ قامشىعا جۇگىرەدى. ۇزىن بيشىك قىر ارقاسى شودىرايعان كوتەرەم وگىزدىڭ ساۋىرىنا، قابىرعاسىنا شاتىر-شۇتىر جاۋىپ كەتەدى. ارىق تىلەرسەگى دىرىلدەپ تۇرا بەرگەن وگىز بىر-ەكى رەت جۇلقىپ قالىپ، تاعى قۇلايدى. بۇل جولى بادىرايعان ۇلكەن كوزى شاراسىنان شىعا قانتالاپ، وزىڭە قارايدى. اتتەڭ، ءتىلى جوق. سوندا دا تۇسىنەسىڭ. «مەندە نە جازىق بار، ىرجىڭداعان ارىق ارقامدى قامشىمەن تىلگىلەي بەرگەنشە، ءشوپتىڭ جارىمىن نەگە ءتۇسىرىپ تاستامايسىڭدار. مەندە نە ءال بار، قايتەيىن»، — دەپ جالبارىنعان ءتارىزدى. ءبىراق بىزدە دە باسقا امال جوق قوي. ءبىر ارقا ءشوپتى شاناعا شوكيتە سالىپ اپارساڭ، شەتىنەن توپالاڭ تيگەندەي قىرىلىپ جاتقان مالدىڭ قايسىنىڭ اۋزىنان تاۋىپ الاسىڭ. تىم قۇرىماسا ءبىر قاربىتىپ اساۋعا كەلمەگەن سوڭ، وعان ازاپتانىپ كەرەگى نە. ءيا، ءبىز دە وگىز جايىن تۇسىنەمىز. تۇسىنەمىز دە، «جارايدى، كىشكەنە دەم ال»، — دەپ ەكى ءبۇيىرى سولقىلداپ جاتقان وگىزدى اياپ، وكپەك جەلدە تەرىمىز قاتقانشا تۇرامىز.
نە كەرەك، قاشان جولعا شىققانشا قارعا ادىم جەر ءبىر كۇنشىلىك جەردەي بولىپ، وگىزدىڭ ءتىلى قۇلاشتاي سالاقتاپ، قان-سورپاسى شىعادى. سول كۇنى مەنىڭ قاسىمدا ون جەتى، ون سەگىزدەرگە كەلگەن بالا بار. قاشاندا ءبىر شاناعا ءبىر ءالدى، ءبىر ءالسىز ادام قوسىلاتىن ادەتى عوي. باسقا شانادا وسپان سەكىلدى تەگەۋىرىندى جىگىتتەر.
ءبىز جولعا شىعىپ، اۋىلعا قاراي تىزىلە بەت تۇزەدىك. بار ازاپ شىمىر جولعا شىعىسىمەن ۇمىت بولىپ، ءونىمسىز قىبىرلاعان وگىزبەن قاتارلاسا ايانداپ، كۇندەگى ويعا ءتۇستىم. جاقىندا رايحاننان حات العانبىز. ومبىداعى اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىن تامامداپ، اۋدانعا كەلىپتى. كولحوز جۇمىسىمەن ءجۇرىپ الدىنان شىعۋعا دا مۇرشا كەلمەدى. كۇندە انە كەلەدى، مىنە كەلەدى دەپ اۋداننىڭ جولىنا قاراپ ءتورت كوز بولىپ ءجۇرمىز. بىرەۋلەر: «ەندى رايحان مۇندا كەلۋشى مە ەدى. مىنا شىم ۇيلەرى جاپىرايعان «جاڭا تالاپتان» نە السىن»، — دەسە، ەندى بىرەۋلەر: «ويبوي، رايحان ۇلكەن تورە بولىپتى. الماتىعا بارادى دەيدى. وقىعان ادامنىڭ قولى سول ارا عوي. بۇكىل قازاقستاندى باسقارادى ەندى. كۇرگەرەي، سەن دە قالاعا كوشەتىن شىعارسىڭ»، — دەپ قىرىق ساققا جۇگىرتەدى. نە بولسا دا، امان بولسىن. ايتەۋىر، ۇيگە ءبىر كەلىپ كەتەتىنىنە كۇمان جوق.
ءيا، سول كۇنى اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى. ەكى قىردان اسپاي جاتىپ قۇلاققا الدەبىر تىرىلداعان ءۇن كەلدى. بۇرىن-سوڭدى مۇندايدى ەستىمەگەن شوپشىلەر ەلەڭ ەتىپ، ءبىر-بىرىمىزدى توسىپ الىپ، شوعىرلانا قالدىق.
— بۇل نەنىڭ ءۇنى؟
— ءوزى الىستان ەستىلەدى. تەگى اۋىل ماڭىندا بولسا كەرەك.
— ءداۋ دە بولسا، — دەدى وسپان جەلگە قۇلاعىن تۇرە ءتۇسىپ، — بۇل — ماشىن (قىزىل جالاۋ اۋدانىنىڭ ادامدارى وسى كۇنگە دەيىن ماشينانى «ماشىن» دەيدى).
— قوي، قايداعى ماشىن؟ وسىنداي قالىڭ قاردا ول قالاي جۇرەدى؟
ءبىز قوتانعا كىرگەنشە نە ەكەنىن بىلمەي دال بولدىق. الىستان تالىپ ەستىلگەن ءۇن جاقىنداعان سايىن كۇشەيىپ، ەلدىڭ شەتىنە جەتكەندە تارىلداپ كەتتى. بۇكىل اسپان استىن كوشىرىپ جىبەرە جازدايدى.
مال قورا — ۇزىن باز اۋىلعا كىرە بەرىستە بولاتىن. الدىنا تاقاي بەرگەندە-اق، انادايدان ءبىر توپ بالا ايعاي-سۇرەڭ سالىپ بىزگە قاراي جارىسىپ كەلەدى. اراسىندا جاۋلىعى اعاراڭداعان بىر-ەكى شيراق كەمپىر بار. كەلە مەنى باس سالدى.
— ءسۇيىنشى، كۇرگەرەي، ءسۇيىنشى!
— كۇرگەرەي اعاي، ءسۇيىنشى مەنىكى.
— رايحان كەلدى!
— تراكتر اكەلدى!
— رايحان.
— تراكتر.
— تراكتر... رايحان!
ەسىم شىعىپ، كوزىمنەن جاس ىتقىپ كەتتى. بالالاردىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ، وكپەم وشكەنشە جۇگىرىپپىن. باعانا شارشاپ سالدىراپ قالعان دەنەدە قاجىعان بەلگى جوق. قۇر اتتاي ويناقتاپ، بالا كۇنگىدەي سەكىرە بەردىم.
رايحان دا مەنىڭ كەلەتىن ۋاقىتىمدى تاعاتسىز كۇتىپ، ەسىك الدىندا قۇجىناعان كوپتىڭ اراسىندا تۇر ەكەن. ۇستىندە شەتىن اق شۇلەن قويدىڭ تەرىسىمەن كومكەرگەن قىسقا قارا تون. اياعىندا كومىردەي پيما، باسىندا ءتۇبىت شالى، جۇرتتىڭ اراسىنان سىتىلىپ شىعىپ، قۇشاق جايا ۇمتىلدى. مارجانداي ءتىسى اقسيىپ، جۇگىرىپ، بالا كۇنگىسىندەي موينىمنان قاپسىرا قۇشاقتاي الدى. «ەرتەڭ بۇكىل قازاقستاندى باسقارادى» دەپ جۇرت شۋلاپ، كەلمەي جاتىپ اتى كوپكە تاراپ كەتكەن ءقادىرلى ەل اعاسى ءقازىر بەتىن قارا قوجالاق ۇسىك شالعان جامان شالدى قايتا-قايتا سۇيەدى. سۋى سورعالاعان قاۋعا ساقالدان دا جيرەنبەيدى. بالام عوي. مەن قىزىمدى باۋىرىما باسىپ تۇرىپ، تۇڭعىش رەت جىلادىم. ارينە قۋانىشتان جىلادىم. ءبىر ءسات مەنىڭ كوز الدىما سۇلۋ مۇرت ەلەستەپ كەتتى. مەن ءوزىمدى وسى ارادا ەكى ادامداي سەزىندىم. سۇلۋ مۇرت — كۇرگەرەي، كۇرگەرەي — سۇلۋ مۇرت. شىركىن، دۇنيەدە دوستان ارتىق، قوڭ ەتىڭدى كەسىپ بەرەر جولداستان ارتىق نە بار؟! دەنەمە سوققى تيسە نامىستانىپ، شيىرشىق اتۋشى ەدىم. كوزىمنەن جاس ورنىنا وت ۇشقىندار ەدى. ال بۇل ارادا كوزدەن اققان ىستىق جاس ىرىق بەرمەدى. ءبىر جاعىنان ليزا كەمپىرىم دە شىعىپ، رايحاندى وزىنە تارتىپ: «جەتەدى ەندى، جەتەدى، ماعان دا قالدىر»، — دەپ قىزىن ايمالاپ ءجۇر. ول بايعۇس تا ءقايتسىن. ءتىپتى باسقا بىلاي تۇرسىن، رايحاندى قىزعانادى. جالعىز ءوزىنىڭ ماڭدايىنا باسقان بالاسىنداي يەمدەنەدى.
مەن، ۇنەمى بۇيرالانىپ، ءسال قوبىراپ شىعىپ تۇراتىن رايحاننىڭ بالاپان شاشىنان، ورتاسىنان ەكى جارىپ بولگەن قولاڭ شاشىنان ءسۇيىپ ەم، تۇڭعىش رەت قىزىمنىڭ بويىنان بۇرىنعى كىشكەنتاي ءسابي ءيىسى ەمەس، ەسەيگەن ادامنىڭ ءيىسىن سەزدىم. وسى وڭىرگە العاش رەت تراكتور جۇرگىزىپ كەلگەن قىزىمنىڭ شاشىنان بولار-بولماس جەرماي ءيىسى شىعىپ تۇردى. وسىناۋ وڭىرگە، اۋاعا ءبىرىنشى رەت جاڭالىق ءيىسىن الىپ كەلگەن مەنىڭ قىزىم — رايحان. مەنىڭ رايحانىم. مىنا قاۋعا ساقال كۇرگەرەيدىڭ، سۇلۋ مۇرتتىڭ رايحانى.
ءۇي الدىندا تۇرعان جۇرتتىڭ ءبارى سول ارادا ماعان، رايحانداي قىزى بار باقىتتى ادامعا قىزعانا قارايتىن سەكىلدى. قالتقىسىز، ءزىلسىز قىزعانىش. ءىش تارلىق ەمەس، قۋانىشتان، رياسىز كوڭىلدەن شىققان دوستىق قىزعانىش.
تاناۋى تارسىلداپ، تاق-تاق ەتىپ ءتۇتىن شىققان تراكتور ماڭىندا شۇپىرلەگەن بالالارعا دەيىن كوزدەرىندە ۇشقىن بار. بولاشاق تراكتوريستەر. مەنىڭ رايحانىمنىڭ جولىن باساتىن جەلكىلدەگەن قىرمىزى عوي ولار.
جۇرت اراسىندا مەنىڭ بويىم عانا ەمەس، كوڭىلىم دە بيىك تۇردى. سابيشە ماقتانىپ تۇردىم.
سول كەشتە قورادا تۇرعان بىلقىلداعان سەمىز بايتالدى قولما-قول جارقىراتىپ سويىپ تاستادىق. رايحان: «قايتەسىز، سويماڭىز، توي جاساپ كەرەگى نە»، — دەپ ەدى، اۋىل اقساقالدارى قويسىن با، ءوزىم دە تويعا ەرتەدەن-اق قامدانىپ جۇرەتىنمىن.
مال سويىلىپ جاتقاندا رايحان مەنى جەكەرەك الىپ شىعىپ:
— اكە، ەل تۇرمىسى جامان كورىنبەيدى. ءبىراق كولحوز مالى جۇتقا ۇشىراپ قالىپتى عوي. بازعا بارىپ قايتساق قايتەدى، — دەدى. الگىدەگى قۋانىش، جەلگە توتىققان جۇزىندەگى كۇلكى جوق، ەل تاعدىرىنا دەگەن كۇيزەلىس بار. بايىپتى، سابىرلى ادامنىڭ جۇزىندەگى كەيىستىك. مەن سونى كورىپ تۇرىپ: «قارعام، بۇگىن دەمالساڭشى. الىس جولدان قاجىپ كەلدىڭ، ەرتەڭ ارالارمىز»، — دەگەن كومەيىمە تىرەلگەن ءسوزدى ايتا المادىم. قاسىمىزعا ەكى-ۇش ادامدى ەرتىپ، بازعا قاراي اياڭدادىق. ءۇي الدىنداعى تراكتوردى دا تۇگەل كورىپ بولمادىم، جۇرت ءالى جەڭسىگى باسىلماي، بالالارمەن قوسىلا سونىڭ ماڭىندا ءار جەرىن شۇقىلاپ قالا بەردى.
جاڭا رايحانمەن امانداسىپ قايتقان وسپاندار ءتورت شانا ءشوپتى جۇزگە تارتا مالدىڭ الدىنا قىلداي ءبولىپ ءجۇر ەكەن. ءبىز كەلگەندە قول شاممەن جارىق قىلىپ، ءبىر ارادا شوعىرلانىپ تۇر. قاراساق، ورتالارىندا قارا الا سيىر. موينىن سوزا قۇلاعان كۇيى سەرەيىپ جاتىر. ءبىرى باسىن كوتەرىپ، ءبىرى قۇيىمشاعىنان دەمەگەنمەن قىر ارقاسى شودىرايعان بۋاز سيىر ورنىنان تۇرا المادى. تۇمسىعىنا تاقاي تاستاعان ءبىر قولتىق شوپكە دارمەنسىز سيىر ءتىلىن سوزىپ جىبىرلاتقان بولادى. وراپ الىپ اۋزىنا اپارۋعا ءالى جوق. ءشوپتى كوردىم، ەندى «ارمانسىزبىن» دەگەندەي كوزى الايىپ، باسى سىلق ەتتى. ماڭىنداعىلار:
— پىشاق اكەلىڭدەر، پىشاق!
— باۋىزداڭدار، تىم قۇرىماسا ادال ءولسىن، — دەگەنشە بولعان جوق، قىزىلى تارقاعان بوپ-بوز ءتىلى ءبىر جاق ەزۋىنەن قيسايا شىققان قالپى ازۋ تىستەرىنىڭ اراسىنا قىستىرىلا قالدى. الا سيىر كەرىلە بەرىپ، ءالسىز عانا تۇياق سەرىپتى. مالدى تۇگەل ارالاپ شىقتىق. ءبارىنىڭ قالى مۇشكىل. توبەسىنىڭ ءشوبى الىنعان قورانىڭ اڭعال-ساڭعال تەسىگىنەن اققان سۋ كەي جەردە تىزەدەن كەلەدى. جامباس سۇيەگى سورايعان، قابىرعاسى ارسا-ارسا كوتەرەم سيىرلار سىزدىڭ ۇستىنەن تۇرا الماي، الدىنا سالعان ءدامسىز، ءنارسىز شوپتەن وتتاپ قاۋجاڭ-قاۋجاڭ ەتەدى. باسقالارىنان قوڭى تۇزۋلەۋ بىر-ەكى وگىز ءوز ۇلەسىن لەزدە تاقىرلاي تاۋىسىپ، باس ءجىبىن ۇزە-مۇزە ءالسىز تايىنشالاردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتىپتى. شاڭىراقتاي مۇيىزدەرىمەن جاسقاپ سۇزگىلەپ، الىمجەتتىكپەن قىساستىق جاساپ ءجۇر. قىسقا جاقىن تۋىپ، وسپەي قالعان مەگەجىن قىزىل تورپاق جاشىلەنىڭ باۋىرىنا كەپتەتىلە قۇلاپتى. ۇيەلەپ تۇرا الماي جاتىر.
قويلاردىڭ ءحالى ءتىپتى ناشار. موينى ىرعايداي ساۋلىقتار كۇرك-كۇرك جوتەلەدى. كوپشىلىگى قوتىر. انادايدان كارەليي ءيىسى مۇڭكيدى. سوڭعى كۇندەرى بۇكىل كولحوز قويىنىڭ جارتىسى قىرىلىپ قالعان. ەندى بىر-ەكى كۇندە ءبارى ولمەسىنە كىم كەپىل. ءيا، كەپىلدىك بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ولارعا تەك ءشوپ قانا كەرەك. امان الىپ قالاتىن ءشوپ. قارا جەرگە تۇياعى ىلىنسە-اق، ءبارى شيراپ جۇرە بەرەر ەدى.
ءبىزدىڭ ەتىمىز ءولىپ العان با، الدە قولدان كەلەر ايلا-امالدىڭ جوقتىعى ما، ايتەۋىر كۇندە ءبىر تالداپ جيىپ اكەلەتىن ءۇش-تورت شانا شوپكە توقمەيىلسىپ، باسقا قاراكەت جاسامايمىز. شىنىندا دا نە ىستەيىك. سول ءۇش-تورت شاناعا جەگەتىن تىڭ كولىكتىڭ ءوزى ورەڭ شىعادى.
رايحان بازدان قامىعىپ قايتتى. توتىققان ءجۇزى ودان سايىن كۇرەڭىتىپ، ۇيگە كەلگەنشە ءلام دەپ ءتىل قاتقان جوق. تۇندە ءۇش بولمە ادامعا لىق تولدى. ەكى-اق كوشەلى، شاعىن اۋىلدىڭ ادامدارى اپ-ساتتە رايحانمەن تايلى-تۇياعىنا دەيىن امانداسىپ ۇلگەردى. جاستار جاعى ويىن باستاعان. دومبىرانى گۇجىلدەتىپ، ءان سالىپ دۋمانداتىپ جاتىر. تورگى ۇيدە كولحوزدىڭ بريگاديرى، ەسەپشى، فەرما باستىقتارى — وڭكەي اكتيۆتەر جينالعان. كولحوزدىڭ بەتكە ۇستار ىعاي مەن سىعايى وسىلار. گۋ-گۋ اڭگىمە. مۇندايدا، ادەتتە، قىسىر سوزدەن باسقا تاتىمدى ەشتەمە ايتىلمايتىنى بەلگىلى. ءبىراق رايحان اڭگىمەنىڭ بەتىن شارۋاشىلىققا بۇردى. قاشان ەت ءپىسىپ كەلگەنشە، القا-قوتان وتىرعانداردىڭ قاسىنا كەلىپ ءسوز باستادى.
— كولحوز جايىنىڭ شەت جاعاسىن جولدا ەستىپ ەم. جاڭا كوزىممەن كوردىم. وتە اۋىر ەكەن. وزدەرىڭىزدىڭ تۇرمىستارىڭىز جامان بولسا، ال مالدىڭ تۇرمىسى ادام توزگىسىز. شاپقان شوپتەرىڭىزدى ۋاقىتىندا جيناپ الا الماعان سوڭ، قىس ىشىندەگى ابىگەردەن بەرەكە شامالى عوي، — دەپ رايحان وتىرعاندارعا سىناي قارادى.
— ءجون ءسوز، ءجون ءسوز.
— شىنىندا دا جاز بويى بار شابىندىقتى شاۋىپ، جيىپ الساق، مۇنداي حالگە ۇشىراماس ەك، — دەسىپ جاتىر اكتيۆتەر. — ءبىزدىڭ قاشاندا كەش قيمىلدايتىن ادەتىمىز عوي.
— ەندى وكىنىشتەن نە پايدا، — دەدى رايحان. — مەن سىزدەرگە ءبىر نارسەنىڭ جايىن ايتپاقپىن... كۇندە اكەلەتىن ءۇش-تورت شانا ءشوپ قىرۋار مالعا جۇق تا بولمايدى.
— ارينە، قاراعىم.
— ول اشەيىن ولمەشىنىڭ كۇنى عوي.
— ال ەندەشە، — دەدى تاعى دا رايحان، — ءبىز بىلاي جاسايىق. ەكى-ۇش كۇن ۇيقىدان ەشقايسىمىز دا ولمەيمىز. ارالارىڭىزدا اعاش شەبەرلەرى بار، مەنىڭ اكەم بار، ءقازىر تاماق ءىشىپ بولىسىمەن، جابىلىپ جىبەرىپ ۇلكەن شانا جاساڭىزدار. انا تراكتورعا تىركەگەن كەروسين ارتىپ كەلگەن شانا بار عوي، سودان ءۇش ەسە ۇلكەن بولسىن.
— ءيا، ءيا، — دەپ جۇرتتىڭ كوزى جايناي ءتۇستى.
— شانا بىتىسىمەن تراكتورعا تىركەپ قار استىندا قالعان بار ءشوپتى جينايمىز. ول ءۇشىن وسپان سەكىلدى ون شاقتى جىگىتتى الدىن الا شابىندىق ورنىنا جىبەرەمىز. ولار دايىنداي بەرەدى.
— مىناۋ تابىلعان اقىل ەكەن.
— باتىر-اۋ، تراكتور قانشا تارتادى؟
— تراكتوردان قام جەمەڭىزدەر. ءبىر مايا ءشوپ بولسا دا تارتىپ اكەلەمىز.
— پوي-پوي-وي. مىناۋىڭ ءوزى، رايحانجان-اۋ، تاجال بولدى عوي وندا، — دەپ شالدار جاعى تاڭدايىن قاقتى.
— ءبىراق، رايحان-اۋ، الگى ءداۋ شاناعا تابان تەمىردى قايدان تابامىز؟ كۇرگەرەي ونى قانشا ۋاقىتتا سوعادى؟
— سول دا ءسوز بوپ پا، قاي شاناڭ تابان تەمىرمەن ءجۇر ەدى؟
— ءسوز ەمەس ءسوزدى ايتادى ەكەنسىڭ، — دەپ تابان جايلى ايتقان ادامدى سوگىپ تە جاتىر.
— ال، باستىرىق جايى قالاي بولادى.
— ودان قام جەمەڭدەر، — دەدىم مەن دە ارالاسىپ، — ەكى-ۇش باستىرىقتى بىرىكتىرىپ جامايمىز. ونىڭ جاراسى جەڭىل.
— دۇرىس، دۇرىس!
— قاراعىم رايحان، — دەدى باعانادان اڭگىمەگە ارالاسپاي جۇرت ءسوزىنىڭ ارتىن باعىپ وتىرعان جاسى الپىستاردان اسقان ءتورتباق شىمىر ادام. بۇل ەكى جىل بويى وسى كولحوزدى باسقارىپ كەلگەن كىسى. سوڭعى كەزدە بەلىنەن شويىرىلمالى بولىپ، ۇيىندە وتىرىپ قالعان. تاياققا سۇيەنىپ قانا جۇرەتىن مۇگەدەك، — ايتقانىڭنىڭ ءبارى كوكەيگە قونىپ تۇر. تراكتورمەن ءشوپ تاسيمىن دەۋىڭ تاماشا نارسە. ءبىراق مەنىڭ ءبىر ءقاۋپىم بار. دالادا قالعان ءشوپتىڭ ءوزى ءبىر اكەلۋگە جەتەر مە ەكەن. ازاپتانعاندارىڭا قاراي شانالارىڭ تولسا جارايدى عوي.
— وۋ، اعايىن، و نە دەگەنىڭىز. انا «قامىستىكولدىڭ» كۇنباتىس جاق باۋرايىنا بارساڭىز، بىلتىرعى كۇپانالار بىقىپ جاتىر. نە كەرەك، تاسىپ ۇلگەرە الماي جۇرگەن جوقپىز با، — دەپ شوپر وسپان مول ءشوپتىڭ شەتىن اڭعارتتى.
— تىنەكەڭنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. — ءبارىمىز تاعى دا رايحاننىڭ اۋزىنا قارادىق. — قانشا كوپ دەگەنمەن قار استىنداعى قالدىق مالعا جۇق تا بولمايدى. بيىل قىس ۇزاق. ءالى دە بوراننىڭ بولماسىنا كىم كەپىل. مەن اۋدان ورتالىعىندا مىنا كورشى نەمىس كولحوزى «تەلماننىڭ» باسقارماسىمەن كەزدەستىم. رايكومنىڭ كەڭسەسىندە وتىرىپ سويلەستىك. ولاردا ءالى ءشوپ مول ەكەن.
— ويبوي، ونىڭ نەسىن ايتاسىڭ. ءاي، نەمىس حالقى شارۋانىڭ قىبىن بىلەدى-اۋ. جازدا ادام ايتقىسىز ءشوپ شاۋىپ، مايا-مايا عىپ ءۇيىپ العان جوق پا. بىزدەي دەيسىڭ بە ولار مالىنىپ جۇرەتىن، — دەپ بىرەۋ اڭگىمەنى اششى ىشەكشە شۇباتىپ بارا جاتىر ەدى، جۇرت اۋزىن قاقتى:
— ءتۇھ، سەن دە مالتاڭدى ەزە بەرۋگە قۇمار ەكەنسىڭ.
— ولاردىڭ شارۋاعا ىقتياتتىلىعىن بۇگىن ءبىلدىڭ بە؟! ودان دا ءسوز تىڭداساڭشى.
— ءيا، — دەدى رايحان، — باسقارماسى پفەيەۆ دەگەن ادام ەكەن عوي. ول بىزگە قارىزعا ءبىراز ءشوپ بەرەتىن بولدى. ونى دا وسى بۇگىن-ەرتەڭ جاتپاي-تۇرماي تاسىپ الامىز. ەندى بىردە-بىر مالدى شىعىنداتپاۋدىڭ قاراسىن كوزدەيىك. جازدا ءشوبىن قايتارىپ بەرەرمىز.
— ويباي-اۋ، بەرسىنشى اۋەلى. ەكى ەسە ەتىپ قايتارايىق ءوزىن.
— سەن دە بوسەدى ەكەنسىڭ. ەكى ەسە بولماي-اق، بەرگەن ءشوبىن سۇراتپاي ۋاقىتىندا شاۋىپ بەرسەك تە جامان بولماس.
— ەشتەمەسى جوق، ءتىپتى اپارىپ ءۇيىپ بەرەر ەك.
— ءاي، وسى كۇشىڭ جازدا قايدا قالعان، — دەپ بىر-ەكى ادام بىرىنە-بىرى مۇقاتىپ، شارتپا-شۇرت داۋلاسا كەتىپ ەدى، رايحاننىڭ ۇلكەن كوزى جارق ەتىپ تەسىلە قاراعاندا، قايمىعىپ جىم بولدى. جاسى ەگدە تارتىپ، بۇرىنعىدان گورى ءسال تولا باستاعان رايحاننىڭ ءجۇزى شىنىندا دا سۋىق. جاسىنان بوس ءسوزدى ۇناتپايتىن قىزىمنىڭ قاسى وندايدا قارلىعاشتىڭ قاناتىنشا ءدىر ەتىپ، كەرىلە قالاتىن. سول ءبىر كەزى تۋرا سۇلۋ مۇرتتى ەلەستەتۋشى ەدى.
— تۇككە تۇرعىسىز سوزگە بولا قىزىل ماي بوپ تالاسۋ ءالى قالماپتى عوي، — دەدى دە ورنىنان تۇردى. — ال، ەندى تاماق ىشەيىك تە، جۇمىسقا كىرىسەيىك. ماعان دەگەن ءىلتيپاتتارىڭىزعا راحمەت! توي دەگەن ءالى دە تالاي بولا جاتار. قازىرگى توي — مال باسىن امان الىپ قالۋدا تۇر.
سول ءتۇنى اۋىلداعى اعاش شابۋعا ەبى بار تورت-بەس ادام تاڭ اتقانشا ءداۋ شانانى جاساپ شىعاردىق. وسى كۇنگى تىڭداعى ۆاگون ورناتقان شانالارداي ادەمى بولماعانمەن، اسىعىستا دوبالداي سالعان شانا ۇلكەن ىلدەبايعا جارادى. ەرتەمەن اۋىل قوتانىن تراكتوردىڭ ۇنىمەن دۇرىلدەتىپ، ون شاقتى ادام جاداعاي شاناعا شوقيىپ وتىرىپ كەتە باردىق. ۇيقىدا جاتقان ەل ويانىپ، ءار ۇيدەن بالا-شاعا، ايەلدەر شىعىپ بىزگە قارايدى. ءقايسىبىر ەرەسەك بالالار ءالى دە تاڭسىق كورىپ قاتارلاسا جۇگىرىپ، اۋىل يتتەرى بۇرىن كورمەگەن عالاماتقا جاقىنداي الماي انادايدان شاۋىلدەپ ءبىر قىر اسىرىپ سالدى.
سول جولى كەشەگى شاعىرماق بولمادى. الرەل ايىندا كۇننىڭ ءبىر جاعى كيىز، ءبىر جاعى ءمۇيىز بوپ جاتاتىن ادەتى ەمەس پە. ءبىز كولدىڭ تۇسىنا جەتە بەرگەندە-اق كۇن بۇزىلىپ، قىلامىق قار جاۋا باستادى. تاڭ سارىدە سالت كەتكەن جيىرما شاقتى جىگىت سارشۇناق اۋلاعان بالالارداي ءار جەردە ەكى-ەكىدەن قىلتيىپ، كۇپانالاردى ارشىپ ءجۇر. ءبىز دە تراكتوردان ءتۇسىپ، جان-جاققا بىتىرادىق. كەشكە دەيىن تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ، دالانىڭ قارىن قاراساننىڭ داعىنداي شۇرق-شۇرق تەستىك. شىنىندا دا ءشوپ ونشا كوپ قالماپتى. تەرىپ ءجۇرىپ ءداۋ شانانى ارەڭ تولتىردىق. ايتسە دە بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ادام ايتقىسىز ءشوپ بولدى. انادايدان قاراعاندا كىشىگىرىم مايا كوشىپ جاتقانداي.
قانشا دەگەنمەن تراكتور دا قازىرگى كۇنگىدەي ءالدى تراكتور ەمەس. جول تابانىنا شىققانشا كولىكتەردەي مالتىعىپ قالادى. ءبىز تۇسە-تۇسە قالىپ جولىن ارشيمىز. رايحاننىڭ دا زىقىسى شىقتى. ونىڭ ۇستىنە كەشكە تامان كۇن دە سۋىتىپ، ىزعىرىپ، ءدال قارسى بەتتەن قيىرشىق قار سابالاپ كەتتى. بەتتى وسىپ جىبەرە جازدايدى. قار ەمەس، كۇلدەي ينە جاۋىپ تۇرعان سەكىلدى. ەر ادامشا كيىنىپ، شالبارلانىپ، بەلىن تارتا بۋىپ العان رايحان جەلدىڭ وتىنە تۋرا قارسى وتىر. بۇرىلۋعا دارمەن جوق. بوراپ تۇرعان قاردىڭ استىندا تار جولدىڭ بويىمەن ارەڭ جۇرگىزىپ كەلەدى.
سول كۇنى رايحاننىڭ ەكى بەتى بىردەي قىپ-قىزىل الماداي دومبىعىپ، ەكى ۇشىن ازداپ ۇسىك شالىپتى. وعان قاراعان رايحان جوق. ەرتەڭىندە-اق ون شاقتى اداممەن «تەلمان» كولحوزىنا ەكى رەت بارىپ، تاعى ءشوپ اكەلدى.
ءسۇيتىپ، ولمەشىنىڭ كۇنىمەن جيناپ العان ءشوبىمىزدى ۇنەمدەپ بەرىپ، مالدى امان الىپ قالدىق. ءبىراق امان الىپ قالۋ تەك شوپكە عانا بايلانىستى بولعان جوق. مالدىڭ باسقا كۇتىمىنە دە قىرۋار ەڭبەك جۇمسالدى.
كوكتەم شىعا اشىق-تەسىك قورادا تۇرعان مالدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى تولدەي باستادى. سىز جەردە تۋعان بۇزاۋ، قوزىلار سۋىقتا اياقتانا الماي، بىر-ەكەۋى شاراناسىمەن بىرگە قاتىپ قالىپ، ءقايسىبىرىنىڭ توڭعاعى تۇسپەي العاشقىدا ولگەندەرى دە بولدى. شىنى كەرەك، كولحوز ومىرىنە اسا كوندىكپەگەن اۋىل ادامدارى ورتاقتىڭ مالىن جاتتىڭ مالىنداي كورىپ، سول ولىم-جىتىمگە ەشكىمنىڭ بەلى اسا قايىسپايدى. «قاپ، اتتەگەن-اي، ەسىل» دەپ مۇسىركەگەننەن باسقا، بەل شەشىپ كىرىسەتىن ادام جوق. مۇندايدا باسشى ادامنىڭ ەڭبەگى كەرەك-اق ەكەن. سول باسشىمىز رايحان بولدى. تاعى دا كولحوزشىلاردىڭ باسىن قوسىپ ءماجىلىس قۇردىق.
— جولداستار، كولحوز مالى وزدەرىڭنىڭ مالىڭ ەمەس پە؟ مىنا مال تولدەپ جاتقاندا قالايشا ۇيقى، كۇلكى كورىپ جاتاسىڭدار. بازدىڭ ءتۇرى اناۋ، ازىناپ تۇرعان. جاس ءتولدىڭ وكپەسىنە تيەر سۋىق قالايشا سەندەردىڭ كاپەرىڭە كىرىپ شىقپايدى، — دەپ رايحان اۋىل ادامدارىنىڭ ءتىزىمىن جاسادى. — بۇگىن تۇندە وسپان، شامشيدەن، جارىلعاپ، ءبىزدىڭ ءۇي — ءتورت ءۇي كۇزەتتە بولامىز. بۇگىنگى تولدەگەن مال ءبىزدىڭ قاراماعىمىزدا. ەرتەڭ تاعى ءتورت ءۇي كۇزەتەدى.
جاس تولدەگەن مالدى كۇزەتتەگى ۇيلەر ۇيگە اكەپ، جىلى بولمەدە، سۋ جىلىتىپ بەرىپ كۇتۋگە ءتيىستى بولدى.
— ءوز العان ءتولىن ەرتەڭ جاز شىققانشا كۇتۋ — ءار ءۇيدىڭ مىندەتى. جاۋاپكەرشىلىگى سوندا. ەگەر كىمدە-كىم كولحوز مالىنان باس تارتسا، ءقازىر ايتسىن. قانە، ونداي ادام بار ما؟ — دەپ رايحان وتىرعاندارعا جاعالاي قاراپ ەدى، قارسى شىعار ەشكىم بولمادى. ءبارى دە رايحاننىڭ ۇسىنىسىن قۇپتادى. ەرىنەن قاشىپ، توركىنىنە ءبىر بارىپ، ءبىر كەلەتىن ايەلدەرشە كولحوزعا ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ جۇرەتىن بوتاشقا دەيىن ماقۇلدادى.
ءبىراق كەلەسى كۇنى-اق قارابەت ىرىتكى سالىپ، كوپ ءۇي قايتا بەزىپ شىعا كەلدى. قوزىلاعان ەكى قوي، بۇزاۋلى سيىردى سونىڭ ۇيىنە اپارعان ءبىر كولحوزشىنى قۋىپ شىعىپتى: «اكەت ءارمان، ءوز مالىم دا سىيماي جاتىر. قيماسى قىشىسا انا رايحانىڭنىڭ ءوزى باقسىن. الدىنا العان بالاسى، قوينىندا بايى جوق... ەرىككەن ەكەن»، — دەپ، اۋزىنا اق يت كىرىپ، قارا يت شىعىپتى. الدىندا كونەرىن كونسە دە، امالى قۇرىپ وتىرعان ءقايسىبىر ۇيلەردىڭ وتىنا ماي قۇيىلىپ، ولار دا كولحوز مالىنان بەزدى. ءبىر شارا قولدانباي توقتار ەمەس.
سول كۇنى كولحوز اكتيۆتەرى تاعى جينالىپ، قارابەتتى شاقىرىپ الدىق.
— قارابەت، — دەدىم مەن اۋەلى ءسوز باستاپ، — كەشە كولحوزعا كەلگەندە الدىندا ايداعان ءبىر ەشكىڭ دە جوق ەدى. ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە مالدى بولدىڭ. سيىرىڭ دا، جىلقىڭ دا بار. ال، مىنا ىستەپ وتىرعانىڭ نە؟! جۇرتتان اۋليەمىسىڭ؟ ءبىر ايعا شەگىڭ شىعىپ كەتپەيدى.
— كۇرگەرەي اعا، — دەپ وسپان كيىپ كەتتى. — مايموڭكە نە كەرەك. قارابەت، سەن ءوزىڭ وسى اۋىلدىڭ ورتاسىندا وتىرعىڭ كەلە مە، جوق پا؟! وتىرساڭ انا تولدەردى ب ا ق، وتىرمايدى ەكەنسىڭ، بۇل كولحوزدان تابانىڭدى جالتىرات.
باسقا ەشكىم ەشتەمە دەي المادى. قارابەتتەن جاسقانا ما، الدىندا كىجىنىپ وتىرعاندار ۇندەمەي، تۇقىراڭداي بەرەدى.
— مەنىمشە ايتىلار ءسوز ايتىلدى عوي دەيمىن، قانە، قارابەت، نە دەيسىڭ بۇعان، — دەپ رايحان كىرىسكەندە، بەزەرىپ وتىرعان كوك بەت مىسقىلمەن مىرس ەتتى.
— ەگەر كولحوز ءوز مالىن باعا المايدى ەكەن، وندا كولحوزعا ۇيىمداسىپ تىراشتانۋدىڭ نە كەرەگى بار ەدى. ءۇي ىشىنە شۋىن شۇباتىپ مال كىرگىزەر جايىم جوق. ايتارىم وسى، دەپ ورنىنان تۇرا بەرگەندە رايحان دا ءسوزدى ءبىر-اق كەستى.
— جولداستار، مۇنداي ادامدى كولحوزدا ۇستاپ تۇرۋعا بولمايدى. كولحوز مۇشەلىگىنەن شىعارۋ كەرەك. قانە، شىقسىن دەگەندەرىڭ قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر.
ءقايسىبىر قولدار لىپ ەتىپ، ەندى ءبىرى سامارقاۋ كوتەرىلدى.
— جارايدى، مەن-اق كەتەيىن بۇل ارادان. ءوزىمنىڭ دە اۋدانعا كوشكىم كەلىپ جۇرگەن، كولحوزڭنىڭ ك... كوردىك، — دەپ قارابەت تاڭقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. — مەنىڭ ورنىما ەگىن ەگىڭدەر. ءبىراق سونىمەن جەتىسكەندەرىڭدى كورەرمىن. ال، رايحان، جاسىرمايمىن، قاس دۇسپانىم سەنسىڭ. ولسەم ەكى قولىم جاعاڭدا. — كولحوزدان شىقتىم-اۋ دەگەن قارابەتتىڭ كاپەرىنە دە كىرەر ەمەس. تالتاڭداي باسىپ جونەلە بەردى. مۇقاتىپ بارادى.
وسىنىڭ ارتىنشا-اق جاعداي قايتا تۇزەلدى.
از كۇندە كولحوزشىلاردىڭ اۋىز بولمەسى جاس تولگە تولىپ كەتتى. قاي ۇيگە بارساڭ، ۋ-شۋ بولىپ جاتقان قوزى-لاق، جاس بۇزاۋ.
مىنە، سو جىلى مالعا كەلگەن جۇتتان دا، قارابەتتەن دە وسىلاي قۇتىلدىق. اۋەلى رايحان، ەكىنشى، اۋىلعا كەلگەن تراكتوردىڭ سەبەبىنەن قۇتىلدىق. جۇت دەگەنىڭ اسپاننان قار بوپ جاۋىپ، جەل بوپ سوعادى، بوران بولىپ ازىنايدى. ەگەر وتىن-سۋ، قورا-قوپسىڭدى بۇتىندەپ الساڭ، تىنىمسىز ەڭبەك ەتسەڭ، جۇت دەگەنىڭ ىزعىرىق ەمەس، سامالداي جەلپىپ قانا وتە شىعادى. جۇت جۇمسارىپ جۇرە بەرەدى ەكەن.
كوپ ۇزاماي كولحوزشىلار رايحاندى تاعى دا كولحوز باسقارمالىعىنا سايلادى. بۇرىنعى باستىعىمىز ەسىركەپ ءىس گەن باسقا جەردەن كەلگەن ادام ەدى. كولحوز مالىنىڭ ءولىم-جىتىمى كوبەيە باستاعاندا-اق، بۇدان ءبىر اي بۇرىن ورنىنان الىنىپ، ءۇي ىشىمەن كوشىپ كەتكەن. ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي، رايحان دەر كەزىندە كەلدى.
كوكتەم شىعىپ توڭ جىبىسىمەن تراكتوردىڭ قىزىعىن كوردىك. وسى كۇنگى «تۇيە كەتكەن» كولىنىڭ قىرقاسىنا سالعان سوقا از كۇندە قۇيقالى جەردى قارا قۇرىمداي اۋدارىپ، جوسىلتىپ تاستادى. ماڭايداعى تراكتور كورمەگەن اۋىل شامدارى كۇندە سابىلىپ، شۇباپ كەلىپ جاتادى. سالماعىمەن قارا جەردى سولقىلداتىپ، ۇنىمەن اسپان استىن كۇڭىرەنتىپ كولىكسىز جىلتىراعان تەمىر اربانى كورگەن اتتار قۇلاعىن قايشىلاپ، كوزى الايىپ، انادايدان-اق تاۋ تەكەدەي ەدىرەيىپ، وسقىرىپ تۇرادى دا، وقىس جالت بەرىپ، الا قاشادى. ۇستىندە اڭداۋسىز وتىرعان ءقايسىبىر سالتتى ادام بۇلتىڭ ەتىپ ۇشىپ تۇسەدى. ەرىن باۋىرىنا الىپ، شىلبىرىن شۇباتىپ، ايدالامەن قۇيىنداي اعىزىپ، بەزىپ بارا جاتقان اتىنا دا قاراماي، ءشوپ تامىرىن بىتىرلاتا كەسىپ، قارا قىرتىستى تاسپاداي تىلگەن سوقا تىلىنە قىزىقتاي ءتۇسىپ، قاتارلاسا جۇگىرەدى. اندا-ساندا تراكتور توقتاعان كەزدى اڭدىپ ءجۇرىپ، رايحاننىڭ ماڭىنا قۇمىرسقاشا ۇيمەلەگەن ادامدار.
— قاراعىم، ءبىزدىڭ كولحوزعا دا كەلىپ ءبىر كۇن سوقا سالىپ بەرمەيسىڭ بە؟
— جاقسىدان شاراپات دەگەن. بىزگە دە قولعابىسىڭدى تيگىزە كور، — دەپ جالىنادى. رايحان جىميىپ قانا كۇلىپ:
— كوپ ۇزاماي ءبارىڭىز دە تراكتور الاسىزدار. اسىقپاڭىزدار. ءبىر تراكتور قايسىڭىزعا جەتەدى؟ ودان دا تراكتور جۇرگىزەتىن ادامدارىڭىزدى تابىڭىزدار. كەلسىن، ۇيرەنسىن، — دەپ جۇباتادى.
شىنىندا دا تراكتور جۇرگىزەتىن مامان كەرەك-اۋ. رايحاننىڭ اۋزىنان شىعۋى مۇڭ ەكەن، كورشى اۋىلدىڭ جاستارى قاپتاپ كەتتى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى رايحاننىڭ قاسىنا وتىرىپ، ۇيرەنۋگە قۇشتار. وندايدا ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاستارى جالعىز تراكتوردى قىزعىششا قوريدى.
— ءاي، تايىپ تۇرىڭدار. اۋەلى ءوزىمىز ۇيرەنىپ الايىق، — دەپ ماڭايلاتقىسى كەلمەيدى.
بۇرىن جالعىز شىبىققا اتتاي ءمىنىپ الىپ شاپقىلاپ جۇرەتىن اۋىلدىڭ قارا تابان بالالارىنا دەيىن ەندى اۋىزدارىمەن تراكتوردىڭ ۇنىنە سالىپ، كۇن ۇزاق تىرىلداپ «رايحان تاتەمدەي تراكتورشى بولامىن» دەپ جۇرگەندەرى. راسىندا دا، وسى قىزىل جالاۋ اۋدانىندا ەڭ العاش ءبىزدىڭ مەحانيزاتور اۋىلدان مەحانيزاتورلار شىعا باستادى.
كوپ ۇزاماي رايحاننىڭ ورنىنا تراكتورگە وسى كۇنگى شوپر وسپان وتىردى. ونىڭ ارتىنان تاعى ءبىرى، ەكىنشىسى شىقتى. ءسۇيتىپ رايحان كولحوزدىڭ باسقا جۇمىسىمەن اينالىپ، وسپاندار كەزەك-كەزەك تراكتور ايداپ، ءبىر كۇن توقتاتقان جوق.
كۇزگە دەيىن «جاڭا تالاپ» كولحوزشىلارى العاش رەت سامان سوعىپ، بۇرىنعى شىمنان قالاعان، ءتورت بۇرىشىنا مال سۇيكەنە-سۇيكەنە ىشكە قاراي مىجىرايىپ قۇلاعان بازدىڭ ورنىنا جاڭا باز تۇرعىزدى. سيىر قورا، قوي قورا، قۇس قوراسى بولەك-بولەك. كولحوز كەڭسەسى، شاعىن ءتورت جىلدىق مەكتەپ ءۇيى سالىندى. ءۇش-تورت ادامعا جۇرت پومىشتاپ ساماننان ءۇي قالاپ بەردى.
نە كەرەك، كۇزگە دەيىن كولحوز كوشەسىنىڭ ءوزى ءبىر قالىپقا كەلىپ، كادىمگىدەي جوندەلدى.
جۇمىس سوڭىندا ءجۇرىپ سارى الا كۇزدىڭ دە قالاي تەز جەتكەنىن اڭعارماي قالىپپىز. شابىندىق جەر ءجۇنىن قىرىققان سارىق قويدىڭ تەرىسىندەي سارعىش تارتقان. سوڭعى شۋاققا كوتەرىلگەن ساعىم قىراتتاردىڭ ۇستىندە ساسكەگە دەيىن عانا بۇلدىراپ تولقىپ جاتادى دا، كەشكى سامال شىعىسىمەن جەر جۇتقانداي جوعالىپ كەتەدى. جاۋىن جوق. سىلتىدەي تىنعان اسپان استىندا ءالى دە بولسا جازعى اق بۇلتتار شوگىپ، اق ومىراۋ قازدارداي مامىرلاپ جاتىر. كۇز جازعا بەرگىسىز. «تۇيە كەتكەننەن» ءارى قاراي كولحوزدىڭ ۇشان-تەڭىز ەگىستىگى. انا جىلعى ورتەنىپ كەتەتىن ەگىندەي بيىل دا مول، بىتىك شىققان. تۇقىمىن تاڭداپ ەككەن باداناداي كۋبان بيدايىنىڭ ماساعىن ساباعى كوتەرە الماي، مايىسىپ، سامال جەلگە باپپەن ىرعالادى. اراسىنا كومىلە كىرىپ، ءبىر سوت تىڭداي قالساڭ سۋدىر-سۋدىر ەتىپ سىر شەرتكەن تارىزدەنەدى. مولشىلىق سىرى. كەشقۇرىم سامالعا بەتىڭدى توسەپ، باتىسقا قاراساڭ باتار كۇننىڭ استىندا بەتەگەنىڭ ۇستىمەن قالىقتاپ بارا جاتقان جىبەكتەي سوزىلعان ۇزىن اق جىپتەردى كورەسىڭ. ميزام. مولشىلىق حابارشىسىنداي قاز-قاتار تىزىلە ۇشقان نازىك ميزام الىستاعى ەگىنجايعا قاراي شۇبالا كوشىپ، سارى بالاق بيدايدىڭ ساباعىن قۇشاقتاي قۇلايدى. قانداي ادەمى ەدى كۇز دالاسى. قانداي اسەم ەدى ەگىنجاي. سوناۋ قىردان قۇلاعان ماما سيىرلار دا ىڭىرانا باسىپ، جاي قوزعالادى. تۇياقتارى سىرتىلداپ، اندا-ساندا سەمىز ساۋىرىنا قونعان ماسانى قاعىپ، قۇيرىعىمەن شىپ ەتكىزەدى. قىستاعى قىسىلشاڭ جاي ۇمىت بولعان. توقمەيىل. ايىرىلىپ كەتەردەي تىرسىلداعان جەلىنى بۇتىنا سىيماي شاتقاياقتاپ، تالتاڭداي باسىپ، بازدىڭ الدىندا شۋدالانعان قويۋ ءتۇتىننىڭ ىعىنا كەلىپ كۇيىس قايىرادى. باۋىرىنا وتىرعان ساۋىنشىلار ۋىس تولار ەمشەكتى كۇشپەن تارتىپ اق بۇلاقتى بور-بور اعىزادى. ءسۇت بۇلاعى. فەرما ماڭىندا اندەتكەن ءسۇت ماشيناسى. قاس قارايعانشا قوڭىراۋى شىڭىلداپ، ەرنىنەن بال تاتىعان قايماق اعىزىپ تۇرعان جاڭا ماشينالار. كۇبى-كۇبى ءسۇت، شەلەك-شەلەك قايماق. يت باسىنا ىركىت توگىلگەن، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان.
شىركىن، ءومىر باقي زامان وسى ەگىنجايداي تەربەلىپ، بەيبىت اۋىلدىڭ كوركىندەي سۇلۋ قالپىندا نەگە عانا تۇرا بەرمەيدى ەكەن.
از ۋاقىتتا-اق اسپان استى الاي-تۇلەي بولدى. سارى باۋىر جاپىراق قالباڭ ويناپ، بەزەك قاقتى. ەش جەردەن تياناق تابا الماي، پانا ىزدەپ، قارا قۇيىننىڭ ىشىندە جانتالاستى. ءۇزىلىپ تۇسكەن مەنىڭ كوڭىلىمنىڭ جاپىراقتارى ەدى، قۇيىن ىشىندە بەزەك قاققان مەنىڭ قىزىم، ەل قىزى رايحان ەدى.
ءيا، دۇنيە جالعان دەسەڭشى. داۋىل باستالدى. ەگىن وراعى كەزىندە اۋىلعا الىستان بۇلدىرشىندەي ءبىر جاس جىگىت كەلدى. الماتىدان كەلدى. قويۋ شاشىن جەلكەسىنە قايىرعان، جيەگى قوڭىر ءمۇيىزدى كوزىلدىرىك كيگەن، اق قۇبا جىگىت. ۇزىن بويلى، سىمباتتى. قىز مىنەزدى، سابىرلى. قارتى كەلىپ سويلەپ كەتسە، ارناسىنان شىعىپ تاسىعان وزەندەي ءسوز تاسقىنىن لاقىلداتا قۇيا جونەلەدى. اقىن ەكەن، تاپقىر ەكەن. ايتاتىنى ولەڭ، تىلىنەن بال، اۋزىنان ءنار تامىپ تۇر. ۇندەمەسە موماقان، سويلەپ كەتسە جالىن. بۇل مەنىڭ بولاشاق كۇيەۋ بالام ەكەن. قىزىم ومبىدا وقۋ بىتىرگەندە، ول ماسكەۋدىڭ وقۋىن تامامداپتى. تەگى ەرتەرەك تانىسقان بولۋ كەرەك. رايحان ەكەۋى قاتار وتىرا قالعاندا ەگىز قوزىداي. ءسوزى دە، كوركى دە جاراستى، بىر-بىرىنە تەڭ قۇربىلار.
ادام بالاسى تىرشىلىكتەگى بار حايۋاننان قىزعانشاق قوي. مەن رايحاندى قاتتى قىزعاندىم. شىنىمەن رايحانىم كەتە مە الىس جەرگە. جوق، قىزىم مەنى جەكە جەردە موينىمنان قۇشاقتاپ، قالىڭ تۇك باسقان بەتىمنەن ايمالاپ سۇيەدى. مەن بەتىمدى الىپ قاشام. ىشتەگى قىزعانىش كوزىمنەن تامشى بولىپ شىعادى. باقسام، قىزعانىش ەمەس ەكەن، قۋانىش ەكەن.
— اكە، مەن سەنى ەش ۋاقىتتا تاستامايمىن. بىرگە بولامىز. ەندى عۇمىر باقي بىرگەمىز، — دەيدى رايحانىم.
— ءجارايدى، ءجارايدى، قىزىم. وسى ۋاقىتقا دەيىن ايتپاي كەلىپ ەڭ، جاسىرىپ ءجۇرىپسىڭ عوي، — دەيمىن. ودان باسقا اۋزىما ءسوز تۇسپەيدى. جاسىرماعاندا مەنەن ءسۇيىنشى سۇراماق پا.
— اكە-اۋ، ەندى قاشانعى وتىرا بەرەم. جۇرت مەنى الدەن قارتايىپ كەتتىڭ دەپ جۇرگەن جوق پا. الدە موناشكا بولايىن با، — دەپ قالجىڭداپ كۇلەدى.
— ويناپ ايتام، قۇلىنىم. رۇقسات، رۇقسات، قىزىم. ەندى سەنىڭ سول قىزىعىڭدى كورسەم ارمان جوق، — دەيمىن.
ءبىراق سول قىزىقتى كورۋگە تاعدىر جازباپتى. كۇيەۋ بالام مەرزىمدى كۇنىن ايتىپ، قىسقا تامان كەلەم دەپ كەتىسىمەن، توبەمنەن جاي ءتۇستى. قۇلا تۇزدە جالعىز جاتقان قۋ تومارداي قۇلازىپ قالدىم. جاي وعى جۇرەگىمدى جۇلىپ اكەتتى، قۇر تۇلدىرىم قالدى.
ەل ورنىنا وتىرعان كەشكى مەزگىل ەدى. ەگىن وراعىنىڭ تۇسى بولاتىن. دالادا جاۋىن. اي قورعالاعان ءولارانىڭ تۇسى. اق جاۋىن سىلبىر جاۋىپ تۇر. كوڭىلدە تيتىمدەي تۇيتكىل جوق. رايحان، ليزا كەمپىرىم ۇشەۋمىز كۇندەگىدەي ماز-مەيرام بولىپ، جىلى ۇيدە جايباراقات شام جاعىپ، كەشكى استى جاڭا عانا الدىمىزعا الا بەرگەنىمىزدە ەكى-ۇش ادام ساۋ ەتە قالدى. سىرتقى ەسىك سارت-سۇرت. دۇڭك-دۇڭك ەتكەن ەتىك دىبىسى توبەنى ويىپ جىبەرەردەي باسىپ، ىشكى ۇيگە ءبىر-اق كىردى. سارى الا كيىمدى قوسيمانوۆ. قاسىندا ەكى ميليسيا ادامى. قولدارىندا مىلتىق. جۇرىستەرى سۋىت. قاباقتارى ءتۇيۋلى. ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي. جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى. ادەتتەگى «تورلەتىڭدەر» دەگەندى دە ايتا الماي اڭىرىپ وتىرىپ قالىپپىن. ولار دا سالەمدەسكەن جوق. قوسيمانوۆ رايحانعا ورىسشالاپ اقىرىپ جىبەردى:
— ۆستات، ۆى ارەستوۆانى!
بۇل سوزدەن كەيىنگى جاعداي بەلگىلى عوي. ليزا كەمپىرىم ويبايىن سالىپ جىلاپ، قاراقۇسقا بەرمەي، بالاپانىن قاماتىنىڭ استىنا باساتىن تاۋىقشا رايحاننىڭ ۇستىنە شۇرقىراي قۇلادى. شۇڭىرەك كوكشىل كوزى شاراسىنان شىعىپ بارادى. ۇرەيلەنگەنى مە، جالبارىنعانى ما — ايىرىپ بولمايدى. ميليسيونەردىڭ ءبىرى ليزانى جۇلىپ الىپ يتەرىپ تاستادى. ارىق كەمپىر قالباڭ ۇشتى.
كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءۇيدىڭ ءىشى ۇيپا-تۇيپا. شابادان، ساندىق ىشىندەگى دۇنيەلەر توگىلىپ-شاشىلىپ قالدى. ءتىنتىپ جاتىر. رايحاننىڭ ءبىر توپ كىتابىن ورتاعا ءۇيىپ تاستاپ، قوسيمانوۆ اراسىنان بىرەۋىن سۋىرىپ العان. تەسىلە قاراپ وتىردى دا، رايحاننىڭ بەتىنە تاقادى:
— مىنانى وقىپ جۇرگەن سەن بە؟
ءبىر سويقاننىڭ بولاتىنىن الدىن الا سەزىپ ءجۇردى مە، الدە ءوزىنىڭ اقتىعىنا كوزى جەتە مە، رايحان ساسقان جوق، سابىرلى تۇرىپ سۇراعىنا قاراي سۇراقپەن جاۋاپ بەردى.
— بۇل نە، دوپروس پا؟
كىتاپ — ءمايليننىڭ ورىسشا شىققان «دوچ كازاحا» دەگەن كىتابى بولاتىن. جاقىندا عانا رايحان ءبىراز جەرىن ماعان داۋىستاپ وقىپ بەرگەن-دى.
قوسيمانوۆ قايتارىپ سۇرامادى. كوزى الارا ءبىر قارادى دا، كەكەسىنمەن مىرس ەتتى:
— شال، قۋانىپ جۇرگەن شىعارسىڭ، وقىعان، عالىم كۇيەۋىم بولادى دەپ. ول ءقازىر تۇرمەدە. الىستا، الماتىنىڭ تۇرمەسىندە.
مەن نە دەرىمدى بىلمەي، رايحانعا قارادىم. قىزىمنىڭ ءجۇزى سول قالپى، ول دا مىسقىلداي كۇلدى:
— شالعاي جاتساڭىز دا كوپ نارسەدەن حابارىڭىز بار ەكەن. ۇلكەندى تابالاپ قايتەسىز. مەن دە تالكەگىڭىزگە جارايمىن عوي. تاقياڭىزعا تار كەپ تۇرمىن با؟
قوسيمانوۆ تىستەنىپ، ءسوز تابا الماي قالدى. كىتاپتاردى بۋىپ جاتقان ميليسيونەرگە اقىردى:
— ال انا توردەگى سۋرەتتى. بۇل ۇيدە قالدىرۋعا بولمايدى.
قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان لەنيننىڭ پورترەتى ەدى. كىشىرەك قوي كوزدەرى كۇلىمدەپ، ۇنەمى ادامنىڭ ىشكى پىكىرىن جازباي تانىعانداي، جايدارى، جىلى قاراپ وتىراتىن كوسەمنىڭ سۋرەتى.
رايحان الدىنا كەلگەن كەشكى استان دا دوم تاتا المادى. ەلگە-جۇرتقا سەزدىرمەي ۇرلاپ اكەتكەندەي قوسيمانوۆتار رايحاندى جەڭىل تراشپەنكەگە سالىپ، قارا ءتۇندى جامىلىپ كەتە باردى. ليزا ەكەۋمىز ولىك شىققان قارالى ءۇيدىڭ ادامىنداي قۋ تىزەنى قۇشاقتاپ ەكى جەردە شوقيىپ قالا بەردىك. ستول ۇستىندەگى تاعام دا، جەتىلىك شام دا تاڭ اتقانشا ورنىنان قوزعالعان جوق. پەش تۇبىنە بۇك تۇسە قۇلاعان كەمپىرىم ۇزاق تاڭدى كوزىمەن اتىرىپ، سولق-سولق جىلاپ جاتىر. ءبورى اشۋىن تىرنادان الادى دەگەندەي، كۇن شىعا، داۋسى ءبىر سەمبەگەن ليزاعا تارپا باس سالدىم:
— دوعار ەندى، قايداعى سۇمدىقتى باستاماي. نە بوپ قالدى سونشاما؟! ەرتەڭ-اق قايتىپ كەلەدى. جازىقسىز ادامعا نە ىستەر دەيسىڭ؟! جەتتى ەندى.
بۇل ءسوزدى ليزاعا باسۋ ايتۋ ءۇشىن ايتقام جوق، شىن كوڭىلىم سولاي ەدى. ەل ءىشى دە ەرتەڭىندە ۋ-شۋ بولدى. تۇتقيىل كەلگەن جايعا اڭ-تاڭ. ءبارى دە ەرتەڭ-اق قايتىپ كەلەدى، نە بولار دەيسىڭ دەپ ءوزىن-وزى جۇباتقان بولادى.
سول، كەلەدى، كەلەدىمەن ەكى-ۇش كۇن كۇتتىك. ءبىراق رايحاننان ەش حابار بولمادى. كولحوزدا شوپ باسىن سىندىرماي ءىشقۇستا بولىپ سۋعا كەتىپ ءجۇردىم دە، ءبىر كۇنى ول-پۇل ازىق الىپ قىزىل جالاۋعا كەلدىم.
بىردەن اۋدان ورتالىعىنداعى قارابەتتىڭ ۇيىنە تۇسەيىن دەپ ءبىر ويلانىپ تۇردىم دا، اقىرى اتتىڭ باسىن باسقا تانىستىڭ ۇيىنە تىرەدىم. قارابەتتىڭ ۇيىنە بارايىن دەگەنىم، ول كەزدە اۋداندىق ميليسيا ناچالنيگى قوسيمانوۆ ونىڭ كۇيەۋ بالاسى بولعان. سول ارقىلى رايحاننىڭ جايىن انىقتايىن، مۇمكىن قىلمىسىن تەزىرەك تەكسەرتىپ، اق ادالىنا جەتىپ، بوساتار، قىزىمدى جازىقسىز جۇدەتىپ كوپ ۇستاماي ەلگە تەز قايتارۋىنا سەبەپكەر بولار دەپ دامەلەنگەم. ءبىراق اتام زاماننان بەرى ۇستاسىپ كەلگەن، سۋحانىم سۇيمەيتىن قارابەتتىڭ اياعىنا جىعىلۋدى نامىس كوردىم.
ارقامدا رايحانعا اكەلگەن تاعام بار، ەرتەڭىندە سەلونىڭ شەت جاعىنداعى تاس تۇرمەگە كەلسەم، كۇزەتشى ءوزىمنىڭ ەسكى تامىرىم قارعاجان دەگەن ەتىكشىنىڭ بالاسى ەكەن. اتى اتايبەك پە ەدى، اتايحان با ەدى، ايتەۋىر سوعان ۇقساس. و بالانى كويلەگىن ارقاسىنا ءتۇيىپ الىپ، مۇرنىنىڭ سوراسى اعىپ جالاڭ بۇت شاۋىپ جۇرگەن كەزىنەن بىلەم.
— وي، اينالايىن، امان با؟ ءوزىڭ باستىق بولىپ كەتىپسىڭ عوي. جامان اكەڭ امان با؟ — دەپ الدىمنان تانىسىم شىققانعا «جولىم بولار» دەپ قۋانا كەتىپ ەم، الگى بالا مەنى تانىماعانداي، سالەمىمدى سالعىرت الدى.
— سەن مەنى تانىماي تۇرسىڭ با؟ مەن كۇرگەرەي ەمەسپىن بە؟ اي، بالالار-اي، بۇلارىڭ جارامايدى. ۇلكەن ادامعا قاشاندا كىشىرەيە سالۋ كەرەك. وعان تۇگىڭ كەتپەيدى. اكەڭدەي ادامعا ورنىڭنان تۇرىپ سالەم بەرمەيسىڭ بە، — دەپ وزىمشە ۇلكەندىگىمدى ساتىپ، مىندەتسىپ جاتىرمىن.
— سىزگە كىم كەرەك، — دەدى الگى بوقمۇرىن. س تۇسكەندەي. جامباسىنداعى تاپانشاسىن جوندەپ \ گتوستششا تۇرعان ادامعا كوپ سويلەسۋگە بولمايدى. ايتاتىنىڭىزدى تەزىرەك ايتىڭىز.
«قاپ، مىنا جىلپىسقىنى قايتەيىن». باسىڭا كۇنى تۇسكەندە ءبارىن دە كوتەرەدى ەكەنسىڭ. ايتسە دە العاشقى قارقىن عوي، بالامەن مەن دە ەندى قاتتى كەتتىم.
— پوستىدا تۇرساڭ قايتەيىن. اكەڭنىڭ مالىن باعىپ تۇرعان جوقسىڭ، كەلگەن ادامعا ءجونىڭدى ايتپايسىڭ با. جامباسىڭا سالاقتاتىپ جىلىك بايلاعانعا مۇرنىڭدى كوككە كوتەرەسىڭ بە؟!
— بايقاپ سويلەڭىز. مىنا سوزىڭىزبەن پودسوت كەتەسىز، — دەدى اتايبەك ءمىز باقپاي.
راسىندا دا، بالامەن بالا بوپ، تىم ورەسكەل كەتكەنىمدى سوندا اڭعاردىم.
— قارعام، وسىندا قىزىم رايحان ءتۇسىپ ەدى. سوعان تاعام اكەلدىم. وزىنە قالاي جولىعار ەكەم، — دەپ لەزدە جۇمساردىم.
— قوسيمانوۆتىڭ رۇقساتىنسىز ونداي پرەستۋپنيكتەرگە ەشتەمە بەرۋگە بولمايدى. — «پرەستۋپنيك!» ونە بويىم مۇزداپ قويا بەردى. ودان دا سۇمدىق ءسوزدى ەستيتىنىمدى قايدان بىلەيىن. بالامەن تاعى دا ءبىراز تاجىكەلەسىپ، اقىرلاپ كەلگەندە ءجون سوزگە كوشتىك-اۋ.
— كۇرگەرەي اعاي، بۇل ارادا كوپ تۇرۋعا بولمايدى، — دەپ اتايبەك جان-جاعىنا ۇرلانا قارادى. — وسىندا وبلىستان باحالوۆ دەگەن باستىق كەلىپ جاتىر. سوعان جۇگىنىڭىز، باسقا كومەگىم جوق. مەن ايتتى دەمەڭىز. ال ەندى بارىڭىز.
قوسيمانوۆتان دا زور ادام كەلگەنىنە ءىشىم جىلىپ جۇرە بەردى. ءبارى باحالوۆ، باحالوۆ دەپ اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ جاندارى شىعىپ ءجۇر. بۇل ادامدى قۇداي ايداپ كەلگەن شىعار. جۇمىسىم وڭعارىلىپ، ءساتى تۇسەر. ۇلكەن ادامنىڭ الدىنان ءوتىپ، كەدەيلىك ءومىردى تۇگەل الدىنا جايىپ سالايىن. شىركىن-اي، رايحاندى ەرتەڭ بوساتىپ الىپ، ۇيگە بارسام، كەمپىرىم ۇل تاپقانداي قۋانار ەدى، — دەيمىن ىشىمنەن. تاڭ اتسا ميليسيانىڭ ەسىگىن بوساتپاي ءۇش-تورت كۇن اركىممەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە امالىن تاۋىپ باحالوۆپەن جولىقتىم-اۋ.
اينالا بىلعارىمەن قاپتالعان كرەسلو قويىلعان، تەرەزەلەرىنە شاشاسىنا دەيىن توگىلگەن اتتىڭ قۇيرىعىنداي شەتى شاشاقتى قالىڭ پەردە ۇستالعان قارا كولەڭكە بولمەگە وڭ اياعىممەن اتتاي بەرە، سيراعى بۇراندالى ەمەن ستولدىڭ ىعىندا وتىرعان كەسكەن تومارداي مىقىرايعان بىرەۋگە كوزىم ءتۇستى. بولمە ىشىنە ەكى اياقتى بايتەرەك كىرىپ كەلگەندەي، بۇعىپ وتىرعان جاپالاقشا الگى مىقىر ماعان قارادى. ىشىندە قارامىعى كوپ، تارىنىڭ ءيى قانباعان سارعىش قامىرىنان دولبارلاي سالعان ىركىلدەگەن بەتتىڭ ۇستىندە ەكى كوز جىلتىرايدى. سارى مىسىقتىڭ كوزىندەي وتكىر. ەكى يىق شۇيدەلى موينىمەن قوسىلىپ كەتكەن. قۇيقاسىنان شىپشىپ ماي شىققان دومالانعان جالتىر باستى بىلش ەتكىزىپ جۇمساق مۇسىنگە قوندىرا سالعان سەكىلدى. تىرسىلداعان جاسىل كيتەلدىڭ جاعاسى سۋپىنى اعىتىلعان اتتىڭ قامىتىنداي ەكى جاعىنا تالتيىپ، شىقشىتقا تەرەڭدەي ەنگەن تۇيمە قۇلاقتىڭ شۇرقىلتايىن باسىپ تۇر. قازاقى قويدىڭ قۇيرىعىنداي بۇلتيعان رابايسىز بوكسە كەڭ اعاش كرەسلو شاباعىن شەرتىپ شىققان. ەكى-ۇش ادام تابان تىرەي تارتىپ، جۇلىپ الماسا، وتىرعان ورنىنان قايتىپ شىقپايتىنداي كەپتەتىلە قالىپتى. باحالوۆ وسى ەكەن.
قولاپايسىز ادامنىڭ تۇرىنە قاراپ ءتۇڭىلدىم. العاشقىدا بۇل ادام ماعان ماقاۋ سەكىلدى. سالەمىمە جاۋاپ بەرمەدى.
جوق، ءتىلى بار ەكەن.
— نۋ، نە شارۋامەن كەلدىڭ، مۋجيك، — دەدى. اپىرماي، داۋسى دا ءبىر جوسىن. ارقاسىنان دەم شىعاتىن تەسىگى بار رەزەڭكە ويىنشىقتى قىسىپ-قىسىپ قالعانداي پيح-پيح ەتتى.
— وسىندا قىزىم بار ەدى. سوعان تاعام اكەلىپ، المايدى...
— اتى كىم؟
— رايحان.
باحالوۆ شيح ەتىپ كۇلدى. تاڭىرقاعان جوق، تەگى الدىن الا ءبىلىپ العان بولۋ كەرەك. ادەيى قياستىقپەن تالكەكتەپ سۇراعان ەكەن.
— ەي، مۋجيك. سەن ورىسپىسىڭ، فاميلياڭ كىم؟
— فەدوروۆ.
— وندا قالايشا سەنىڭ قىزىڭ بولادى؟
— ول مەنىڭ سۇلتان دەگەن ءتوس تاقاسقان، تاعدىر قوسقان كەدەي دوسىمنىڭ قىزى ەدى. ول... — دەپ تۇسىندىرە باستاپ ەم:
— جەتەدى. كەرەك ەمەس. ونداي جالعان دوستىقتىڭ ماعان قاجەتى جوق، — دەپ ءسوزىمدى ءۇزىپ تاستادى.
«جالعان دوستىق». نە دەگەن ۇياتسىزدىق. بەتى بۇلك ەتپەستەن، شىمىرىكپەي ايتتى-اۋ.
— جولداس باحالوۆ، ونىڭ جازىعى جوق، ناقاق كۇيدىرمەڭىزدەر.
— ونى تەكسەرەتىن سەن ەمەس. ال ەندى، بۇگىننەن كەيىن بۇل ماڭنان سەنىڭ كولەڭكەڭدى كورمەيتىن بولايىن. تابانىڭدى جالتىراتىپ تايىپ تۇر. ەگەر جاۋدىڭ اكەسى بولعىڭ كەلسە، تۇرمەنىڭ ءىشى كەڭ، سىياسىڭ.
«جاۋ!» قۇلاعىم ءتۇبى شىڭىلداپ كەتتى. باحالوۆ ستول ۇستىندەگى كىشكەنتاي قوڭىراۋدىڭ توبەسىنەن باسقان ەكەن. ىلكى ميليسيونەر كىرىپ كەلدى. مەن سوزالاڭ تۇرىپ تىسقا شىقتىم. باحالوۆ قوڭىراۋدى قۇلاعىمنىڭ ىشىنە سالىپ جىبەرگەندەي اسپان استى شىڭىلداپ تۇر. بوتەن ەشتەمەنى ەستىمەيمىن.
ەڭ سىرتقى تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەندە كەزىم بۇلدىراپ ارەڭ كوردىم. تاپ الدىمنان قارابەت شىعا كەلدى. نامىس ءوز جونىنە قالىپ، ەكى يىعىنان قاپسىرا قۇشاقتاپپىن.
مۇڭىمدى كىمگە شاعارىمدى بىلمەي قۇلازىپ تۇرعاندا، ول ماعان جاقىن ادامداي كورىندى.
— قاراساي-اۋ، كۇيەۋ بالاڭا ايتىپ تۇسىندىرسەڭشى، رايحانىمنىڭ كۇنى ەندى نە بولعانى، — دەگەنىمدى بىلەمىن.
— نە بولسىن، يت جەككەنگە ايدالادى دا، — دەپ قارابەت ىرجىڭ ەتىپ جۇرە بەردى. تابالاپ كەتتى. اتتەڭ، نە كەرەك، تاپ سول جەردە رايحانىما ناقاقتان جالا جاۋىپ كورسەتكەن وسى قارابەتتىڭ ءوزى ەكەنىن بىلمەدىم. ايتپەسە، سول ارادا-اق بۋىندىرىپ ولتىرەتىن ەم. الگى سوزىنەن سوڭ اسپان شىر كوبەلەك اينالىپ، جەر توڭكەرىلىپ، ۇيلەر اۋناپ بارادى. بۋىنىمدى ۇستاي الماي قۇلاپ ءتۇستىم.
ەكىنشى تاراۋ
بيىلعى كۇز جازعا بەرگىسىز. وراق باستالعالى جاۋىن ءبىر تامعان جوق. قوپ-قويۋ ەگىن جاپقان ۇشى-قيىرسىز سارى اتىراپتىڭ شەتى ءتۇرىلىپ، ءار جەرى كەتيىپ، كۇننەن-كۇنگە كەمىپ كەلەدى. سوناۋ كوكجيەكتەن قىزىل شار كۇن توبەسى كورىنە بەرە ماۋجىراپ جاتقان ەگىستىك دالا دا ۇيقىسىنان ويانعانداي سەرگىپ، تاڭعى سامالعا باياۋ تەربەلىپ، اۋىر تەڭسەلگەن بيداي ساباعى ءتاجىم ەتكەندەي بولادى. كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەندە باداناداي ماساقتىڭ مىسىق مۇرتىنا تۇسكەن جاقۇت تاسىنداي ءمولدىر شىق دومالاي ءۇزىلىپ تىرس-تىرس تامادى. بالتىرى كەۋىپ، ەڭسەسىن كوتەرگەن بيداي ساباعى ەندى شيراق بيلەپ، سۋدىر-سۋدىر انگە باسادى. ءار جەرى ءيىرىم-يىرىم بولىپ، مىڭ قۇبىلىپ تولقىعان التىن تەڭىز ءتارىزدى. شىمىرلاپ قايناعان مىس دارياسىنداي.
بۇدان ءارى ماشينالاردىڭ ءانى باستالدى. شىقتىڭ كەبۋ ءىن عانا كۇتىپ وتىرعان كومبايندار اعىلىپ، التىن تەڭىزدىڭ تۇس-تۇسىنان الىپ كەمەشە قالقىپ جۇرە بەرەدى. الگىدە عانا تىم-تىرىس ماۋجىراعان كوك كۇمبەزى استىندا ەندى گۋ-گۋ موتور ءۇنى ەستىلەدى.
ءتورتىنشى بريگادا باسىنداعى قىزىل ۆاگوندا جاتاتىن حالەل دە وسى كەزدە جۇمىسقا شىعادى. Ac ىشەتىن مەرزىمنەن باسقا ۋاقىتتا تىنىم جوق. شىق كەپكەننەن تۇنگى شىق تۇسكەنگە دەيىن كومبايننان قىرمانعا استىق تاسيدى. ءسال بوگەلسە-اك بولعانى بۋنكەرى تولعان كومباين تاعاتسىز كۇتىپ، ءبىر ورىندا تاپجىلماي توقتاپ قالادى. وندايدا ادەيى شەمىشكە شاعىپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن ءۇنسىز قاراپ، توسىپ وتىرعان تامارانىڭ الدىندا نە دەپ اقتالارىن بىلمەي حالەلدىڭ مۇرنىنىڭ ۇشى تەرشيتىنى بار. سوندا دا تامارانىڭ تۇپ-تۇنىق كوگىلدىر كوزى ۇرىسپاي، زەكىمەي، قامقور ادامىنداي جايدارى قاراعاندا، ارقاسى كەڭىپ، استىقتى ارتىپ الادى دا، قۇيىنداي ۇشادى.
كەشكى مەزگىل ەدى. حالەل ۇلكەن قارا جولعا ەگىستىك ۇستىمەن قيعاشتاي تارتقان. بالقىعان تەمىردەي قىزارىپ باتا بەرگەن كۇن جاقتان ۇزىن كولەڭكە ۇشىپ كەلەدى. قولىن كوتەرىپ ەربەڭدەتكەندە، كولەڭكەسى ماشيناعا دەيىن سوزىلىپ، جاقتاۋىنان ۇستاپ تارتقانداي بولادى. ىرس-ىرس ەتىپ جەتكەن ديكا. حالەلدى كورمەگەلى جارتى ايداي بولعان. سارى تاباقتاي تەرشىگەن بەتىن قالتا ورامالىمەن ءسۇرتىپ، باس سالدى. قۇشاقتاپ، شاڭ-شاڭ بەتىنەن ءسۇيىپ جاتىر. حالەل ديكانىڭ ون بويىنا كوز جۇگىرتىپ ءوتتى. ءۇستى مۇنتازداي. سۋ جاڭا قوڭىر كوستيۋم جاۋىرىنى جاپ-جالپاق شىمىر دەنەسىنە قونا قالىپتى.
— وتىر ماشيناعا، كەتتىك.
توك باسىنداعى تاۋ-تەڭىز استىققا جەتكەنشە ديكا اسىعىپ-ۇسىگىپ بار قۋانىشىن ايتىپ كەلەدى.
— حالەل، سەنى يسكايت ەتپەگەن جەرىم جوق. ءۇش بريگادانى ارالاپ شىقتىم.
— ە، سونشا نەگە ىزدەدىڭ؟
— وي، حالەلجان، نە كەرەك، بۇگىنگى قۋانىشتى سۇراما! سوۆحوز ماعان كۆارتەر بەرەدى.
— قويشى.
— ەكى كومناتالى. ساڭعىراپ تۇر. جاقىندا عانا ءبىزدىڭ برگادى بىتىرگەن. كوتەنوك دەگەن برگادىردى بىلەسىڭ عوي. سول بار، جۇمىسشىلار بار. ءبارى مورگۋن مەن رابوچكومعا بارىپ وتىرىپ الدى. حولوستياك سترويتىلدەردىڭ ءبىرى ءۇي العان جوق، وبششيتادا. ديكا ەڭ الدىڭعى قاتارلى پەرەدوۆوي سترويتل، وسىعان ءۇي بەرىڭدەر دەپ قوياردا-قويماي...
— ە، سەن دە سالت باستى ەمەسسىڭ بە. الدە... ۇيلەنەيىن دەپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟!.
ديكا جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ تومەن قارادى.
— ءوي، ايتساڭشى. قىزىڭ بار ما؟
— جوق... بار... ءبىراق، ءالى بەلگىسىز. مەن ءۇيدى اقبوپە ءۇشىن الدىم.
— اقبوپە؟
— ءيا. انا بولات پەن راۋزاعا دا ترۋدنو بولىپ ءجۇر عوي. كوتەنوكقا: «تۋىسىم بار. وسىندا سوۆحوزدا ىستەيدى. ايەلدەردىڭ وبششيتاسىندا ەكى بالاسىمەن قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ ارەڭ جاتىر» دەپ قۇلاققاعىس قىلىپ ەم، ەرتەڭىندە بۇكىل بريگادى بولىپ پوددەرجايت ەتتى. رابوچكوم دا، مورگۋن دا اقبوپەنى ايتىپ، تۇسىندىرگەن سوڭ پروتيۆ بولمادى.
— وي، مۇناۋىڭ، تاماشا بولعان ەكەن. ال سوسىن؟.. — ورىس ولەڭىن نوبايلاپ سوققانىنا ءماز بوپ قۋاناتىن ديكانىڭ ءقازىر ورىس ءسوزىن ارالاستىرىپ، ءتىلىن شۇبارلاپ وتىرعانىن قىزىقتاپ حالەل جىميىپ قويدى. بىرەر ايدىڭ ىشىندە اجەپتاۋىر وزگەرگەن. بۇرىنعىدان ءسوزى دە پىسىق. كادىمگىدەي شيراپ توسەلىپ قالىپتى.
— مىنە كليۋچى، — ديكا ءىش قالتاسىنان الىپ ءبىر سۇيەم كىلتتى كورسەتتى. — باعانا كوشىپ كىردىك. بۇگىن كىشكەنتاي عانا وبنيمات جاساماق ەدىك. بريگادىداعى توۆاريششتاردى پريگلاسيت ەتتىم. تۇندە، شام جاعا كەلەدى. اقبوپە سەنى شاقىرىپ اكەل دەدى. ءوزى ۇيگە بارىپ سەنىڭ كىرلەرىڭدى اكەپ، جۋىپ قويدى. اۋىستىرىپ كەتسىن دەدى.
ديكا وسى سوزدەن سوڭ حالەلدىڭ كيىمىنە كوزىنىڭ قيىعىن تاستادى. حالەل جاعاسى بەس ەلى كىر كويلەگىنەن قىمسىنىپ، بۇرىن ۇيالمايتىن ديكانىڭ الدىندا وز-وزىنەن قىزارىپ، تازدى باسا ءتۇستى.
شىق ءتۇسىپ، كومباين توقتاسىمەن تامارانى قوياردا-قويماي ماشيناسىنا مىنگىزىپ، حالەل سوۆحوزعا تارتتى.
سوۆحوز تايانعان سايىن ەكى ءتۇرلى وي مازالاپ كەلەدى. ءبىرى: «نە دەپ باراسىڭ، اقبوپەمەن اكەڭ سىرتتاي قوسقاننان بەرى ارالارىڭ سۋىپ، بىر-بىرىڭە جات باۋىر بوپ كەتىپ ەدىڭدەر. اقبوپە كيىمگە جۇققان قاراعاي شىرىشىنان جامان باسىڭا قارا قان جاۋىپ، ءتىس جارىپ سويلەسپەي قويىپ ەڭ. ونىڭ نە جازىعى بار ەدى. ەندى ءۇي العاندا نە بەتىڭمەن كورىنەسىڭ» دەسە، ەكىنشى وي: «قوي، وندا تۇرعان نە بار. ءوزىڭنىڭ تۋعان جەڭگەڭ ەمەس پە. انا شيەتتەي بالالار باۋىرلارىڭ ەمەس پە. ولار مارە-سارە بوپ جاتقاندا، قۋانىشتارىنا ورتاق بولمايتىن ورنىڭ جوق. ايتقانداي، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ جۇرگەن تۇنەۋگى انتۇرعان ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرى جىلميىپ، سەنەن بۇرىن ۇيدە وتىرعان شىعار». وسى ويدىڭ تۇسىنا كەلگەندە، تاقتايداي جولمەن زىمىراعان ماشينا ەمەس، وكپەسىن قولىنا الىپ ۇشىپ كەلە جاتقان حالەلدىڭ ءوزى سياقتى بولدى.
ويى ءدال كەلدى. ءۇي ءىشى تولعان ادام. كوتەنوكتىڭ بريگاداسى — ديكامەن بىرگە ىستەيتىن قۇرىلىسشى جىگىتتەر. تاپ ورتالارىندا وسپان. ونىڭ قاسىندا زاۆگار موروزوۆ تا وتىر. بۇل — اقبوپە جاقتان كەلگەن ادام. «ال مىنا ءبىر ەسىك جاقتاعىسى كىم؟ وي، تۇنەۋگى جىگىت ەمەس پە؟ اقبوپەگە سىرتتاي عاشىق، «كورسەقىزار» تاڭقى مۇرىن ستۋدەنت ەمەس پە؟ تاپ ءوزى. مۇنى كىم شاقىردى ەكەن. قويار ما ەدى جالپايتا كەپ مۇرىننان». ءبىراق حالەلگە ونداي «ونەردى» كىم بەرسىن.
سىرتتان جايدارى ەنگەن حالەل مىنا ستۋدەنتتى كورگەندە ءوڭى وزگەرىپ، ءجۇزى سالقىن تارتتى. «تۇنەۋگۇنى ىندىنىڭ قۇرىپ، سىلەكەيىڭ شۇبىرىپ ەدى. قارماققا وڭاي ىلىنە سالاتىن شاباق بالىق دەپ وتىرسىڭ عوي، جىگىتىم! اۋرە بولما!» — دەگەن قىزعانىش بەتىنە تەۋىپ شىعا كەلدى. تەك اقبوپە ۇشىپ كەلىپ قۇشاقتاعاندا بارىپ، ساسقانىنان قۇلاعىنا دەيىن قىزاردى. ەندى كۇلە بەرەدى. اقبوپە يمەنگەن جوق. بۇرىنعى ادەتىنشە قاينىن باۋىرىنا قاتتى قىسىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ الدى. كەۋدەدەگى قوس انار تىعىز بوپ قادالعاندا، حالەل الدەنەدەن ءدىر ەتتى. انا ءبىر جىلداردان تۋىستاي ويناپ-كۇلىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ جۇرگەن كەزدە سەزبەگەن جاڭا ءبىر سيقىر سەزىم. بەتىنە تيگەن لەبى دە ىستىق. بۇرىن اقبوپەنىڭ ون بويىنان بىلىنبەگەن ۋىز جاستىڭ جەلپىپ وتكەن لەبى سياقتى. اپىراۋ، حالەل بۇرىن قالاي اڭداماعان. سوناۋ قىستان بەرى جەڭگەسى ەكەۋىنىڭ ءبىرىنشى رەت جاقىن كەلىپ، قۇشاق قوسقانى. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ءبىرىن-بىرى جات ساناپ كەتكەندىكتەن بە ەكەن بىلاي كورىنۋى. اقبوپە شىن ساعىنىپتى. بۇرىنعىدان سۇيەگى كادىمگىدەي ىرىلەنىپ، دەنەسى تولىپ، سومدانا باستاعان كورىكتى، ءارى سۇيكىمدى حالەلدى بۇل دا ىشتەي قىزعانادى ەكەن. العاشقىدا ەشكىمگە قاراماستان باس سالسا، ەندى ونىمەن بىرگە كەلگەن اق سارى شاشى ارقاسىنا توگىلگەن تاماراعا كوز قيىعى تۇسكەندە، جايدارى قاراقات كوزىنىڭ تۇكپىرىندە، الىستا، قارا بۇلت اراسىنان كورىنگەن ناجاعاي وتىنداي وتكىر ۇشقىن جىلت ەتتى دە عايىپ بولدى. سونى سەزدىرگىسى كەلمەدى مە، قوناقتاردان قىسىلىپ، تامارانىڭ دا بەتىنەن قالاي سۇيگەنىن ءوزى اڭداماي قالدى. تامارا دا مۇنى كۇتپەگەن ەدى. ەكى بەتى ورتتەي بولىپ كەتتى.
وتىرعان جىگىتتەر ورىندارىنان تىك تۇرىپ، تامارانى قاۋمالاپ ارالارىنان ورىن ۇسىنىپ جاتىر. ءبىراق تامارا حالەلدىڭ قاسىنا وتىردى.
بۇرىن قىرمان باسىندا كەزدەسكەندە ءتىل قاتىپ يلىكپەيتىن ستۋدەنت ەندى حالەلدى اقبوپەنىڭ تۋىسى بولارسىڭ-اۋ دەپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، جامپاڭداي قالىپتى. حالەل وشاعان كورگەندەي تىجىرىنىپ، بويىن اۋلاق سالدى. ەندى ءۇي ءىشىنىڭ جاساۋىن كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ، تاڭدانىپ وتىر. ءدال بۇرىشتا بيىك اينا — جۇپىنى بولسا دا، ءجۇزى جارقىراعان بيىك، سۋ جاڭا تريۋمو. ەكىنشى قابىرعادا شاعىن شيفونەر. ۇستىنە جاڭا كورپە-جاستىق سالىنعان جالتىراعان نيكەلدى كەرەۋەت. ورتاداعى جازىلمالى كەڭ ستولدىڭ ءۇستى سىڭسىپ تۇر. نەشە ءتۇرلى تاعام مەن كونياك، شامپان، شاراپ بوتەلكەلەرى. سىڭعىراعان جاڭا بولمە مۇنتازداي. جىلىنا ءبىر قاعىلاتىن ىلعي كۇرەڭ قىزىل اۋىر كىلەمدەر مەن ساندىق، ابدىرا، چەمودان سىقىلدى بۇيىمداردان اينالىپ جۇرۋگە بولمايتىن توبەسى باسىڭقى، ءىشى قارا كولەڭكە ءوز ءۇيى ەسىنە تۇسكەندە، ءقازىر ەڭسەلى ءزاۋلىم ۇيدە، كوڭىل كوتەرەتىن تازا ۇيدە، جاستارعا لايىق، جاڭالىققا بەيىم وسى بولمەدە وتىرعانىن ويلاعاندا، ىشكى سارايى دا كەڭىگەندەي بولدى. «اپىراۋ، مىنانىڭ ءبارى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە قايدان كەلگەن جيھاز؟! شىنىمەن ديكانىكى مە؟»
حالەلدىڭ ويىن كوتەنوكتىڭ ءۇنى ءبولىپ جىبەردى. قولىندا بوكال، ورنىنان تۇرىپ سويلەپ تۇر. كوزىلدىرىك استىنان كورىنگەن ويلى كوز جىگىتتەردى ءبىر شولىپ ءوتىپ، ديكاعا تىرەلدى.
— جولداستار، — دەدى. داۋسى جىڭىشكە، اشىق. ءار سويلەگەن ءسوزىن ناقپا-ناق قازىقشا قاعىپ، شەگەشە قادايدى. — تىڭعا كەلگەلى، مىنە، ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ بارادى. كەشە عانا اعاش باۋىرىنداعى جالعىز ۇيدەن باسقا كوزگە ىلىگەر قارايعان قاراسىنى جوق، ميداي دالاعا بۇگىن قاراڭدارشى. جالپاق ءوڭىر جايقالعان استىق، قاز-قاتار تىزىلگەن ۇيلەر. ءبارى دە مىنا كۇستى الاقاننىڭ كۇشىمەن كەلدى. مۇنىڭ يەسى وسى وتىرعان سەندەر. سونىڭ ءبىرى مىنا ديكا. — قولى بوساسا-اق توسەگىندە تەرىس قاراپ جاتىپ الىپ، باس كوتەرمەستەن كىتاپ وقيتىن بۇيىعى، تۇيىق جىگىت ءقازىر اسقاق سويلەپ تۇر. ونىسى مىنا ماجىلىستە جاراسىمدى دا. — كەزىندە قالاي قويعانىن قايدام، ديكا دەگەن ات ديكيي دەگەن سوزدەن الىنىپتى. كەلە-كەلە بايقاسام: ديكادا مىنا تۋسىراپ جاتقان دالا قاسيەتى بار ەكەن. قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىنداي مىنەزى كەڭ، جەرىن جىرتىپ، كەنىن قازباساڭ بىلە بەرمەيتىن، بار التىنىن ىشكە ساقتايتىن، عاجايىپ باي جەردەي، ماقتانشاقتىعى جوق تۇيىق، سامال جەلىندەي، باياۋ تەربەلگەن كولىندەي جۋاس، بۇلتسىز مولدىرەگەن كىرشىكسىز اسپانىنداي جۇرەگى تازا، اق كوڭىل. قازاق دالاسىن كەلىپ كورمەي، سىرتتاي ەستيتىندەر ونىڭ وسى بايلىعىن بىلە بەرمەيدى. نە ورمانى، تاۋى جوق بۇل جەر ولارعا ۇشى-قيىرسىز جازىلىپ جاتقان قۋ مەكيەن ميداي دالا بوپ كورىنەدى.
ديكا دا سول سەكىلدى ءبىر قاراعاندا كوزگە تۇسە بەرمەيتىن، تەك جۇرە-جۇرە ىشتەگى بار اسىل قازىناسى كورىنەتىن قاراپايىم ادام. ەڭبەكقور ادام. جولداستار، مەن وسى توستى مىنەزى دە، ءوزى دە تىڭ دالاسىنداي ديكا ءۇشىن، ديكاعا ءوز بويىنداعى قاسيەتىن دارىتقان تىڭ دالا ءۇشىن كوتەرەمىن.
— براۆو!
— حاي ۆيچنو جيۆە!..
حالەل جۇرت تاراعان سوڭ ەستىدى. بۇكىل ءبىر بريگادانىڭ ادامى كەلىسكەن ەكەن: كىمدە-كىم ءوز ارالارىنان جاڭا ءۇي السا، ۇيلەنسە، ورتالارىنان قاراجات شىعارىپ، سونىڭ جاساۋىن جاساپ بەرمەك. ۇيدەگى مىنا سۋ جاڭا مەبەلدەردى سوۆحوز ماشيناسىمەن ومبى قالاسىنان العان ەكەن. ءبارى ەندى ديكانىڭ دۇنيەسى.
ءبىراق ديكا سونىڭ ءبارىن مەنىڭ دۇنيەم، مىنا ءۇي مەنىڭ ءۇيىم دەپ باۋىرىنا باسىپ يەمدەنىپ وتىرعان جوق. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ، كۇلە بەرەدى. حالەلگە قايتا-قايتا تايانىپ، بىردەمە دەگىسى كەلىپ ەدى، اقىرى ايتتى.
— حالەلجان، — دەدى. جۇزىندە «ۇناتپاي قالار ما ەكەن» دەگەن جاسقانشاقتىق بار. — اقبوپە ەكەۋمىز تاڭەرتەڭنەن ايتىپ ءجۇرمىز. اپام بولسا، اۋداندا سىرقاتتانىپ جاتىر. سەن بولساڭ، جاز بويى دالادا جۇمىس سوڭىنداسىڭ. اندا-ساندا ۇيگە كەلگەندە كىر-قوڭىڭدى جۋىپ، تاماق ىستەپ بەرەتىن دە ەشكىم جوق. اپام ساۋىعىپ كەلگەنشە، وسىندا تۇرمايسىڭ با. ەكەۋمىزگە مىنا بولمە جەتەدى. اقبوپەلەرگە انا بولمە... دەنساۋلىق بولسا، تاعى دا كۆارتەردى كەڭىتە جاتارمىز. بيىلعى جىلى سترويتەلدەر جۇزگە جۋىق ءۇي سالماقپىز. ءبارىن اق تاستان قالايمىز. رايحان اپاي تاپقان بۇل تاس ۇلكەن بەرەكە، قۇت ەكەن. تەك ەكى قول قيمىلداسا بولدى. مەن ءقازىر، حالەل، ايىنا ءۇش جارىم مىڭعا اينالدىرامىن. الگى كوتەنوك دەگەن باستىعىمىز مەنى پەرەدوۆوي سترويتەل دەپ كەتتى عوي. باس امان بولسا، ديىرمەن تارتۋدان قيىن بولىپ پا. حالەل، سەنى دە ماقتاپ ءجۇر عوي، وسپاننان كەيىنگى شوپر دەپ.
— وسپانعا جەتۋ قايدان كەلسىن. ودان كەيىن دە تالاي ۇزدىك شوفەرلەر بار. دەرياگيندى قايدا قوياسىڭ؟! ءبىراق ول...
— دەرياگينىڭ الگى سەنىمەن جۇرەتىن شوپر ما؟ ءوزى ماسكۇنەم دەيدى عوي. قالايشا پەرەدوۆوي بولادى؟
— اتتەڭ، ىشكىش. ايتپەسە وسپاننان كەم شوفەر ەمەس.
حالەل دەرياگيننىڭ ەڭبەكقورلىعىن، ونىڭ ماشينا جۇرگىزۋ شەبەرلىگىن ۇزاق ايتىپ ماقتادى. ءبىراق وسى ءتۇننىڭ ىشىندە ودان تۇڭىلەرىن ەزى دە بىلگەن جوق.
تۇنەۋگى جولى اكەسى مەن اگافيا ياپيشكينانى كورىسىمەن ۇيىنەن مۇلدەم بەزىپ، كوڭىلى قۇلازىپ، دالادا قالعانداي جالعىزسىراپ جۇرەتىن حالەل ديكا مەن اقبوپەنىڭ ايتقانىنا كەلىستى.
— ءبىراق، — دەدى، — «مەن جوقتا ۇيدەن كەتتىڭ» دەپ، اپام رەنجىپ جۇرمەسىن. ازىرشە توسەك-ورنىمدى اكەپ جاتىپ جۇرەيىن. ەگەر اپام كونسە، ءبىرجولاتا شىعارمىن.
حالەل مەن ديكا مالجان اعاشىنا كەلگەندە، ناعىز ۇرلىقتىڭ ۇستىنەن شىقتى.
* * *
بۇل كەزدە دەرياگين قاراسايدىڭ ۇيىندە ەدى. قاراساي، اگاشكا ۇشەۋى ستول باسىندا قولدان اشىتقان سىرا ءىشىپ وتىر. البار جاقتان بيداي ارتقان ماشيناسىن شەگىندىرىپ اكەپ ءىشى سەمەنتتەلگەن تەرەڭ ۇراعا تۋرا تاقاپ قويعان. ارتقى جاقتاۋىن اشىپ جىبەرسە-اق ءتىستىڭ سۋىنداي قىزىل بيداي سۋ ەتىپ، ۇراعا توگىلمەك.
— ال، قانە، مىنا سوڭعى ستاكانىڭدى كوتەرىپ قوي، سوسىن بيدايدى توگىپ، بەتىن جاۋىپ الايىق. بۇدان بىلاي كۇندە تەگىن ءىشىپ تۇرارسىڭ، ءوزىمىزدىڭ بالاداي بولدىڭ عوي. كۋنتۋن دەمەي كەلە بەر، — دەن ەدى قاراساي، ياپيشكينا ونىڭ ءسوزىن ويىندى-شىندى قالجىڭعا بۇردى.
— ءبىر ماشينا استىقتىڭ قۇنىن ەكى-ۇش كۇندە ءىشىپ قويار ۆاسيا. ول كەزدە تاعى اكەلەدى عوي.
— ءا، سولاي ما؟ سەندەر ماعان ساتىپ بەرىپ وتىر ەكەنسىڭدەر عوي، — دەپ دەرياگين الدىنداعى سىراسىن قاعىپ سالىپ، كوزى جارق ەتىپ ورنىنان تۇردى. — بەرەتىن سىرالارىڭدى بۇلداماي-اق بەرىڭدەر.
ورنىنان شيرىعىپ اشۋلى تۇرعان دەرياگيننىڭ ءبىر ماشينا استىق تۇگىل، ءبىر ءتۇيىر بيدايدى بۇل ۇيدە قالدىرار گۇرى جوق ەكەنىن سەزىپ، «جارايدى، وسىعان دا راقمەت! قاناعات»، — دەپ قاراساي جۋىپ-شايعان بولىپ الدىن وراپ ءجۇر. — رەتىنە قاراي كورەر. زورلاۋعا بولا ما؟
قورادا الدەكىمنىڭ اياق تىقىرى ەستىلدى. ىشتەگىلەر ۇرپيىسە قالدى. سىرتقى ەسىكتىڭ تيەگى جابىق بولاتىن، بۇل كىم؟ ويلانۋعا دا مۇرشا كەلمەدى، ۇيگە حالەل كىردى. ءتۇسى سۋىق. جاڭا تەبىندەي باستاعان سارى ءتۇبىت مۇرت سەلدىرەي قالعان. تاناۋى قۋسىرىلىپ، جاعى بۇلكىلدەپ، وتىرعانداردى ءۇنسىز شولىپ ءوتتى. قاراساي مەن دەرياگيندە ءۇن جوق. ياپيشكينا عانا تۇلكىشە بۇراڭداپ الدىنان شىقتى.
— حالەلچيك، پروحودي. وتىر، — دەپ بايەك بولىپ جاتىر.
— البارداعى ماشينا سەنىكى مە، ۆاسيا؟ — دەدى حالەل بەرى اتتاماي سىزدانىپ.
— د-دا، مەنىكى.
— ءقازىر الىپ كەت. ۇرانى نەگە قازدى دەسەم، ۇرلىق ءۇشىن قازعان ەكەنسىڭدەر عوي. ۇر-رىلار!
— كىم ۇرى؟! — دەپ ىشىڭكىرەپ العان دەرياگين اتىپ تۇرىپ حالەلگە ءتونىپ كەلدى. جۇدىرىعى ءتۇيۋلى. — بايقاپ سويلە، كوگەرشىنىم!
حالەل جاسقانعان جوق:
— ۆاسيا، باياعى جالعىز اعاش تۇبىندەگى ەندى بولماس. ءقازىر بەس مينۋتتىڭ ىشىندە وسى ارادان كەتپەسەڭ، تۋرا مورگۋننىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەسىڭ. قانە، تايىپ تۋر، — دەدى دە توسەك-ورنىن الۋعا شىعىپ جۇرە بەردى.
— مەن ءوزىم دە كەتەمىن، سەنەن سۇرامايمىن. — كۇمىلجىپ بىرگە شىققان دەرياگيننىڭ الدىن قاراساي كەس-كەستەپ ءجۇر:
— وي، ۆاسيا، سول حالەلدەن قورىققانىڭ با؟ توگە بەر، ءوزىم جايعاستىرامىن.
ەكىنشى بولمەدەن كورپە-جاستىعىن الىپ جاتقان حالەلگە كەلىپ، قاراساي زەكي باستادى:
— وي، ادام بولمايتىن نەمە. مەنى اسىراپ، كوسەگەمدى كوگەرتە مە دەپ جۇرسەم، ەندى ۇيگە كەلگەن ريزىقتان ايىرعىڭ كەلدى مە؟!
— ۇرلىق تا ريزىق بولىپ پا؟!
— ريزىق ەمەي، نەمەنە! ەرتەڭ قىستا اق ناندى اياعىڭمەن تەۋىپ وتىرساڭ، ودان ارتىق نە كەرەك؟!
— بۇل ۇيدە وتىرىپ نان جەمەي-اق قويايىن. انا ياپيشكينا ەكەۋىڭىز جەسەڭىزدەر بولار. — حالەل ياپيشكينانى اۋزىنا الۋىن السا دا، ىزادان با، ۇياتتان با، ايتەۋىر ەكى بەتى دۋ ەتە قالدى. ءبىراق قاراساي بالاسىنىڭ الدىندا ۇيالعانى بىلاي تۇرسىن، بەتى بۇلك ەتپەستەن:
— اعايشادا جۇمىسىڭ بولماسىن. ساندالما ولاي، — دەپ زىرك ەتتى.
حالەل اكەسىنە جالت ەتىپ قارادى دا، جاستىقپەن قاعا-ماعا تىسقا شىقتى. دەرياگين دە ماشيناسىن الباردان شىعارىپ، الدى-ارتىنا قاراماي زىتىپ بارادى. ەسىك اشىلعان سوڭ ديكا دا حالەلمەن بىرگە ۇيگە ەنىپ، توسەك-ورىندى كوتەرىپ، ماشيناعا سالىسا باستادى.
جۋان بەلدىگى مەن قۇرساۋسىز دوڭعالاعى عانا قالعان، ىستىققا قاڭسىعان كوك اربادا ەكى-ۇش سيىر بۇزاۋىمەن بايلاۋلى جاتىر ەدى. حالەل حولموگور تۇقىمدى ءداۋ قارا الا سيىردىڭ باس ءجىبىن شەشىپ ديكاعا ۇستاتا بەردى. بۇلارمەن ەرە شىققان قاراساي العاشقىدا تۇسىنە الماي تۇرىپ قالعان. ۇزاي بەرگەندە تالتاڭداي جۇگىرىپ، سيىردىڭ باس جىبىنە جارماستى.
— مۇنى قايدا اپاراسىڭ؟ وي، اقىماق نەمە، سەن دە تىرىلەيىن دەگەن ەكەنسىڭ، — دەپ ديكانى كەۋدەدەن نۇقىپ قالعان. بۇرىن بەتىنە تۋرا قاراي المايتىن ديكا ەندى ەلەگەن دە جوق. ءتورتباق اۋىر دەنەسى بىلق ەتپەي سيىردى جەتەكتەپ بارادى.
— سيىردا جۇمىسىڭىز بولماسىن. انا جالەلدىڭ بالالارىنىكى بۇل، — دەپ حالەل سيىردىڭ ساۋىرىنان الاقانىمەن سالىپ-سالىپ جىبەرگەندە، تۇياقتارى سىرتىلداپ مارعاۋ اياڭداعان ۇيدەي سيىر جاقتىرماي سۋلى تاناۋى قاتتى پىسىلداپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قالدى. مۇيىزگە جارماسىپ قاراساي مۇرتتاي ۇشتى. ەرتە تۋعان، تايىنشاداي قارا بۇزاۋ سيىردىڭ قۇيرىعىنا بايلاۋلى بولاتىن. ەكى جاققا بۇلتىڭداپ، جۇلقىپ قالعاندا، ەنەسىنىڭ قۇيىرشىق ۇشىن جۇلىپ الدى. ورنىنان قايتا تۇرعان قاراساي بۇزاۋدىڭ سۇيرەتىلگەن باس جىبىنە ۇمتىلعان. باس جىپتەن ۇستاي بەرگەندە موڭكي جونەلگەن بۇزاۋ ەنەسىنىڭ الدىنا ويناقتاپ ءبىر-اق شىقتى. قاراسايدىڭ قولىندا باسىنان دىردەكتەپ قان اققان ۇزىك قۇيىرشىق قانا قالا بەردى.
* * *
كەلەسى كۇنى دەرياگين جۇمىستان شىقتى.
حالەل كەشەگى كورگەنىن ەگىن باسىندا ءجۇرىپ ءبىر قاعا بەرىستە تاماراعا ايتىپ ەدى، تامارا وزىنە باس سالدى:
— سوندا سەن جاسىرىپ قالماقسىڭ با؟ ودان اسقان قىلمىس بار ما؟ سەن ۇستىنەن شىقپاساڭ عوي، ول ءبىر مaشينا استىقتى توگىپ كەتپەكشى. جوق، ەرتەڭگى كۇنى ول اشىلسا كورە-تۇرا جاسىرعان ادام دا ولارمەن بىردەي جاۋاپ بەرەدى.
— ءبارىبىر ول بيدايدى قايتادان الىپ كەتتى عوي، — دەپ حالەل اڭداماي ايتىپ قالعانىن دەرياگينگە وشتىكپەن ايتقانداي كورىپ، ىشتەي وكىنىپ ەدى، تامارا ىرىق بەرمەدى. اقىرى ەگىن ارالاپ جۇرگەن مورگۋنعا جەتكىزگەن.
مورگۋن ومىرىندە مۇنداي كۇيىنبەگەن شىعار: دەرياگيندى قولما-قول تاپتىرتىپ الىپ جەر-جەبىرىنە جەتتى. — ۇيات قايدا؟ ار بار ما وزىڭدە؟ ءقازىر ءبىر ماشينا استىق تۇگىل ءبىر ءداندى دالادا قالدىرعان ادام مەملەكەت الدىندا، حالىق الدىندا جاۋاپ بەرەدى. ول ءۇشىن كىمنىڭ ماڭداي تەرى توگىلدى؟ نەگە ونى اياققا باساسىڭ؟
— مەن نە ىستەپپىن؟
— نە ىستەمەدىڭ؟! ءبىر ماشينا استىقپەن ءتۇن ورتاسىندا قايدا تەنتىرەپ ءجۇرسىڭ؟!
— كىم ايتتى ونى؟
— كىم ايتقانىن قايتەسىڭ، قانە ءقازىر كىلتتى مىنا موروزوۆقا تاپسىر. ەندى ساعان سەنىپ استىق تاسىتۋعا قاقىم ءى؛وق. بيىل رايحان سۇلتانوۆنانىڭ ءسوزى ءۇشىن قالدىرىپ ەدىم. جەتەدى ەندى.
دەرياگين قارسىلاسۋعا وقتالا بەرىپ ەدى، مورگۋن ورنىنان اتىپ تۇردى:
— سەنىمەن داۋلاسىپ تۇراتىن ۋاقىت جوق. جولداس موروزوۆ، مۇنىڭ ماشيناسىن باسقا ادامعا بەر. ال سەن، دەرياگين، قاتەڭدى مويىنداپ، ەندىگارى ونداي قىلمىسقا بارمايمىن دەسەڭ سوڭعى رەت ەسكەرتەمىن، باسقا جۇمىسقا تۇر. توك باسىندا، ديسپەچەرلىكتە نە بەنزوكولونكادا ىستەۋىڭە بولادى.
— راحمەت! — دەپ ماشينا كىلتىن ستول ۇستىنە لاقتىرىپ تاستاعان دەرياگين كەڭسەدەن شىعىپ جۇرە بەردى. «وح، حالەل، حالەرا، تۇرا تۇر. كەگىمدى الدىم دەپ جۇرگەن شىعارسىڭ. كورەرمىز!» — دەن تىستەنگەن بويى قاراسايدىڭ ۇيىنە بەتتەدى.
* * *
ءتۇن ورتاسىندا سوۆحوزعا ءبىر شاقىرىمداي جەردەن وت شىقتى. لاپ ەتكەن ءتىلسىز جاۋ الگىندەي بولماي كوك تىرەگەن باعاناداي سوزىلىپ ۇزارا قالدى. اسپانعا تىك شاپشىعان قىزىل جالىن ءتىلى ماڭىنان ەشتەمە تابا الماعانداي جالماڭداپ قىزىل اۋانى جالاپ-جالاپ الدى. توڭىرەك جاپ-جارىق. بريگادا باسىنداعى مەن قىرمانداعى جۇمىسشىلاردىڭ وياۋى اتتان سالىپ جاياۋ-جالپىلاي جۇگىردى. جول-جونەكەي استىق تاسىعان ماشينالار بۇرىلىپ الىپ، ءقايسىبىرى توتەلەي ءتۇسىپ، ەندى ءبىرى كەرى اينالىپ، ءورت شىققان جاققا قاراي قۇيىنداي ۇشتى. ابىر-دابىر. سوۆحوز ءىشى دە لەزدە حابارلاندى. سىرت كيىمدەرىن ىلە سالا، جالاڭ باس جەتكەندەرى دە بار. رايحان «جاڭا تالاپ» جاقتاعى الىس بريگادا باسىندا بولاتىن. جيىرما شاقىرىم جەردەن كورىپ، العاشقىدا جاي اشەيىن بىرەۋلەر جاعىپ وتىرعان وت شىعار، ءبىر ورنىنان تاپجىلمايدى عوي دەپ، جايباراقات ءجۇر ەدى، جالىن ۇدەي سوققاندا بارىپ، مىناۋ ەگىنگە تيگەن ءورت بولماسا يگى دەپ، جۇرەگى الىپ-ۇشىپ جالما-جان ماشيناعا ءمىندى. ءبىراق ۇلگەرگەن جوق. جول الىستىق ەتتى. وت جالىنى باسىلىپ، ۇڭىرەيگەن تۇندەي قارا ءتۇتىن بىقسىپ جاتقاندا جەتتى. انادايدان اپتابى بەتتى كۇيدىرىپ، كوك الا، قىزىل جالىن سۋماڭداپ تۇرعاندا جەتكەن مورگۋن. ودان بۇرىن كەلگەندەر وتتى سابالاپ ءجۇر. وت ودان سايىن ورشەلەنەدى. مورگۋن ەندى جاقىنداي بەرگەندە الدەنە گۇرس ەتە قالدى دا، قاڭعىر ەتىپ ساندىقتاي زات اسپانعا اتتى. قارا ءتۇتىن ارالاس ۇيدەي وت بۇرق-بۇرق كوككە شاپشىپ شاشۋداي شاشىلىپ، اۋەدەن جالىن جاۋدى. قارا جولعا جارق ەتىپ وت توگىلدى. ءاۋ دەسكەندەي ءتورت رەت قاتارىمەن تارس-تۇرس مىلتىق اتىلدى دا، جانىپ جاتقان الىپ ماشينا ىڭق ەتىپ شوگىپ قالدى. قاڭعىرلاپ اسپانعا اتقان — ماشينا بۇيىرىندەگى بەنزين قۇيعان ارتىق باك ەكەن دە، مىلتىقشا اتىلعان — وتقا كۇيىپ جارىلعان بالوندار ەكەن.
ماشينانى اينالا قورشاپ العان ادامداردىڭ ءبىرىنىڭ ەسىنە كەلمەپتى، مورگۋن:
— شوفەر قايدا؟ كىمنىڭ ماشيناسى، — دەگەندە عانا ەكى-ۇش جىگىت كابيناعا ۇمتىلدى.
لاپ بەرىپ جانعان وت لىپ ەتىپ ءسوندى. ماشينانىڭ قۇر تەمىرلەرى، قاڭقاسى عانا قالعان. اڭعال-ساڭعال سيديعان راما — جۇرتتا قالعان ەسكى جاداعاي اربا سەكىلدى. ەكى بۇيىرىنە قاق جارىلا توگىلگەن بيداي قاپ-قارا. تاباعا ماي قۇيماي قۋىرعانداي شىتىرلاپ، بەتىندەگى بيدايلار شەگىرتكەشە شىرت-شىرت سەكىرەدى.
ەكى ەسىگى اڭقيىپ كابينا بوس قالدى. شوفەردى ىزدەگەندەر وتىرعىشتىڭ بالقىعان ءقوشقارمۇيىز پرۋجينالارىن عانا سيپالادى. شوفەر جوق. جىم-جىلاس. تىم قۇرىسا جانعان سۇيەگى نە ءبىر جاپىراق كيىمى كورىنبەيدى. كابينا ىشىنەن ماقتا كۇلىنەن باسقا، بوتەن كۇل تابىلمادى.
— توقتاڭدار، — دەگەن ايەل داۋسى ساڭق ەتتى. باس ينجەنەر رايحاننىڭ داۋسى. — ماڭىنان اۋلاق تۇرىڭدار. جانار ماشينا جانعان ەكەن. ەندى ەشتەمەسىنە تيىسپەڭدەر. اۆتوينسپەكسيادان ادام كەلگەنشە، راما وسى جەردە تۇرسىن. باسقا ماشينالار اينالىپ وتەتىندەي ەكى جاعىنا بەلگى قويايىق. ال ەندى تاراڭىزدار.
ماشينا جانعان جەر — ۇلكەن قارا جول. جولدىڭ ەكى جاق قاپتالى قالىڭ بوز. ەگىن بۇل تۇستا جوق. بوزعا سەكىرىپ تۇسكەن وتتى كەلگەندەر لەزدە سوندىرگەن. اۋماعى ەكى مەتردەي قاۋدىڭ ك ۇلى عانا جاتىر. «وت قالاي شىقتى، بۇل كىمنىڭ ماشيناسى، شوفەرى قايدا؟»
مورگۋن قالتا شامىن جاعىپ، بەتىن قارا قوجالاق كۇيە باسقان ىستىق قاڭىلتىردى جەڭىمەن ءبىر سۇرتكەندە، ماشينا نومەرى يەسىن ايتىپ تۇردى. قايتىپ ول جەرگە ەشكىم جولاي المادى. مورگۋن رايحانعا كۇبىر ەتتى:
— حالەلدىڭ ماشيناسى ەكەن. تالجانوۆ.
— حالەل تالجانوۆ.
* * *
ءتۇن جارىمدا بۇكىل سوۆحوز ادامدارى جانعان ماشينا دۇربەلەڭىندە جۇرگەندە تەك مالجان اعاشىنىڭ باۋىرىنداعى جالعىز ءۇي عانا بۇدان بەيحابار ەدى. ءورت سونەر-سونبەستە ولار دا ەستىدى. اۋەلى الا مويناقتار شابالانا ءۇرىپ، ءۇيدى اينالا جۇگىردى دە، لەزدە داۋىستارى سەمدى. تەگى تانىس بىرەۋ بولسا كەرەك. اعاشكانىڭ تىپ-تىعىز مايلى جونىنا مۇرىن تىرەي قورىلداعان قاراساي ويانىپ، باسىن كوتەرمەستەن تىڭ تىڭداعانشا بولعان جوق، تەرەزە دۇرسىلدەدى.
اعاشكا ۇشەۋى ىشكەن سىرانىڭ اقشاسىن ۆاسيادان ساناپ الۋدى ۇمىتپاسا، قاراساي — قارا شۇبار جىلانداي ىشتە يىرىلە ءتۇسىپ جاتقان سۇمدىعىن ۇمىتپادى: «دەرياگين مەن حالەل اراسىنداعى جازداعى توبەلەسكە رايحان ءمان بەرمەپ ەدى. اقىر اياعى نە بوپ شىقتى؟ مەن ەسكەرتكەنمىن. ەلەمەدى. مىنە، باسشىلىقتىڭ ناشارلىعى قايدا؟ مۇنى جوعارعى جاققا جەتكىزۋ كەرەك»، — دەپ بەتتەگى قارا قال مەيىرىمسىز جىبىر ەتتى. «ازىرشە ەشكىمگە سەزدىرمەۋ كەرەك. ايتپەسە ۇرلانعان استىقتىڭ كەسىرى ءتيىپ كەتۋى دە مۇمكىن».
— ەندەشە، ۆاسيا، سەن قورىقپاي-اق قوي. دانەمە دە بولمايدى.
— قالايشا دانەمە بولمايدى؟ بىرەۋدىڭ ماشيناسىن جاندىرىپ جىبەرگەن ادامعا دانەمە بولماۋشى ما ەدى؟
— ول راس، — دەدى قاراساي دەرياگيننىڭ بۇيرا شاشىن ۋىستاي تارتىپ. — ءبىراق سەن ەكەنىن قايدان بىلەدى؟
— نە دەپ وتىرسىڭ ءوزىڭ؟ مەنىڭ بەتىمدەگى كۇيىكتى قايدا جاسىراسىڭ؟
— كۇيىك قانا ەمەس، سەنىڭ ءوزىڭدى دە تۇگەل جاسىرا الامىن.
— جارايدى، جۇباتپاي-اق قوي. — الپامساداي دەنەلى، مىنەزى ۇردا-جىق ادۋىن جىگىتتىڭ ەڭسەسى تۇسكەن، ءمۇلايىم. قانشا ىشسە دە سەرپىلەر ءتۇرى جوق.
— ەشقانداي جۇباتۋ ەمەس. ەگەر باسىم امان قالسىن دەسەڭ، مەنىڭ اقىلىمدى ال... تۇرا تۇر... تىڭداساڭشى اۋەلى: سەن مىنا تۇرىڭمەن بىرەۋدىڭ كوزىنە تۇسسەڭ، ماشينانى جاندىرعان سەن ەكەنىڭ بەسەنەدەن بەلگىلى بولادى. سوندىقتان سەن انا ءبىر قوراداعى بولمەدە قاشان كۇيىگىڭ جازىلعانشا جات. سوڭىنان ءبىر تۇندە جىم-جىلاس كەتىپ قالارسىڭ. قوسيمانوۆتىڭ اتاسىنىڭ ۇيىنە بەيساۋات ادام كەلمەيدى دە، ەشكىم تىنتپەيدى دە.
دەرياگيننىڭ ۇيقىسى اشىلعانداي، لەزدە سەرگىپ، قاراسايعا باجىرايا قارادى:
— سوندا وعان حالەل جاۋاپتى بولماي ما؟
— نەمەنە؟ حالەل؟.. ۆاسيا، ەگەر بۇل اقىل كوكەيىڭە قونبايدى ەكەن، ماعان سەنىڭ ولگەن-تىرىلگەنىڭنەن كەلەر، كەتەر ەشتەمە جوق. بار وندا، جارقىنىم! ءجونىڭدى تاپ. ماعان ءبارىبىر... ال وسىعان كونەدى ەكەنسىڭ، — دەدى قاراساي، — سەنى ىزدەپ، سۇراستىرعان بىرەۋ بولسا، سوۆحوزبەن ەسەپ ايىرىپ كەتىپ قالعان دەيمىز. ول ءۇشىن بىلاي ىستە: «رايحان سۇلتانوۆنا ينجەنەر بوپ تۇرعاندا، شوفەرلىك جۇمىس ىستەۋىمە بولمادى، مەنىڭ كەتۋىمە سەبەپ وسى»، — دەپ اۋدانعا جازىپ جىبەر. بۇل سەنىڭ كەتكەندىگىڭنىڭ شىن ايعاعى بولادى. سوندا سەنى ەشكىم ىزدەمەيدى. تۇنەۋگى سكلادتاعى ۋاقيعادان كەيىن رايحاندى جازعىرساڭ، ءوتىنىشىڭ سەنىمدى بولادى.
دەرياگيننىڭ كوز الدىنا رايحان كەلدى. جالىن شارپىعان كۇيىك بەتى ىسىپ-جانىپ كۇيدىرىپ بارادى. تاپ ءقازىر دە رايحان جاعىنان تارتىپ جىبەرگەن سەكىلدى.
— جاقسى، دياديا كاراپەت! مەن سولاي دەۋگە بەكىندىم.
— مەن ءوزىڭ ءۇشىن ايتامىن. ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، جىگىت بولماي كەيىن ءبىر پالەسىن ماعان اۋدارا سالاتىن سۋ جۇرەك بولساڭ، وسى باستان مەنەن اۋلاق.
دەرياگيننىڭ كوزى جارق ەتتى. قاجىپ، تالىپ قانتالاعان وتكىر كوزدە ماعىناسىز نامىس وتى بار:
— مەن عۇمىرىمدا ەشكىمدى الا ولگەن ەمەسپىن.
— ەندەشە، اعايشا، قۇي قانە! ۆاسيانىڭ امان قالۋى ءۇشىن!
ءبىراق ۇشەۋى ءۇش ءتۇرلى تىلەكپەن ءىشتى، دەرياگين: «وسىدان امان قالسام، ەندىگارى اۋزىما ۇرتتاپ الماسپىن. وسى اقىرى بولسىن»، — دەپ ءىشتى. ياپيشكينا: «دەرياگيندەر كوبەيىپ، تابىسىم مولايا بەرسىن»، — دەپ ءىشتى، قاراساي: «ۇيىپ وتىرعان سەميامدى بىت-شىت قىلىپ ەڭ كەلمەي جاتىپ. ساعان مىسقالداي بولسا دا ءسوز ەرە بەرسىن، جاماندىق جامالا بەرسىن»، — دەپ رايحانعا ىشتەي قارعىس ايتىپ ءىشتى.
* * *
تاپ وسى ءتۇنى حالەل بىرگە تۋعان اپاسىنداي اياۋلى اقبوپەدەن ايىرىلاتىنىنا انىق كوزى جەتپەسە دە، كوڭىل شىركىن الدەنەنى سەزگەندەي تىقىرشىپ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، ۇيىقتاي المادى. اقبوپە مانا شوپر وسپاندى اتتاندىرىپ سالۋعا تىسقا ەرە شىققان. سودان قايتىپ ورالمادى. قويۋ ماقپال ءتۇننىڭ بوياۋى سۇيىلىپ بارادى. الا كولەڭكە تارتا باستاعان اقتاڭداق تاڭ بوزارىپ، جاڭا ءۇيدىڭ بيىك تەرەزەسىنەن ىشكە ءۇڭىلدى. حالەل باسىن قىمتاي ءتۇسىپ، ەتپەتىنەن جاتىپ ەدى، جەڭگەسى ەسىنەن شىقپاي قويدى. قىزعانىش پا؟ بالالىق پا؟ الدە قالتقىسىز جاستىق سەزىمنىڭ شىن ويانىپ، باس كوتەرە باستاعانى ما؟ تىستا ءوزارا سويلەسكەن وسپان مەن اقبوپەنىڭ اڭگىمەسى دە بۇل كەزدە حالەلگە تىرەلگەن-دى. بۇرىن كەزدەسكەندە كوزبەن عانا ۇعىسىپ، تاعدىرلارىنىڭ ۇقساستىعىن ىشتەي سەزىپ، بىر-بىرىنە لايىق جاندار ەكەنىن ءۇنسىز عانا تۇسىنىسەتىن بۇل ەكەۋى بۇگىن بۇكپەسىز اشىق سىرلاستى. ۇياڭ قىزدارداي رەتسىز قىلىمسۋدى بويىنا شاق كورمەيتىن اقبوپە وسپانمەن شىن سىرلاستى.
— راس، — دەدى ول اڭگىمە حالەل جايىنا اۋعاندا، — ءوزىم دە قورقا باستادىم. بۇرىن ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي بولىپ ويناپ-كۇلىپ جۇرەتىن حالەل كەيىنگى كەزدە ماعان باسقاشا كورىنەدى. ءتىپتى ايتۋعا اۋزىم بارمايدى. ءىنى سەكىلدى ەمەس، ەندى شىنىندا دا ءبىر ءۇيدىڭ ازاماتى، قىزعا ءسوز سالاتىن جىگىتىندەي كورىنىپ، الدەنەدەن سەزىكتەنە بەرەمىن.
— ارينە، ادام جاراتىلىسى سولاي عوي، اقبوپە. قانشا تۋىستاي بولعانمەن، كەلە-كەلە... — دەي بەرگەندە اقبوپە شوپر وسپاننىڭ اۋزىن تاعى قاقتى.
— جوق، اتاماڭىز. وعان حالەلدىڭ تيتتەي دە كىناسى جوق.
— كىنالى بولسا شە؟.. ول ءۇشىن ايىپتاۋعا بولا ما؟
— ونىڭىز راس. ءبىراق، حالەل ونداي بوتەن ويدان اۋلاق. سابيدەي ادال بالا. ەكەۋمىزدى اتاي سىرتتاي اتاستىرعاندا حالەلدىڭ نە بولعانىن كورسەڭىز. سول كۇننەن بىلاي سويلەسپەي قويدى. بۇگىن عانا شىن اشىلعانى. جانە بايقايسىز با، بۇگىن ماعان ءبىرتۇرلى بوتەن ادامداي قارايتىن سەكىلدى.
اقبوپە توسىلىپ قالدى. وسپان دا نە دەرىن بىلمەي از تۇردى دا، ءسوزدى قايتا جالعادى.
— اقبوپە، سەن حالەلدى شىن جاقسى كورەسىڭ بە؟
— ە، ول سۇراماي-اق...
— جو-وق، بار ادامنان دەگەنىم عوي.
— ءيا، بار ادامنان ارتىق كورەم، — دەپ اقبوپە قاراڭعىدا وسپاننىڭ جاسي قالعان كوزىنە ءۇڭىلدى. — سول سەبەپتى دە ونىڭ وزىنە تەڭ ادام تابۋىن تۋعان اپاسىنداي تىلەيمىن. ال ءسىز شە؟
وسپان ءوزىنىڭ ورىنسىز سۇراعىنان، ورىنسىز قىزعانىشىنان قىسىلىپ نە دەرىن بىلمەي توسىلا بەردى دە، ەندى ءبىر ءسات اقبوپەنى باۋىرىنا قىستى:
— مەن دە جاقسى كورەم، مەن دە ىنىمدەي كورىن وتەر ەم، — دەپ قۇشاعىنا قارسىلىقسىز ەنە بەرگەن اقبوپەنى ۇزاق ۋاقىت بوساتپاي تۇردى. بۇدان ارعى ۇنسىزدىك تە ۇزاققا سوزىلدى. سوناۋ الىستاعى جۇلدىزدار دا ءۇنسىز جىمىڭداپ، ءقايسىبىرى قۋانعانداي سەكىرىپ، اعىپ جاتتى. تەك شوق اعاشتىڭ باۋىرىنداعى جالعىز ۇيدەن اتەشتەر عانا داعدىلى ادەتىنە باسىپ شاقىرا باستادى.
حالەل تىسقا شىققىسى كەلسە دە، ءوزىن تەجەپ جاتىر ەدى، اقىرى شىداي المادى.
ءۇي ماڭىندا اقبوپەلەر جوق. باتىر-اۋ، قايدا كەتكەن؟ ە، انا ماشينا ىشىندە بولماسا يگى ەدى.
حالەل شوپر وسپاننىڭ ماشيناسىنا جاقىنداي الماي، ۇزاق تۇردى. قاسىنا بارسا، ىشىنەن اقبوپەلەر شىعا كەلىپ، «نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ، ساعان نە جوق» دەيتىندەي كورىنىپ، باتا المادى. جوق، اقىرى تۋعان جەڭگەگە دەگەن قىزعانىش وتى شىداتپادى. ماشيناعا كەلدى، تاياندى. كابينا ىشىنە موينىن سوزىپ قاراي بەرە، ونە بويى قالتىراپ كەتتى. جاڭا عانا قىلت ەتىپ ماڭدايى كورىنگەن وتتى كۇننىڭ كىرپىگى كابينا ىشىنە تۇسكەن: بالشىقتان قۇيعانداي ءبىتىمى سوم شوپر وسپان قىزىل كۇنمەن بىرگە قىزارىپ، الىسقا قاراپ كۇلىمسىرەپ وتىر. ءتۇنى بويى كوز ىلمەگەن ادامداي ەمەس، سەرگەك. ۇلكەن قۋانىش بار جۇزىندە. تەرەزەدەن ۇڭىلگەن ادامدى دا سەزگەن جوق. سەزسە دە مويىن بۇرىپ قارار ەمەس. اقبوپەنىڭ ۇيقىسىن بۇزار ءتۇرى جوق. ونىڭ كەڭ كەۋدەسىنە باسىن سۇيەپ، جاس بالاداي ۇيىقتاعان اقبوپەنىڭ ءجۇزى دە مىنا شىعىپ كەلە جاتقان كۇندەي ەدى.
ءبىر ءسات تۋلاي قالعان قان بىرتە-بىرتە باسىلىپ، حالەل شەگىنە بەردى. قىزعانىش وتى ءىشىن ورتەپ، جۇرەگى ەلجىرەپ اقبوپەسىن، جالەلىنىڭ اقبوپەسىن قيماي ءۇنسىز جىلاعىسى دا كەلدى. ءبىراق بىر-بىرىنە سۇيەنىپ، ءتاتتى سەزىم قۇشاعىندا ءۇنسىز ماۋجىراعان اقبوپە مەن وسپاننىڭ مازاسىن المايىن دەگەندەي اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، الىستاي بەرگەنىن ءوزى دە اڭعارمادى.
ونىڭ جۇرەگىندە قىزعانىشپەن قوسا ەڭ اياۋلى ادامىنا دەگەن تازا، ەڭ جاقسى تىلەكتىڭ دە ۇشقىنى بار ەدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
«مالجان اعاشىنىڭ» باۋىرىنداعى جالعىز ۇيدە دەرياگيننىڭ جاسىرىنىپ جاتقانىنا ءبىراز كۇن بولىپ قالدى. بەتتى شارپىعان جالىن ورنى جازىلدى. مويىنداعى قىزىل شاقا كۇلدىرەگەن كۇيىك كوكەجاسىق ەشكىنىڭ سان ەتىندەگى كىلەگەي قىرتىسشا تىرتيىپ بىتكەن. تەك وڭ جاق قولىنىڭ الاقانى ءسال تىرتىسىپ، جازدىرمايدى. ەندى بىر-ەكى كۇننىڭ ىشىندە كوزگە تۇسپەي، ومبى ارقىلى ءبىر تۇندە جەرىنە كەتپەك.
اۋرۋى جانىنا سونشاما باتپاسا دا، از كۇندە دەرياگين قاتتى جۇدەدى. استان قالماعان دەنى ساۋ ادامعا ءبىر ورىندا تاپجىلماي جاتا بەرۋدەن اسقان ازاپ بار ما؟ ونىڭ ۇستىنە وي قاجىتىپ بارادى. تاس توبەگە شىعىپ العان كۇن ءبىر اراعا ءىلىپ قويعان كونسەرۆى قاقپاعىنداي تاپجىلمايدى. تاڭ اتسا، كۇن باتپايدى.
ءبىراق وسى از كۇندە سوۆحوز ءومىرىنىڭ كالەندارى قارشا بوراپ، دالا رەڭى تەز وزگەرىپ كەتتى. وتاۋ ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن قاراپ وتىراتىن دەرياگيننىڭ كوز الدىندا قالانعان ۇيلەر قاتار تۇزەپ، كوشە بوپ تارتىلىپ، ۇزاپ بارادى. ساپ-سارى ەگىستىك دالا، شاڭى شىققان قۇبا جون كۇز كورپەسىن جامىلىپ بوزاڭ تارتا بەردى. قىراتتاردىڭ ارقاسىندا ساسكەگە دەيىن دىرىلدەپ، تولقىپ جاتاتىن ساعىم تارتىلعان كول سۋىنداي سۋالىپ كەتتى. ايداۋ جولمەن اعىلىپ جاتقان ماشينالاردىڭ كاپوتىنىڭ ەكى جاق قاناتىن القام-سالقام اشىپ تاستاپ، كويلەكشەڭ وتىراتىن شوفەرلەر ەندى باسىنا مالاقاي، ۇستىنە جىلى فۋفايكە كيىپ الىپتى. ماشينا رادياتورىنان كىشكەنتاي عانا كوز قالدىرىپ، قالعان جەرىن جىلى سىرماقپەن تۇمشالاپ العان. تەرەزە تۇبىنە قونىپ، شىرق-شىرق شيقىلداپ وتىراتىن تورعايلار دا جوق.
الىستا اسپان جيەگىندە شۋدالانا ءتۇسىپ جاتاتىن قاز ومىراۋ اقشا بۇلتتار ەگىستىك دالاسىنداعى بىقىرلاعان كومبايننان، مىڭ سان ماشينا جولىنان ۇشقان شاڭنان كىرلەگەندەي بوزارىپ، كۇننەن-كۇنگە سابالاق تارتىپ، تۇتاسا كەلە كۇن كوزىن بۇركەپ تاستادى. كوپ ۇزاماي قارا سۋىق جەل تۇرىپ، كۇز جاڭبىرى باستالىپ ەدى، مىنە ەندى العاشقى قار تۇسكەلى ءبىر جۇما. بۇگىن جاپالاقتاپ جاۋعان قار ۇستى-ۇستىنە توپەلەپ، اسپاننان قۇيىلىپ تۇر. جەر دە، اسپان دا اپپاق.
دەرياگين كەيىنگى كەزدە قارابەتتىڭ ءتىلىن الىپ، بۇلاي جاسىرىنىپ جاتقانىنا قاتتى كۇيىنەتىن بولدى.
تورداعى ارىستانشا بولمە ىشىندە الاسۇرعان دەرياگين: «بۇدان دا قامالىپ جاتقاننىڭ ءوزى ارتىق. نە دەگەن سۋ جۇرەك ەدىم»، — دەپ كوزى قانتالاپ ياپيشكينا جاتاتىن قوناق ۇيگە جۇگىردى.
مۇندا بۇرىنعى تىرشىلىك. ەسىك-تەرەزەنى قىمتاپ العان ياپيشكينا ەكى ادامعا سىرا بەرىپ، قالتالارىن قاعىپ وتىرعان. ولار دەرياگيندى كورگەندە ورە تۇرەگەلدى. ياپيشكينا دا جاڭا كورگەندەي امانداسىپ، سىر بىلدىرمەدى.
— وي، ۆاسيا، قايتىپ كەلگەنسىڭ بە؟ باسە... سوۆحوزدا ماشينا جەتەدى. ءتىپتى مەنىڭ ماشينامدى الشى، نا حودۋ! مەن ەلگە كەتەم، تىڭدى كوتەردىك، جەتەدى ەندى، — دەپ بىرەۋى دۇنيەنىڭ ءبارىن تىندىرعانداي كۇپسىنىپ ەدى، ەكىنشىسى:
— سەنىڭ ءوشىڭدى دە جىبەرىپ جاتقامىز جوق. سۇلتانوۆنانى قۋاتىن شىعارمىز. ول كەتپەي تۇرىپ، مەن ەشقايدا بارمايمىن، اۋەلى ول، سوسىن مەن، — دەپ، اۋزى بولجىراپ، سىلەكەيى اعىپ وتىر. بۇل ەكەۋى دە وسى سوۆحوزداعى ەڭ جالقاۋ شوفەرلەر. تاپقانى تايانعانىنا جەتپەيتىن ىشكىشتەر. العان ەڭبەكاقىلارى ياپيشكيناعا بەرەر قارىزىنا زورعا جەتەدى.
— اعاشكا، انەۋگى حاتتىڭ ك-كوپياسى قايدا، ك-كوپياسى، اپەرشى. وقىسىن ۆ-ۆاسيا. اپەرشى. سۇلتانوۆنانىڭ اياعى كوكتەن كەلەدى. م-مورگۋن دا سوسىن بىزبەن بايقاپ، بايقاپ سويلەسەر. وتىر، ۆاسيا.
— جوق، وتىرمايمىن. كاراپەت قايدا؟
— دياديا كاراپەت پە، — ءبىرىنشى شوفەر اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراپ، سۇق قولىن شوشايتتى. — دياديا كاراپەت، ادام عوي. سەن بىلەسىڭ بە؟ كونەچنو، سەن بىلمەيسىڭ. سەن رەنجىمە! راس ايتامىن، بىلمەيسىڭ. ول ادام عوي. سەن دەگەندە جانى بولەك. ول ۇلكەن ادام. ءبارىن بىلەدى. سەنى اياپ، بىزگە ءوتىنىش جازدىردى. اعاشكا، اعا... اكەلشى ك-كوپياسىن.
ياپيشكينا ىرعالا باسىپ، تۇتىگىپ تۇرعان دەرياگيننىڭ قاسىنا كەلدى:
— ۆاس. ۆاسەنكا، وتىرشى. مەن سەنى سىرامەن سىيلايىن.
— ىشپەيمىن، اقشام جوق، — دەدى دەرياگين كەكەسىنمەن.
— ۆاس، مەن ساعان سەنەم عوي، وسىنداعى ادامسىڭ، كەيىن ءبىر ەسەبى بولار، وتىر، سۇپ-سۋىق براجكا، حمەلى از.
— جوق، مەن قويعانمىن. ۆراچتار قوسپايدى، — دەي سالدى دەرياگين.
— اي، ۆراچتار بىلشىلداي بەرەدى، ءوزىمىز تالاي رەت انتوبۋس ىشكەمىز، — دەپ ەكىنشى شوفەر قوسىلدى. — احاشكا، الگى حاتتى اكەلشى.
— ول نە حات؟ — دەدى دەرياگين.
— قايدا قالعانىن بىلمەيمىن، اۋىزشا ايتساڭدارشى.
— ەندەشە مەن ايتايىن.
— تۇرا تۋر، مەن ايتايىن، — دەپ ەكى شوفەر جارىسا سويلەدى.
— رايكومعا جازدىق.
— دياديا ك-كاراپەت تۋرا ر-رايكومعا جولداڭدار دەدى.
— سوۆحوزدىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى...
— اعا، ەڭ پەرەدوۆوي...
— شوفەرىن ۇنەمى قىسىمعا الىپ باس ينجەنەر سۇلتانوۆنا اقىرى ديرەكتور مورگۋن ەكەۋى، دا، مورگۋن ەكەۋى اۋىز بىرىكتىرىپ، ناقاقتان-ناقاق جۇمىستان شىعاردى. جۇمىسسىز قالعان دەرياگين امالسىزدان سوۆحوزدان ءبىرجولا كەتتى.
— بۇيتە بەرسە، س-سوۆحوزدا ءبىر ادام قالمايدى.
— پراۆيلنو، ءبىر ادام قالمايدى.
— نە سۇلتانوۆنا تۇرسىن، نە ءبىز تۇرايىق، — دەپ ماسەلەنى قاتتى قويدىق.
— اياعىنا، سوۆحوز شوفەر ل ارى دەپ ءوز اتىمىزدى تىركەدىك.
— دياديا كاراپەت قول قويعان جوق. ۇيتكەنى ول شوفەر ەمەس قوي. ءبىراق مولودەس، ساعان جانى اشىپ جازدىرعان سول. پراۆدا سول ادام. ءبىز ماقتانبايمىز. ەگەر ول بولماسا ءبىز ۆووبششە ني رىبا، ني مياسو!
دەرياگين تىستەنىپ، ىزالانىپ تۇرعان. ءۇي ىشىندەگىلەر بايقاعان جوق. ياپيشكينا قاعازدى تاۋىپ الىپتى.
— مىنە كوپياسى، — دەپ دەرياگينگە بەرىپ ەدى، ىزادان بۋلىعىپ تۇرعان جىگىت قاعازعا كوزىن دە سالعان جوق، ورتاسىنان دار ايىرىپ، لاقتىرىپ جىبەردى.
— ۆا-ۆاسيا.
— مۇنىڭ نە؟!
— كاراپەت قايدا؟! — دەپ اقىردى دەرياگين.
— ءبىر جاققا كەتكەن. ءازىر كەلمەيدى. ونى قايتەسىڭ؟
— ولتىرەمىن. بۋىندىرىپ ولتىرەمىن! — دەپ دەرياگين ونە بويى قالتىراپ، ۇيدەن اتا شىقتى.
ياپيشكينا ءبىر تىقىردىڭ شىنداپ تاقاعانىن سەزىپ، ۇيدەگىلەردى اسىقتىرا باستادى.
دەرياگين كوپ ويلانبادى، ءساتى ءتۇسىپ، اۋدانعا كارتوپ اكەتىپ بارا جاتقان حالەلدىڭ ماشيناسىنا وتىرىپ كەتە باردى.
* * *
موسكۆانىڭ حالىق شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرىنىڭ كورمەسىنە جولداما العان تامارا رۋبسوۆا وزىمەن بىرگە جۇرەتىن شوپر وسپاننىڭ ماشيناسىندا كەلە جاتىر ەدى، جولدا ۆولوديا كوتەنوكتى كورگەن سوڭ، جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى. تاپ ءقازىر كيىم كيىسىنە، تۇس-الپەتىنە قاراپ قىردا تراكتورمەن جەر جىرتقان، كومباينمەن ەگىن ورعان قىز دەپ ەشكىم ايتپاس. ۇستىندە جاعاسى التايى قارا تۇلكى، قيىلعان مىقىنمەن مىقىن پالتو. ءساندى تىگىلگەن تۇكتى بورىكشە دە ۇناسىپ تۇر. بەتىنە وپا جاعىپ، ۇپ-ۇزىن قايقى كىرپىكتەرىن، ەرنىن بوياعان سۇيرىكتەي قىزدىڭ ءوڭىن اشا تۇسكەن. ەگەر ءبىر ءسات كىرپىك قاقپاي، كوگىلدىر اسپانداي ۇلكەن كوزىن الىسقا قاداپ، جۇقا قارا بىلعارى كيگەن قولدارىن ەكى جاعىنا جايىپ، قيمىلسىز قاتىپ تۇرا قالسا، تۋرا مۇقيات جاسالعان مانەكەن دەپ قالارلىق.
— و، تامارا، قاشان جۇرەسىڭدەر، پوداركانى كوبىرەك اكەل، — دەپ كوتەنوك باس سالدى. — سەن بىزگە ايتپاي قالايىن دەپ ءجۇرمىسىڭ؟ ول بولمايدى.
— نەگە؟ سەن ءوزىڭ ءقازىر ۇمىتپاي تۇرعاندا ايتىپ قويشى. ساعان نە اكەلەيىن، كوتەنوك، كىشكەنتاي تىشقان ويىنشىقتار اكەلسەم بولا ما؟ — تامارا قالجىڭداپ كۇلىپ ەدى، كوتەنوك تا قوسا كۇلدى.
— مەيلىڭ، نە اكەلسەڭ دە ءبارىبىر.
وسى كەزدە بۇلاردىڭ تۇسىنان حالەل وتە بەرگەن. كىلت توقتادى دا، اۋەلى شوپر وسپاندى، سوسىن تامارانى قۇتتىقتادى:
— قۇتتىقتايمىن، تامارا، جولىڭ بولسىن!
— راقمەت! ءوزىڭ اسىعىپ قايدا باراسىڭ؟
— اۋدانعا. ءبىز ءقازىر كارتوشنيك بولدىق قوي. ال، كورىسكەنشە ساۋ بول! جولىڭ بولسىن! — دەدى تاعى دا.
ءبىر ماشينا كارتوپ تيەگەن حالەل جاپالاقتاپ جاۋعان قار استىندا ۇزاي بەرگەندە وكپە تۇستان بىرەۋ قول كوتەرە جۇگىرىپ توقتاتتى دا، ءمىنىپ كەتتى.
— اۋ، اناۋ دەرياگين ەمەس پە؟ و ل كەتكەن جوق پا ەدى، — دەپ كابينا ىشىندە وتىرعان شوپر وسپان ورنىنان ۇشىپ كەتە جازدادى. قارسى بەتتەن كەلە جاتقان بىرەۋ سول ماشيناعا قاراي ۇمتىلا بەرىپ قۇلادى. ماشيناداعىلار اڭعارعان جوق. ۇزاپ كەتتى.
تامارا دا تاڭىرقاپ قالدى.
— ول شىققان! باعانا شىعىپتى. — كوزىلدىرىگىنە تۇسكەن قاردى ءسۇرتىپ، سۇزىلە قاراعان كوتەنوك الىستان دەرياگيندى تاني المادى. — سول بولۋى دا مۇمكىن.
— قانداي باقىتسىز جىگىت ەدى. سەن ونى كەيىنگى كەتەر كەزىندە كورسەڭ، قانداي جۇدەگەن. كيىمى دە توزعان.
— كۇندە ءىشىپ جۇرسە قاي ادامدا قۇن بولۋشى ەدى. ونى بىرەۋ زورلاپ پا؟
— ارينە ونى قۇرتقان وسى ىشىمدىك قوي. — تامارا مەن كوتەنوك ماشينا تاساسىنا قاراي ىقتاپ ەدى.
شوپر وسپان سيگنالدى باسىپ قالدى:
— تامارا، تەزدەت، جولعا ازىرلەنۋ كەرەك. مەن ءالى ۇيىمە دە بارعام جوق.
— كازر-كازر، دياديا ۋسپان، بير مينۋت، — دەپ كەلگەلى حالەلدەن ۇيرەنگەن بىر-ەكى سوزىمەن قازاقشالاپ، تامارا قايتادان ءتۇسىن سۋىتا قارادى كوتەنوكقا.
— نەسى ايانىشتى؟ ءوز قارا باسىن الىپ جۇرە الماعان جىگىتكە نە اياۋشىلىق كەرەك؟ وسى سوۆحوزدا دياديا ۋسپاننان كەيىنگى ۇزدىك شوفەر سول ەدى. ايىنا قانشا تابىس تاۋىپ تۇردى: ءۇش مىڭ، ءتورت مىڭنان اينالدىرعان جوق پا. ءبىراق نە كەرەك، سونىڭ ءبارى اراققا كەتتى. ءجىبى ءتۇزۋ كيىنگەن دە جوق. نە شەشەسىنە پايداسى جوق. اقىرى ماستىقتىڭ سالدارىنان قىلمىس جاساي جازداپ، جۇمىستان شىقتى.
كوتەنوك اۋىر ءبىر كۇرسىندى دە، كوزىلدىرىگىن قول ورامالىمەن ءسۇرتىپ قايتا كيدى:
— تامارا، ءبارىمىز تىڭعا ءبىر كەلدىك. ءبارىمىز ءبىر كەزدە جاقسى جولداستار ەك. ءبىراق وسىندا كەلگەلى ۆاسيانى قامقورىمىزعا الىپ، قول ۇشىن بەرە المادىق.
— دارداي ەركەككە نە قىلعان قامقورلىق!
— جوق، تامارا. ولاي ەمەس. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم دە وسى ەدى. ونىڭ وسىنشا كوپ ءىشىپ كەتكەنىن بىلەمىسىڭ؟ ول سەنىڭ كۇيىگىڭنەن ءىشىپ ءجۇر. سەنى سۇيگەندىكتەن ءىشىپ ءجۇر.
تامارا سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى دە، لەزدە كۇلكىسىن تىيا قويدى.
— ۆولوديا، سەن دە قىزىقسىڭ.
شىنىندا دا كوتەنوك ەمەس، ناعىز كوتەنوكسىڭ. بىرەۋدى سۇيگەن ادام ماسكۇنەم بولادى دەگەندى قايدان ەستىپ ءجۇرسىڭ؟ اراقتان ءوش العان ادامدى كوردىڭ بە؟
— ەح، قىزدار! سەندەر جىگىتتەردىڭ كەم-كەتىگىن كورىپ، مىنەۋگە، سىناۋعا شەبەرسىڭدەر. ءبىراق سولاردىڭ جاقسىلىق قاسيەتىن ىزدەۋدى، ىشكە تەرەڭ ءۇڭىلۋدى ويلايسىڭدار ما؟ باسىنا كۇن تۇسكەندە: ماحاببات وتىنا كۇيگەندە نە قورلىق كورگەندە — ءار جىگىت ءار ءتۇرلى ءومىر كەشەدى. بىرەۋلەر تاۋسىلا قايعىرىپ، سارى ۋايىمعا ءتۇسىپ باسىن كوتەرە المايتىن كارى مىسىقشا ءجۇنجىپ كەتەدى. ەندى بىرەۋلەر اشىنىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، الاسۇرادى. سىرتى ماي جاققان توقاشتاي جىلتىرايدى، ءىشى كوگەرىپ، ءشىري بەرەدى. ال تاعى بىرەۋلەر بار: وعان قيىندىق تا، قۋانىش تا ۇيرەنىسكەن كورشىسى. ءبىر قالىپتان اينىمايدى. دۇنيەدە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىنا ەسەپ تە بەرمەيدى. تولقىن ايداعان تىعىنداي تارتا بەرەدى.
— بۇل جاعىن ويلاماپپىز، — دەپ تامارانىڭ كوزى كۇلىمدەدى. — ال، سوندا ۆاسيا قايسىسىنا جاتادى، كارى مىسىق پا، ءىشى كوگەرگەن مايلى توقاش پا، قالقىعان تىعىن با؟
كوتەنوك ءوز سوزىنە مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى:
— مەنىڭ تەڭەۋىم ونشا ءساتتى بولىپ شىقپادى-اۋ دەيمىن.
— جوق، جوق...
— ايتسە دە، ۆاسيا توقاشقا كەلەدى.
ەكەۋى تاعى كۇلدى.
— ولاي دەيتىنىم، — دەپ، كوتەنوك ءوز ءسوزىن جانداندىرا ءتۇستى. — ۆاسيا سىرتتاي قاراعاندا ەشتەمەنى ويلامايتىن، الدىڭ-دۇلدىڭ پارىقسىز جان سياقتى. ءبىراق ءبارى ىشىندە. ول سەنەن ايرىلىپ قالعانىنا كەيىن وكىنىپ ءجۇر. ءومىر بويى وكىنەدى. ال سەن بولساڭ تىم قۇرىماسا ونىمەن جوندەپ ءبىر اۋىز ءتىل قاتقىڭ كەلمەيدى. جوق، تامارا، ولاي بولمايدى. سەنىڭ كوڭىلىڭ ءبىرجولا سۋىعان شىعار. سوندا دا، ول ادام عوي. جولداس قوي. دۇرىس جولدان تايدىرماۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. جو-جوق... سەن قارسى داۋ ايتپا. مەنىڭ بار سۇرارىم سول: تامارا، جاڭاعى ۆاسيا بولسا سەن ونىمەن كەتپەي تۇرىپ سويلەس. بار شىندىعىڭدى ايت. كوزىن اش. ول دا ومىردەگى ءوز جولىن تاپسىن.
جول ۇستىندە قۇلاعان ادام تالتىرەكتەي باسىپ ورنىنان تۇرعان. وسىلاي قاراي قالباڭداپ كەلەدى. ماستىعىن سەزدىرمەيىن دەپ، جىلدام ءجۇرىپ كەتكەندە، ەڭسەسىن ۇستاي الماي، اياقتارى شاتقاياقتاپ قالادى دا، بىر-بىرىنە شالىنىپ، قايتادان گۇرس ەتىپ قۇلايدى. قايتا تۇرادى. اقىرى جەتتى. قالت تۇرا قالىپ، تەرىس كيىپ العان مالاقايىنىڭ ميلىعىنا قولىن اپارىپ، چەست بەردى:
— توۆاريشش، ستەپنوي گەنەرال، اقساقال! — دەپ، ەندى شيراق قيمىلداپ كابينا ىشىندەگى شوپر وسپانعا قول ۇسىندى. اناۋ سالەمىن المادى، تىجىرىنىپ وتىر. — نيچەگو! بىۆايۋت. بۇگىن ەڭ سوڭعى رەت. سوسىن ۆوت! — الاقانىنىڭ قىرىمەن تاماعىن كەستى. — ەي، بوگۋ، اقساقال! بۇگىننەن سوڭ اۋزىما دا المايمىن. كەلەسى جىلى ءسىزدىڭ بريگادادا ىستەيمىن. قولىڭىزدى بەرىڭىز. ۋاعدا!..
بۇل — ياپيشكينادان — قاراساي ۇيىنەن شىققان جىگىت. باعانا دەرياگين كىرگەندە وتىرعان ەكەۋدىڭ ءبىرى.
— جاڭا جولداعى ماشيناعا وتىرىپ كەتكەن كىم؟ — دەدى كوتەنوك ونى شوپر وسپاننان بۇرىپ العىسى كەلىپ.
— ا-ا، ول ما؟ ول دەرياگين، -دەپ ىرجىڭ ەتتى. — ول قايدا كەتتى بىلەمىسىڭ؟ دياديا كاراپەتتى ۆوت! — دەپ ءوز كەڭىردەگىن ءوزى قىلعىندىرا قىستى.
ماستىڭ سوزىنە مون بەرگىسى كەلمەسە دە تامارا ەرىكسىز ارالاستى:
— ول كاراپەتتىڭ بالاسى حالەل ەمەس پە؟ ونداعى شارۋاسى قانداي؟
— مەيلى، بالاسى بولسا دا ۆوت!
تامارانىڭ ونە بويى مۇزداپ كەتتى.
— سەن ءوزىڭ نە دەپ تۇرسىڭ؟! دۇرىستاپ ايتشى.
— نە دۇرىسى كەرەك. باعانا ءوزى ايتقان. بۋىندىرىپ ولتىرەم دەگەن. كاراپەتتى دە، ءبارىن دە...
كوتەنوكتىڭ دە كوزى شاراسىنان شىقتى. ءبىراق دەرياگين تاپ ونداي ىسكە بارار دەپ ويلاعان جوق. تامارا بولسا، بۇرىننان حالەلدى جازعىرىپ جۇرگەن دەرياگيننىڭ ءسوزىنىڭ سىڭايىنان قورقىپ، شوپر وسپاندى قوياردا-قويماي جولعا الىپ شىقتى.
— قوي، ونىڭ حالەلدە نە شارۋاسى بار، — دەپ شوپر وسپان العاشقىدا كونبەپ ەدى.
— جاڭا تاعى دا ءىشىپ السا كەرەك. ىشكەن كەزدە ول جىندى ادامنان جامان. كىم بىلەدى، مەرت قىپ جۇرمەسىن، قۋايىقشى سوڭىنان، — دەگەن تامارانىڭ ۇرەيلى ءجۇزىن كورىپ شوشىدى...
حالەلدەر كەتكەلى نە زامان. قاراسىنى دا كورىنبەيدى.
ونىڭ ۇستىنە قار دا ۇدەي ءتۇستى.
* * *
وسپاندار اۋدانعا قاراي ءۇش-تورت شاقىرىم جەر جۇرگەندە، جولدىڭ وڭ جاعىنداعى ەگىن ورنىنان ءبىر قارايعان نوقاتتى تامارانىڭ كوزى شالىپ قالدى. قانشا الىس بولعانمەن اپپاق قاردىڭ ۇستىندە اقشا بەتتىڭ ۇشىنداعى قارا مەڭدەي انىق كورىنەدى.
— دياديا ۋسپان، اناۋ ءداۋ دە بولسا ماشينا. حالەلدەر بولماسا يگى ەدى، — دەپ تامارا ءوڭى قۋارىپ، تەسىلە قاراپ كەلەدى.
— قوي، جولدان شىعىپ كەتۋشى مە ەدى، — دەپ شوپر وسپان ءدۇدامال جاۋاپ بەرسە دە، «كىم بىلەدى، ەگەر شىن قىساستىق ويلاسا، ايدالاعا اپارىپ تاستاۋى دا مۇمكىن» دەپ تۇيتكىلدەنە بەرگەنشە بولعان جوق، سولاي قاراي بۇرىلعان ىزگە تاپ بولدى. قار باسسا دا، ءالى وشە قويماعان جاڭا ءىز. شوپر وسپان ماشينانى جالت بۇرىپ ىزگە ءتۇستى. ەگىستىك جەرگە شىعىسىمەن ماشينا توڭقىلداپ، كۇپشەگى تۇسكەن ارباشا قيرالاڭداپ، شوقالاقتاپ قالدى. كۋزوۆ جاقتاۋى سىقىرلاعاندا ءوزىنىڭ بۇكىل بەل ومىرتقاسى مايىسقانداي اياپ، ماشينانى باپپەن، اسىقپاي جۇرگىزەتىن شوپر وسپاندا ءقازىر ول ادەت جوق. سالدىر-گۇلدىر زىمىراتىپ كەلەدى. جاڭا تامارادان: «ولاردىڭ ارالارىندا نە بار ەدى، حالەلدە قانداي ءوشى بار»، — دەپ سۇراعاندا، قىسىلشاڭعا كەلگەندە بار سىرىن بۇكپەسىز ايتىپ سالعان. «ۆاسيا مەنى قىزعانادى. بيىل جازدىڭ باسىنان بەرى حالەلگە ءتىسىن قايراپ ءجۇر. ءبىراق ءبىزدىڭ ارامىزدا قىزعانارلىق ەشتەمە جوق. حالەل اق كوڭىل، ادال بالا. شىنىندا دا ءالى بالا عوي. ەكەۋمىز قۇربى سياقتىمىز. ارامىزدا ەشقانداي جاسىرىن سىر جوق. ول قۋانسا دا، رەنجىسە دە ماعان كەلىپ ايتادى. مەن دە سوندايمىن. ءتىپتى كەيىنگى كەزدە ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي بولىپ كەتتىك. ەكەۋمىز جاستى بولعانمەن، مەن ونىڭ اپاسى، ول مەنىڭ ءىنىم سەكىلدى. ۆاسيا ونى تۇسىنبەيدى. وعان مەنىڭ ايتقىم كەلمەيدى. ايتۋ بىلاي تۇرسىن، سويلەسكىم كەلمەيدى». شوپر وسپان بۇل اڭگىمەنى «ە، اشەيىن بالالىق ەكەن عوي» دەپ ەدى، ەندى ءقازىر «كىم بىلەدى، جاستار وت باسىپ العانشا بىلمەيتىن ويناقتاعان تايلاق سياقتى ەمەس پە» دەپ، الدا قاراڭداعان ماشيناعا جەتكەنشە اسىقتى. شىنىندا دا ماشينا ەكەن. جاقىنداعان سايىن انىق كورىنە باستادى. ءبىر كۇپانا ساباننىڭ ءدال باۋىرىندا تۋر. قىبىر ەتپەيدى. ماڭىندا دا ەشكىم جوق. قۋعىنشىلاردىڭ تاماعى كەبىرسىپ، تىنىستارى تارىلىپ كەلەدى.
ەندى ءبىر كەزدە، بۇلار جارتى شاقىرىمداي قالعاندا، ماشينا جىلجىپ جۇرە بەردى. بىردەن ور قويانداي ورعىپ، ار جاعىنداعى جىرتىلعان زيابقا قاراي تارتىپ وتىردى. زىتىپ بارادى. سولار ەكەنىنە ەندى كۇمان جوق. سابان تۇبىندە وسپاندار ءسال ايالداپ قالدى. جەرگە تۇسكەن جوق. ماشينادا وتىرىپ كوز تاستادى. ۇلكەن ءبىر كۇپانا ساباننىڭ جارىم-جارتىسى بۇزىلعان. تۋ-تالاقاي شاشىلىپ جاتىر. ءبىر ءۇيىر قاسقىر ۇستىنە شىعىپ ويناقتاعان سەكىلدى. بۇل ارادا ەندى بوگەلۋدىڭ رەتى جوق، قۋۋ كەرەك. حالەل امان بولسا ولار قاشپاس ەدى. سوندا ونى جازىم ەتكەنى مە؟! و لاي دەۋگە كوڭىل قيمايدى دا، سەنبەيدى دە.
الدا كەتكەندەر ۇزاپ، جىرتىندىنىڭ ورتا تۇسىنا بارىپ قالعان. شوپر وسپان كۋزوۆتەگى كوتەنوكقا «مىقتاپ وتىر» دەپ ەسكەرتتى دە، ماشينانى ىتقىتا جونەلدى. زياب جىرتىسىمەن كۇزگى قارا جاۋىن سوعىپ، كوپ ۇزاماي قىس قاۋىرت كەلىپ ەدى. قويدىڭ باسىنداي ءىرى تۇيىرشىك بالشىقتار سۋىققا قاتىپ، تاستاي بوپ قالىپتى. اۋدارىپ تاستاي جازدايدى. سەلك-سەلك سەكەڭدەپ، بار جاقتاۋى دىرىلدەپ، قالتىراعان ماشينا زيابتان شىعىپ كۇزدە ايىرىلعان تىڭ جىرتىندىعا شىققاندا بۇرىنعىدان بەتەر كىبىرتىكتەپ قالدى. جىلدامدىقتى ەكىنشىگە قويىپ ويبايلاتىپ كەلەدى. كۇشەنە تارتقان الداعى ماشينا دا ۇزاي الماي، جىرتىندىدان شىققان سوڭ عانا باۋىرى جازىلا جونەلدى. اپ-ساتتە اق قۇيىن قارعا سۇڭگىپ جوعالىپ كەتتى. تەك ءىزى ۇلپا قاردا سايراپ جاتىر. دوڭعالاعى جازىق جەرگە تيىسىمەن وسپاندار دا قۇيىنداي ۇشتى. ءبىراق قادالا قاراعان ىزدەن اندا-ساندا كوز جازىپ قالىپ، بىر-ەكى اينالىپ قايتا تابادى. نە كەرەك، جاپاننىڭ سارى دالاسىنداعى ءبىرى قاشقان، ءبىرى قۋعان ماشينا شيمايدى سالىپ، ىڭىرگە دەيىن قويان مەن تازىداي جۇيتكىدى دە ءجۇردى. كوز بايلانسا-اق بولدى، دەرياگيننەن دە كوز جازدىم دەي بەر. نە دە بولسا ءىڭىر قاراڭعىسىنا دەيىن تەز جەتۋ كەرەك.
— دياديا ۋسپان، جىلدامىراق، جىلدامىراق، — دەپ تامارا دا العا قاراي ەڭكەيىپ-ەڭكەيىپ قويادى.
دەرياگين تۇلكىشە بۇلتاقتاپ جولسىز دالامەن ولاي دا، بۇلاي دا قيعاشقا سالىپ باعىپ ەدى. وسپان دا وكشەلەپ قويمايتىنىن سەزگەن سوڭ، ارالارى الشاقتاعان ءبىر كەزدە اۋداننىڭ جولىنا ءتۇسىپ الىپ زارلاتتى. سىرت قاراعاندا جەر باۋىرلاپ ۇشقان سامولەت سەكىلدى.
شوپر وسپان دا باستى. جولعا تابانى تيىسىمەن جەڭىلدەپ، داۋسى دا جۇمسارىپ جۇرە بەرگەن ماشينا ۋاقىت وتكەن سايىن باستىرمالاتىپ، تايانا بەردى. ارالارى جاقىنداپ كەلەدى... جاقىنداپ كەلەدى...
اقىرى قۇيرىق تىستەسە جەتكەندە ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاس قارايا بەردى. شاقىرايعان فارا الدىڭعى ماشيناعا ءتۇستى. انادايدان كوزگە بىردەن كورىنگەن — كۋزوۆتە تەڭكيىپ جاتقان ۇيمە-جۇيمە قاپتار.
— حالەلدىڭ ماشيناسىندا قاپ بار ما ەدى؟ — دەدى تامارا.
— بىلمەدىم. باعانا قاراماپپىن دا عوي. بۇرىن كارتوپتى شوپپەن قىمتاپ، بوس سالاتىن. وسى جولى قايدان بىلەيىن. مەنىمشە قاپپەن تاسۋعا ءتيىس ەمەس سياقتى ەدى.
— تىم قۇرىماسا نومەرى دە كورىنبەيدى-اۋ، — دەپ تامارا دا اق قار سىلاپ تاستاعان كۋزوۆ جاقتاۋىنا تەسىلە قاراعانشا بولعان جوق، ءبىر وڭتايلى جەر كەلگەندە وسپاننىڭ ماشيناسى الدىڭعىنى سۇيكەي-مۇيكەي ءوتىپ، تاپ الدىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرا قالدى. انا ماشينا دا تورموزدى بەرىپ ۇلگەردى. قوس ماشينا باستارى ءتۇيىسىپ، مۇيىزدەرى بىر-بىرىنە ايقاسىپ قالعان كيىكتەرشە كىلت توقتادى. موتورلار دا، شامدار دا لىپ ەتىپ ءسوندى. باعانادان بەرى قۇلاق تۇبىندە گۇرىلدەگەن، زۋىلداعان، شارىلداعان داۋىس تا جوق. دالا تىمتىرىس.
قارىسقان كۇرەكتەي الاقانىن جازعان شوپر وسپان قولىن اياق استىندا جاتقان قايقى بەل سوم كىلتكە اپارا بەردى دە، قايتا تارتىپ الدى. بۇكىل بۇلشىق ەتتەرى جيىرىلىپ، پرۋجيناداي سەكىرىپ تىسقا شىقتى. كوتەنوك تا توپ ەتىپ جەرگە سەكىرىپ تۇسكەن.
* * *
حالەل مەن دەرياگين سوۆحوزدان شىققاندا جاپالاقتاپ جاۋعان قار بارعان سايىن قويۋلانىپ، اسپان مەن جەر تۇتاسىپ كەتتى. ايدالادا گۇجىلدەگەن جالعىز ماشينا جەڭىل اق پەردەنى تۇمسىعىمەن ءسۇزىپ كەلەدى.
دەرياگين كونەتوز قارا پالتوسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الدى. باسىندا لىپا جوق، جالاڭ باس. شالقايتا قايىرعان تولقىندى قالىڭ شاشتىڭ جەلكە تۇسى بۇپ-بۇيرا. سۇلۋ شاشتىڭ سيقىن بۇزار دەي مە، دەرياگين ساقىلداعان سارى ايازداردىڭ وزىندە باسىنا كيىم كيىپ كورگەن ەمەس. قالىڭ ەرنىن ودان سايىن دۇرديتە ءتۇسىپ، ويدا وتىر.
حالەل دە ءۇنسىز. ماشينا شىنىسىنا جابىسقان قاردى ەكى جاققا دامىلسىز سىرعان تازالاعىشتىڭ استىنان جول بويىنا تەسىلە قاراپ كەلەدى. ەكەۋى وسىلاي وتىرىپ كەشتىڭ قالاي تۇسكەنىن بىلمەي قالدى. قانشاما ۇزاق جۇرگەندە جولداعى اۋىلداردىڭ بىرىنە جەتەتىندەي ۋاقىت بولعانىن دا اڭعارماپتى. الدارىنان كەسە-كولدەنەڭ كەڭ اق جولاق جول كەزدەسكەندە بارىپ حالەل ماشينانى توقتاتىپ، تىسقا شىقتى.
قار جاۋا بوراپ تۇر. باعاناعىداي ەمەس، جاپالاقتامايدى، ۇساق تۇيىرشىك جەلگە ۇيتقي باستاعان. دەمىندە ءالسىز ىسىل بار. كادىمگى قىس بورانى. جول ءۇستىنىڭ قارى قىزىل اسىقتان كەلەدى.
حالەل قايتا وتىردى دا، ماشينانى شۇعىل بۇرىپ كولدەنەڭ جولعا ءتۇستى.
— اداسىپپىز. كارەردىڭ جولىنا ءتۇسىپ كەتىپپىز.
دەرياگين ۇندەگەن جوق. ماشينا ءبىر شاقىرىمداي ءجۇرىپ، توبەگە ۇرعانداي توقتاعاندا بارىپ الاسۇردى. حالەل ستارتەردى قايتا-قايتا جانتالاسا باسادى. اۋىر جىلجىعان ۆەنتيلياتور سىر-سىر ەتىپ باتپاققا باتقان اربا كۇپشەگىندەي اينالمايدى. موتوردىڭ وت الار ءتۇرى جوق.
— بەنزينىڭدى قاراشى، — دەدى دەرياگين.
حالەل كىلتىن قايتا بۇراپ ەدى، دوڭگەلەك شكالاداعى كەسىرتكەنىڭ تىلىندەي نازىك ءدىر ەتىپ، نولگە بارىپ توقتادى.
— بەنزين تاۋسىلىپتى.
بەنزين تاۋسىلعاننان كەيىن شوفەرلەردىڭ امالى دا تاۋسىلادى. ماشينانىڭ ءار جەرىن تۇرتكىلەۋدى دە قويادى. تۇك قايران قىلا المايدى. الدىنان نە ارتىنان كەلەر جولاۋشى ماشينالاردىڭ كومەگىن كۇتىپ تىم-تىرىس سارىلعاننان باسقا شارا جوق.
ءتۇن تاستاي قاراڭعى. ماشينا شىنىسىنا جابىسقان قار بىرتە-بىرتە قالىڭداي بەردى دە، ءىش جاعىنىڭ قىراۋى ءبىر ەلى بولدى. ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا جىپ-جىلى كابينا ءىشى ەندى ىزعار شاشادى، تەمىر اتاۋلى قول تيگىزبەيدى، قارىپ جىبەرەدى. باشپايدان باستالعان سۋىق ارقاعا، بەلدەمەگە قاراي جىلجىپ، دەرياگين مەن حالەل قالتىراي باستادى. ۇستەگى كيىم جيىركەنىش تارتىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن سۋىق ىشكە كىرىپ، دەنە مۇزداي بەردى.
دەرياگين بۇرقىراتىپ تارتىپ وتىرعان شىلىمىن تاستاي بەرىپ، كەرزى ەتىگىمەن جىلاننىڭ باسىن جانىشقانداي قايتا-قايتا ەزگىلەدى دە:
— نۋ، چورت پوبەري، بۇگىن قايتكەن كۇندە دە اۋدانعا جەتۋ كەرەك ەدى، — دەپ، بار ءوشىن ەكى قۇلاعىنان العانداي، جالپاق الاقانىمەن وتىن شىعارا ىسقىلاپ-ىسقىلاپ جىبەردى.
— ۆاسيا، سەن وسى سوۆحوزدان كەتەيىن دەپ ءجۇرمىسىڭ؟ — حالەل دەرياگيننىڭ جۇزىنە قاراعان جوق، قىرىن وتىرىپ قويدى سۇراقتى.
— كەتەيىن دەپ جۇرگەم جوق. كەتتىم، ءبىرجولا كەتتىم.
— سوندا قايدا بارماقسىڭ، ەلىڭە باراسىڭ با؟
دەرياگين ىزبارلى مىرس ەتتى:
— جوق، تۇرمەگە بارام!
حالەل بۇل ءسوزدى قياس جاۋاپ دەپ ۇقتى. ەل قاتارلى جۇمىس ىستەگەلى ءبىراز ىسىلىپ، وتكەرىلىپ، بۇرىنعىدان گورى ايتەۋىر پىسىعان بالا جىگىت ەندى قايمىقپادى. قارمىجىسىن تابان اۋزىندا قايتاردى:
— تۇرمە تۇگىل، ودان ءارى كەتسەڭ دە مەيلىڭ. سەن كىمگە كەرەكسىڭ؟!
مىنا سوزگە نامىستانىپ دەرياگيننىڭ تۇلا بويى قالتىراپ كەتتى.
— ەشكىمگە كەرەك ەمەس شىعارمىن، ارينە. ءبىراق كەتسەم دە تەگىن كەتپەسپىن. الا كەتەرمىن.
— قايدا، كىمدى؟
— قورىقپاي-اق قوي. تامارا قالادى. قيدىم ساعان، — وسى ءسوزدى ايتارىن ايتسا دا دەرياگيننىڭ كەزەرگەن ەرنى دىرىلدەپ ەتتى. — ءبىراق ونىڭ ورنىنا سەنىڭ اكەڭدى اكەتەمىن.
حالەل «وسى نە دەپ وتىر» دەگەندەي ونىڭ بەتىنە قارادى. دەرياگيننىڭ جۇزىنەن قالجىڭ ءىزى بىلىنبەدى.
— قايدا اكەتەسىڭ؟ ءوزىڭ نە ايتىپ وتىرسىڭ؟
دەرياگين اۋىر كۇرسىندى. ەندى الگىندەي ەمەس، جۋاسي سويلەدى.
— سەنبەي وتىرمىسىڭ؟ جاڭا ايتتىم عوي. تۇرمەگە. ءوزىم بارىپ تۇسەم. — دەرياگين قايتادان شىلىم الىپ تۇتاتتى.
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، — حالەل يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، ەكى اياعىن بىر-بىرىنە سوعا باستادى. ءبىر قابات شۇلعاۋمەن كيگەن تار ەتىكتىڭ سىرتى قىراۋىتىپ، بىرتە-بىرتە شاڭىتىپ كەلەدى. تاس بوپ قاتقان مۇزداي اياقتان جان كەتىپ، باشپايلار قوزعاۋعا كەلمەي قالدى.
حالەل دەرياگيننىڭ نەگە كەلە جاتقانىن دا بىلمەيدى. باعانا سوۆحوز كەشەسىندە قول كوتەرىپ توقتاتقاندا ونى ماشيناعا قالاي وتىرعىزعانىن ءوزى دە انداماي قالعان. سوۆحوزدان ۇزاي بەرگەندە ءسال ۇرەيلەنىپ، قورقىپ تا وتىر ەدى، ءبىراق سەزدىرمەۋگە تىرىستى. تەك دەرياگين قاشان ءسوز باستار ەكەن دەپ جول بويى كۇتىپ ەدى، اقىرى، مىنە، ايدالادا توقتاعاسىن ءبىر-اق باستادى.
— ساعان قالايشا ماشينانى سەنىپ بەرىپ قويعان، — دەدى دەرياگين شىلىمىن تەرەزە قىراۋىنا باسىپ.
— ە، مەن قاشان سەنىمنەن شىعىپ ەم؟! وسپان ديرەكتورعا دەيىن بارىپ ماشينا الىپ بەردى. جاندىرساڭ تاعى اپەرەم دەيدى، — دەپ حالەل قياستانىپ كۇلىپ جىبەردى.
— وحو، تاعى دا جاندىرۋ نيەتىڭدە بار ەكەن عوي.
— جاندىرسام، سەن تولەمەي-اق قوي، — دەپ حالەل دەرياگينگە تىكسىنە قالدى. — وسپاننىڭ بريگاداسىنداعى شوفەرلەر ول ماشينانى ءوز قاراجاتتارىمەن قايتا قۇرماقشى. راماسى بار. كابيناسىنىڭ سىرتى ءبۇتىن، موتور opناتىپ، كۋزوۆتى قوندىرساق بولىپ جاتىر.
— حالەل، — دەدى دەرياگين تاعى دا.
— ءيا، مەن — حالەل.
— سەنىڭ اكەڭ نە دەگەن قارا جۇرەك ادام ەدى. بالاسىنا دا مەيىرىمسىز مۇنداي جاندى ءبىرىنشى كورۋىم.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— سەنىڭ ماشيناڭدى جاندىرعان ادامدى بىلە تۇرا ايتپاسا، ونى قالاي دەر ەڭ؟!
— اكەم قايدان ءبىلسىن ونى؟
— بىلگەندە قانداي. ونى جاندىرعان مەن!
حالەل دەرياگينگە جالت قارادى. ماشينانى جاندىرعان وسى ەكەنىن ىشتەي سەزىپ، تۇيتكىلدەنىپ جۇرسە دە، تاپ ءوزى مويىندار دەپ ويلاماپ ەدى، تاڭدانىپ وتىر.
— نەسىنە باجىراياسىڭ؟ مەن جاندىرعان. اكەڭە بيداي اكەپ بەرەم دەپ جاندىردىم. سەنبەي وتىرمىسىڭ، نەسىنە تەسىرەيە قالدىڭ؟
حالەل اششى مىرس ەتتى.
— سەنەمىن. ءوزى دارداي بولسا دا، جۇرەگى قوياننىڭ جۇرەگىندەي، ارسىز ادامداردىڭ ءجۇزى قانداي بولادى ەكەن دەپ قاراپ وتىرمىن.
— كىم، مەن بە؟ — دەرياگين نە دەپ وتىرعانىن ءوزى دە اڭعارمادى.
ءسوز وسىمەن تىندى. دەرياگيننىڭ موينىنا سۋ كەتىپ، قايتىپ اۋزىنىڭ جىگىن اشقان جوق...
حالەل تەرەڭ ويدا. اكەسىن ويلاپ وتىر. اقشانىڭ جولىنا ءتۇسىپ كەتكەن اكە مىنەزىنە تۇسىنە الماي، «نەدەن مۇنداي بولدى ەكەن» دەپ قايران قالادى. ايتەۋىر، اكەسىنىڭ بار ارمانى بايىعان ۇستىنە بايۋ، انا ءبىر قول ساندىقتى سىقاپ تولتىرۋ ەكەنىنە كوزى جەتكەن.
ۇزاق ءۇنسىز وتىرعان حالەل قالعىپ، ماۋجىراي باستاپ ەدى، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا كوز الدىنا سول قول ساندىق كەلدى. جالەل سۋىققا ءۇسىپ ولەتىن جىلعى وقيعا: كۇن ساسكە ءتۇس بوپ قالعان مەزگىل. حالەل ازان-قازان شۋدان شوشىپ ويانعان. سىرتتاعى ساقىلداعان سارى اياز لىق ەتىپ ۇيگە كىردى. ەسىك اشىلعان ەكەن، قايتىپ جابىلعان جوق. سىقىرلاي باسقان قالىڭ كيىمدى ءبىر توپ ادام ارىستاي عىپ كوتەرىپ، جالەلدى الىپ كىردى. وكىرە قۇلاعان اناسى ءجامىش، اقبوپەلەر داۋسى شىعا بەرە جالەلدى قۇشاقتاپ تالىپ ءتۇستى. داۋىستان ۇرەيلەنگەن ەكى بالا ءتوساعاش استىنا جىپ بەرىپ ەنىپ كەتىپتى. سەرەيىپ جاتقان جالەلدە ءوڭ جوق. ۇسىك شالعان ونە بويى جىلى ۇيگە كىرىسىمەن دولىرىپ، تۇلىپتاي بولدى. حالەل دە ءىش كيىمىمەن بارىپ باسىن قۇشاقتاي قۇلادى. ءبىراق عۇمىرى مۇنداي اۋىر قازا كورىپ بوساماعان، قيىندىق كورىپ جاسىماعان حالەلدىڭ كوزىنەن ءا دەگەنشە جاس شىقپادى.
قىس بويى ومبى مەن ەكى ورتادا ساۋدامەن جۇرەتىن جالەل بوراندا ءۇسىپ ءولدى. جۇرگىنشىلەر دالادا شاشىلعان قامىت-سايمانىن جيىپ، ءوزىن جالعىز اعاش باسىندا قاتىپ وتىرعان جەرىنەن ءتۇسىرىپ الىپتى.
ءتىرى ادامنىڭ كوزى قانداي قايعىدا بولسا دا كورۋىنەن جازعان با؟! حالەل اڭتارىپ قالدى: اكەسى قاراساي قورادان كىرە جالەلىنىڭ وڭىنە ءبىر رەت تەسىلە قاراپ، ماڭدايىنان سيپاي بەرە، قوينىنا سالدى قولدى. ءبىر بۋما اقشانى ءتوس قالتاسىنان بۋدىراتا شىعارىپ، بۇكشەندەي ءجۇرىپ ساناپ، ابدىرا ىشىندەگى قول ساندىققا اپارىپ تىقتى. تەك سودان سوڭ بارىپ كوزىنە جاس الدى. ءبىراق كوپ جىلاعان جوق. باسقاعا باسۋ ايتىپ، سول كۇنى كەشكە جالەلدى اپاش-قۇپاش جەرلەدى. ول جولى حالەل اكەسىن «ەر ادام عوي، ايەلدەي بوس ەمەس. كوپ جىلاعانمەن نە بىتەدى؟ ولگەن ادام قايتىپ تىرىلمەيدى» دەپ كوز كورگەن سۇمدىعىن جۋىپ-شايىپ ەدى. ءبىراق جالەلدىڭ قوينىنان ءبىر بۋما اقشانى سۋىرىپ الىپ تىققان اكەسىنىڭ كەيپى كوز الدىندا ماڭگى قالىپ قويعان. ەندى ءبىر كەز حالەلدىڭ وڭىندەگى ويى تۇسكە اينالىپ كەتتى. سول ءۇيدىڭ ءىشى. ورتادا ارىستاي سۇلاپ جالەل جاتىر. ەدەن تەلەگەي-تەڭىز قان. جالەل جايراپ جاتىر. كەۋدە سۇيەگى قاق ايىرىلعان. اكەسىنىڭ قولىندا جالاقتاعان پىشاق. وڭ قولىن جالەلدىڭ ءتوس سۇيەگىنە سۇڭگىتىپ جىبەردى دە، جۇرەگىن سۋىرىپ الدى. اناداي جەردە قول ساندىق تۇرعان. جەز بەلدەۋى جارقىلداعان قول ساندىق ءبىر كەزدە سارى جىلان بولىپ كەتتى. ىسىلداپ كەلىپ اۋزىن اشقاندا، اكەسى جالەلدىڭ جۇرەگىن بوپالاقتاپ اپارىپ ونىڭ قىپ-قىزىل اۋزىنا كومەيلەتە تاستاپ جىبەردى. سارى جىلان ەندى تاپ بەرىپ حالەلگە ۇمتىلدى. حالەل قاشا بەرىپ ەتپەتىنەن قۇلادى. ۇستىنەن الدەنە باسا بەردى. جان داۋسى شىعىپ شوشىپ وياندى. ەكى يىعىنان جۇلقىلاپ دەرياگين وياتقان ەكەن. كوزىن اشىپ مەڭ-زەڭ بوپ وتىر — بوراندى دالا قىپ-قىزىل جالىن.
— تۇر، حالەل، جەرگە ءتۇس. ۇيىقتاما، ءۇسىپ ولەسىڭ. وت جاعىپ قويدىم، جىلىنايىق، — دەيدى دەرياگين.
حالەل جالما-جان تىسقا شىقتى. اياعىن زورعا باسادى. ەكى اياقتان جان كەتىپ قاتىپ قالىپتى. جول جيەگىندە وت لاۋلاپ جاتىر.
— ۆاسيا، مىنا ءشوپتى ماشينادان العانسىڭ با؟ — دەپ اۋزى يكەمگە كەلمەي، ءسوزىن ارەڭ قۇراپ وتقا قاقتانا ءتۇستى. — كارتوپ ءۇسىپ كەتپەي مە؟
— ەشتەمە ەتپەيدى. كوپ العان جوقپىن. ءبىزدىڭ ۇسىگەنىمىز قالاي، كارتوپتىڭ ۇسىگەنى قالاي؟!
مازداپ جانعان وت لەزدە ونە بويىن قىزدىرىپ، حالەل ەتىگىن دە وتقا كومىپ-كومىپ الدى. جالىننىڭ ۇستىنە ۇستاعاندا ەتىككە تۇرعان قىراۋ شىجىلداپ، سۋ بوپ تامشىلايدى.
وت شوقتانىپ، قارا كۇلدەنە باستاعاندا دەرياگين تاپاپ ءسوندىردى دە:
— ال ەندى وتىرمايىق، — دەدى. — ءبىراز جىلىنىپ الدىق. جۇرسەك توڭبايمىز. ماشينا كەزدەسسە كەزدەستى، كەزدەسپەسە جولداعى اۋىلدىڭ بىرىنە جەتەرمىز، اياڭداي بەرەيىك...
سۋىق، ۇسكىرىك بوران قوينى-قونىشتارىنا كىرىپ، بويى جىلىنعان جىگىتتەردى لەزدە توڭدىرا باستادى. جەل ءدال قارسى بەتتەن شىعىپ، ۋىلدەپ تۇر. بەتتى قارىپ جىبەرە جازدايدى. قىرىنداي ءتۇسىپ، دەرياگيننىڭ ىعىندا كەلە جاتقان حالەلدىڭ وتقا ۇستاعان سۋ ەتىگى جۇرگەن سايىن سۋىققا قاتىپ، قۇرىسا بەردى.
* * *
وسپاندار قاراسايدى تۋرا اۋداندىق ميليسياعا الىپ كەلدى. وتىزداردىڭ ىشىندەگى كاپيتان جيىرما قاپ استىق تيەلگەن ماشينانى كورىپ كەلىسىمەن قولما-قول جاۋاپ الدى. وسپانعا جىلى ۇشىراي وتىرىپ سۇراق قويدى دا، ءوزى جازا باستادى.
— بۇل ادامداردى قالاي ۇستادىڭىزدار؟
— سوۆحوزدان شىعا بەرىپ ەك، شابىلعان ەگىن ورتاسىنداعى ءبىر مايا ساباننىڭ باۋىرىنان قاراڭداعان بىردەمەنى مىنا تامارا كورىپ قالىپتى. جاس ادامنىڭ كوزى قىراعى عوي. ءبىز سولاي قاراي بۇرىلدىق. قاشان قاسىنا تاياپ كەلگەنشە، ورنىنان تاپجىلعان جوق. شىنىندا دا ماشينا بولىپ شىقتى. ايلالاپ تۇر ەكەن. جاقىنداي بەرگەندە-اق اككى بورسىقتاي جىرتىندىعا قاراي جىلىسىپ تارتا بەردى. «بەيۋاقتا ايدالادا كىم ءجۇرۋشى ەدى، بۇل ءبىزدىڭ ىزدەپ شىققان ادامدارىمىز بولدى»، — دەپ ىزىنە تۇستىك. ماشينا قۇيىنداي ۇشىپ زىتىپ بارادى. جەتكىزەر ەمەس. ءبىز دە قۋىپ بەردىك. جەڭىل ماشينا جۇك ارتقان ماشينانى قۇتقارۋشى ما ەدى. ءبىراز قۋعان سوڭ جەتىپ-اق قالدىق. ءبىراق ولار بوراندا اداستىرماق بولىپ بۇلتاققا سالا باستادى. نە كەرەك، ايتەۋىر ولدىك-تالدىق دەگەندە الدىنا كەسە-كولدەنەڭ شىعىپ توقتاتتىق-اۋ. قاراساق ءبىز ىزدەگەن ادامدار ەمەس، قارابەت. ماشينا تولعان بيداي. تۇبىندە ءبىر كاكىر بارىن سەزە قويدىق تا، قارسىلىعىنا قاراماي، وسىندا الىپ كەلدىك. بارى وسى.
— ءسىز ولاردىڭ استىق ارتقان جەرىن ۇمىتپايسىز با؟ ەرتەڭ تاۋىپ بەرە الاسىز با؟
— تاپقاندا قانداي. سوۆحوزدان ءۇش-تورت شاقىرىمداي جەردەگى قارا شىلىك قايدا، سودان تۋرا وڭ جاق قولدا، شاماسى ءۇش ءجۇز-تورت ءجۇز مەتردەي بولار. سولاي ەمەس پە، تامارا؟
تامارا باسىن يزەدى.
— سابان استىنا تىققان استىق ەكەنىندە كۇمان جوق. ايتپادى دەمە، مۇنىڭ ۇرلاعانىنىڭ الدى-ارتى بۇل ەمەس.
تەكسەرەسىڭدەر عوي. كورەرسىڭدەر. مەن بىلەتىن قارابەت بولسا، بۇعان دەيىن تالاي ماشينا استىقتى ۇكتىرىپ، توعىتىپ تا جىبەرگەن شىعار-اۋ.
— ول جاعىن كورەرمىز. ال ەندى، تامارا رۋبسوۆا، ءسىز مىنا جەرگە وتىرىپ تۇسىنىك حات جازىڭىز. سودان كەيىن بوسسىزدار. بارا بەرۋلەرىڭىزگە بولادى.
قاراسايدىڭ ميليسياعا تۇسكەنىن ەستىپ، قىزى كامىش جان ۇشىرىپ جەتكەن. قوسيمانوۆ كابينەتىنەن شىقپاي، ەكى شەكەسىن الاقانىمەن سولقىلداتا قىسىپ، بەتىنەن باسىپ وتىر ەدى، كامىش باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلدى. اكەسىنىڭ تۋرا اۋزىنان تۇسكەندەي بەتى بىتتيعان تولىق ايەلدىڭ ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي. ۇستىنە ىلە سالعان جاعاسى، جەڭى قىرقىلعان كۇزگى پالتو تىرس-تىرس ەتەدى. ەربەڭدەگەن ەكى قولدى قوزعاپ قالسا-اق قولتىعى دار-دار سوگىلىپ كەتكەلى تۇر. بەلىنە بايلاعان الجاپقىشىن دا شەشپەپتى. ەكى قولى باتتاسقان قامىر.
— كوكەم قايدا، — دەپ بىرەۋ جاسىرىپ قويعانداي الاقتاعان كوزىمەن ستول استىن، كابينەتتىڭ بۇرىش-بۇرىشىن ءتىنتىپ ءوتتى. — كوكەم قايدا دەيمىن. ءاي، سەن كەرەڭبىسىڭ؟!
— جەتتى، جەتتى، ەلەۋرەمە. 0، نەسى ەي! اكەڭدى ءبىر جەرگە تىعىپ قويدى دەپ وتىرمىسىڭ. — قوسيمانوۆ ايەلىنىڭ جۇزىنە قاراۋعا جاسقانعانداي، باسىن جەردەن المادى.
— وسىندا الىپ كەپتى دەگەنى راس پا؟ سەن ۇيگە تليفون سوعىپ نەگە ايتپادىڭ؟
— نەمەنە، ءسۇيىنشى سۇرايىن با؟
— ءاي، ءوزىڭ باسىڭا قان شاۋىپ تۇلدانىپ وتىرسىڭ عوي.
— قاينى اتاڭ قىلمىس جاساسا، تۇلدانباق تۇگىل ورتەنىپ كەتەرسىڭ.
— قىلمىسى نەسى؟ نە قىلعان قىلمىس؟
— جارايدى. مەنى ەندى سەن تەكسەرەيىن دەگەن ەكەنسىڭ. دوعار، جەتتى.
كامىش بوتاداي بوزداپ وتىرا كەتتى. ايەل ادامنىڭ كوز جاسى كرانداعى سۋداي جاقىن تۇراتىن ادەتى عوي. كامىشتىڭ كوزىنەن تارام-تارام جاس ساۋلاپ بەتىن جۋىپ، كىرپىگىندەگى قارا بوياۋ ءجىبىپ يەگىنە قاراي سورعالاي جونەلدى. سوڭعى ەكى جىلدان بەرى قىزىل جالاۋ اۋدانىنداعى باستىقتاردىڭ ايەلى قاس، كىرپىگىن، ەرنىن بوياۋدى ۇيرەنىپ العان. الاقانىنىڭ سىرتىمەن ەزۋىنە قاراي اققان جاستى سۇرتەم دەگەندە، بەت-اۋزى قىزىل جوسا بولىپ شىعا كەلدى. قارا بوياۋ مەن قىزىل بوياۋ ارالاسقان ايعىز-ايعىز بەتكە كوزى تۇسكەندە قوسيمانوۆ شىداي الماي ساقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. كامىش ودان سايىن وكىرىپ جىلادى.
— نەمەنەگە جەتىسىپ كۇلەسىڭ؟ كوكەمدى ءقازىر ۇيگە الىپ ءجۇر. سەنىڭ باستىق بولعانىڭنان نە پايدا، ءبىر اكەڭدى اراشالاپ الىپ قالا الماساڭ، — دەپ سويلەپ-سويلەپ جىلايدى.
دۇنيەدە ايەل زاتى ءبىر قاسارىسپاسىن. قاسارىسىپ تۇرىپ السا ازۋى التى قارىس ەركەگىڭنىڭ ءوزى اقپانداعى ارىق تەكەشە قالتىراپ، ونىڭ ىعىنا قالاي تۇسكەنىن بايقاماي قالادى. كامىش بۇكىل كونتوردى باسىنا كوتەرەتىن بولعان سوڭ، قوسيمانوۆ نە ىستەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ، ايەلىنىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ:
— قوي ەندى، مىناۋىڭ ماسقارا ەكەن. مەكەمەنىڭ ادامدارىنان ۇيات بولدى-اۋ. قوي دەيمىن... جارايدى، اكەيدى تۇرمەگە جاپتىرمايمىن. كەپىلدىككە الايىن. بارشى ەندى ۇيگە. تاماعىڭدى ازىرلەي بەر. ءقازىر الىپ بارام، — دەپ زورعا ۋ اتىپ، كەڭسەدەن شىعاردى.
* * *
قوسيمانوۆتىڭ ءۇي ءىشى بۇگىن قارا جامىلعانداي بىر-بىرىنە ءتىل قاتپادى، كەشكى استىڭ شەتىنە تۇنەرە وتىرىپ، ءبىر تاباق ەتتى شىمشىلاپ قانا جەپ، ەرتە جاتىپ قالدى.
ىشىندە ارىستان ويناعانداي مازاسىزدانىپ قاراساي دوڭبەكشي بەرەدى. بۇگىنگى وكىنىش ءىشىن ورتەپ بارادى. استىق ورىلعاننان بەرى ءتورت ماشينا بيداي ۇكتىرىپ، سەبكرايداعى قۇداسى قاپىش ارقىلى ومبىنىڭ بازارىنا وتكىزىپ، اقشانى كۇرەپ الىپ ەدى. مىناداي قىرسىق كيلىگەدى دەپ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرىپ پە؟ بوراندى كۇنى وسپانداردى قاي قۇداي ايداپ شىعا قالدى ەكەن؟ نە ىزدەپ شىقتى؟ قاراسايدىڭ سورىنا قاراي شىققان عوي. جانە دە باسقا ادام بولسا ءبىر ءسارى. وسى ولكەدە كۇرگەرەي مەن وسپاننىڭ اۋزىنا ىلىكسە، ودان امان قۇتىلار ما. بوتەن بىرەۋ بولسا، ءويتىپ-بۇيتىپ باس ساۋعالار ما ەدى. سول بار بولعىر بيدايدى كەيىنىرەك السا دا بولاتىن ەدى عوي. ءبىراق سوۆحوز پىسىقسىپ دالاداعى سابان اتاۋلىنى تروس سالىپ تراكتورمەن تارتقىزا باستامادى ما. ەگەر انا بيدايدىڭ ۇستىنەن شىقسا، تەككە يتجەمەدە كەتەتىن ەدى. شىركىن، قىپ-قىزىل ەسىل اقشا. قويشى، ۇيدەگى ساندىق تا جەتەر. قاناعات. مىنا پالەدەن قۇتىلسا، ار جاعى تاعى دا بىردەمە بولار. ءبىراق بۇدان قۇتىلۋ ءۇشىن دە ءبىراز شىعىندالۋعا تۋرا كەلەدى-اۋ. قاپ، كىم كورىنگەننىڭ اۋزىن مايلاپ، كومەيىن تىعىندايتىن بولدى-اۋ. قۇتىلۋ، اقشا. اقشا، قۇتىلۋ. وسى ەكى ءسوزدىڭ ماڭىندا باسى قاتىپ جاتقاندا، تورگى بولمەدەن كۇڭكىلدەگەن دىبىس كەلدى. اۋەلى سىبىرلاپ سويلەسىپ ەدى، كەلە-كەلە اعاش ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ سامبىرلاپ كەتتى. كۇيەۋ بالاسى مەن قىزى.
قاراساي اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، جارمالى ەسىكتىڭ بوساعاسىنا تاياپ، تىڭ تىڭدادى. كۇيەۋ بالاسىنىڭ ءبىرىنشى ءسوزىن قۇلاعى شالعاندا-اق قاراسايدىڭ ءىشى مۇزداپ قويا بەردى:
— سەنىڭ اكەڭ دەپ-اق ولەتىن بولدىم. بىلاي دا تاياۋدا ورنىمنان تۇسەمىن. ەندى ۇرىنى قولدايمىن دەپ سوتتالىپ كەتەر جايىم جوق.
— سوندا سەن كوكەمدى ايداتىپ جىبەرىپ، ۇيدە شالجيىپ جاتپاقپىسىڭ؟
— ايدالماق تۇگىل، ودان ارمەن كەتسىن!
— ە-ە، سولاي دە. سەنىڭ ەكى يىعىڭا پاگون تاعىپ، قاراعۇسشا قومدانىپ قۇر كۇپسىنگەنىڭنەن نە پايدا، ءبىر اكەڭدى ساقتاپ قالا الماساڭ، — دەپ قىزى نامىسىنا تيە سويلەدى.
— نەمەنە، مەن پاگون تاقسام، سەنىڭ اكەڭنىڭ قىلمىسىن جاسىرۋ ءۇشىن تاعىپپىن با؟ جەتەدى، وسى كۇنگە دەيىن قاناتىمنىڭ استىنا الىپ، بۇركەپ كەلگەنىم. — قوسيمانوۆ كەرەۋەتتى سىقىر ەتكىزىپ ءبىر جامباسىنا اۋناپ ءتۇستى.
— نەسىن بۇركەدىڭ؟ كوكەم نە ءبۇلدىرىپتى؟
— نەنى بۇلدىرمەپتى؟ — قوسيمانوۆ قايتا اۋنادى. جانا تەرىس قاراپ جاتسا كەرەك. ەندى قىزىنا بەتىن بۇرعان سياقتى. داۋسى اششى شىعىپ قىزا سويلەدى. — سەن نە بىلەسىڭ؟ قازان-وشاقتىڭ باسىنان باسقا نە كوردىڭ؟ سەنىمەن وتاسقاننان بەرى. مەنى شاتاستىرىپ، ۇنەمى جارعا يتەرىپ كەلە جاتقان سەنىڭ اكەڭ ەمەس پە؟ نە بەتىممەن جەر باسىپ كۇن كورىپ ءجۇرمىن؟! سوناۋ كولحوز قۇرىلعاننان بەرى الىسىپ كەلەدى. انا جىلى ناقاقتان-ناقاق جالا جاۋىپ، تالايدى ايداتىپ جىبەردى. وعان قاراڭعى، نادان مەن دە سەندىم. سوعىس جىلدارى پارتياعا امالداپ ءوتىپ الىپ، كولحوزشىلارعا قىلماعاندى قىلدى. وندا دا مەنى ارقالاندى. پوستويالدا وتىرىپ الىپ تا كولحوزدى سۇلىكتەي سورىپ كەلدى. وعان دا مەنىڭ بەدەلىمدى سالدى. ۇنەمى سىرتىمنان ساتادى دا جۇرەدى. جىلدا ون بەس-جيىرما قارا سەمىرتىپ توعىتادى. جەم تەگىن. كولحوزدىكى.
— ەھ، جىلقى سەمىرتسە، سەن ءۇشىن سەمىرتەدى. انا بالا-شاعاڭ جىلدا قاي سوعىمىڭنىڭ ەتىن جەيدى؟ نەسىنە مىسىق بولا قالدىڭ؟
— مەن السام، اقشاما الام. قاي ۋاقىتتا اقشا الماي، تەگىن بەرىپ ەدى. ەندى سەن مەنى ارالاستىرايىن دەدىڭ بە؟
— مەنسىز-اق ارالاسىپ ءجۇرسىڭ عوي.
— جەتتى، دوعار. — قوسيمانوۆ ءبىراز ءۇنسىز جاتتى دا، قايتا سويلەدى. — راس ايتاسىڭ، كامىش. مەن شىنىندا ابدەن بىلىعىپ بولدىم. شىركىن-اي، ءاۋ باستا-اق اكەڭنىڭ بەتىن تويتارىپ تاستاۋىم كەرەك ەدى. ءبىراق نە كەرەك، ءبارى كەش. قالايشا قارا باسىپ سونىڭ دەگەنىمەن جۇرگەنىمدى بىلمەيمىن.
— ەشتەمە جوق، ءبۇلىنىپ-جارىلاتىن. سونشاما تاۋسىلاتىنداي نە بوپ قالدى؟
— نە بوپ قالدى... ءاي سەن ءوزىڭ ءالى بەرىدە ءجۇرسىڭ عوي. ەرتەڭ كورەرسىڭ نە بولعانىن. سوۆحوز استىعىن — حالىقتىڭ ماڭداي تەرىن ۇرلاعان ۇرى شالقاسىنان ءتۇسىپ شالجيىپ جاتاتىن شىعار... جەتتى ەندى، ۇيىقتا.
تىم-تىرىس. قاراساي بوساعاعا جابىسىپ تۇر. نە بولسا دا ەندى ۇيىقتاعاندارىن كۇتتى. تاستاي قاراڭعى بولمە ىشىندە قىزىل-جاسىل كوبەلەكتەر ۇشىپ جۇرگەندەي، كوزىنىڭ الدى بۇلدىراپ، باسى اينالىپ بارادى. قاراساي تىزەسىن بۇگىپ، جۇرەسىنەن وتىردى دا، كوزىن تارس جۇمدى. الدەن ۋاقىتتا تورگى بولمە تاعى كۇڭگىر ەتە قالدى. قىزىنىڭ داۋسى. «ۋھ!» — دەپ كەۋدەسى قارسى ايىرىلارداي كۇرسىنىپ، سۇراعانداعىسى ءبىر-اق ءقاۋىپ:
— سوندا كوكەمدى شىنىمەن سوتتاي ما؟
قاراساي ەلەڭ ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى.
— سوتتاماعاندا كۋرورتقا جىبەرەر دەيمىسىڭ. بۇكىل ەلدىڭ بار تۇپكىرىنەن، بار ۇلتتان كارى دە، جاس تا كەلىپ ەڭبەك ەتىپ، حالىق يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەپ تىربانىپ جاتقاندا، ءوزىنىڭ قاراقان قارا باسىن ويلاپ، سولاردىڭ ماڭداي تەرىن ۇرلاپ، اقشاعا ايىرباستاعان ادامعا قانداي اياۋشىلىق بولماق. نە جەتپەدى؟! پيعىلىنىڭ جاماندىعىنان انا حالەلدى، اقبوپەنى، ديكانى دا قۋىپ جىبەردى. ولاردىڭ دانەمەسى كەتكەن جوق. ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتىپ ادام بولدى. سولاردىڭ تابىسى-اق شاش ەتەكتەن ەدى عوي. سەنىڭ اكەڭ ىلعي ارامدىقپەن عانا بايۋدى ويلايششى. جالعىز استىق قانا ەمەس، ەرتەڭ قوراسىن تىنتكەندە كورەرسىڭ: «انا ءبىر ايەل ەكەۋى ءۇي سالامىز دەپ قۇرىلىس ماتەريالدارىن جيناپ ءجۇر»، — دەگەن سيگنال بار. ونى قايدان الادى، ۇرلاماعاندا؟! — قاراسايدىڭ باسى زەڭگىپ كەتتى. كوز الدىنداعى قىزىل-جاسىل دومالاقتار قۇجىناپ، جىبىرلاپ، تاماعى قۇرعاقسىپ، تىنىسى تارى ل ا بەردى. — ەگەر سونىڭ ءبارى شىقسا، كەمىندە ون نە جيىرما جىل ارقالاپ كەتە بارادى.
— ەندى سەن دە اكەدەن بەزگەن سوڭ، باسقا كىم اياسىن؟! و، سورلى كوكەم! سور ماڭداي بولدىڭ عوي، — دەپ كامىش سولقىلداپ جىلادى.
— مەنەن ەندى ەش قايىرىم جوق. بار جاقسىلىعىم سول — قاشان ءىسى تەكسەرىلىپ سوتتالعانشا، ۇيدە كەپىلدىكتە ۇستاي تۇرام. ول ءۇشىن اراعا ءتۇسىپ شىجىلدايتىن جايىم جوق. قايتا، پارتيا الدىندا بۇرىنعىنىڭ ءبارىن ايتىپ، كەشىرىم سۇرايمىن. اقتالامىن. كەشسە — ودان باسقا تىلەگىم دە، ارمانىم دا جوق.
قوسيمانوۆ اۋىر دوڭبەكشىپ، ەكىنشى قىرىنا اۋىسىپ جاتتى. قايتىپ ۇندەگەن جوق. جىلاپ-جىلاپ، كامىشتىڭ دە ءۇنى ءوشتى.
قاراساي تاپجىلماي ۇزاق وتىردى. ءتۇن ورتاسى بولدى-اۋ دەگەندە بارىپ كۇيەۋ بالاسى مەن قىزى تالىپ ۇيىقتاپ كەتتى. قوسيمانوۆ قاتتى قور ەتە قالىپ باسىلدى دا، ءبىرازدان سوڭ، وت العان ماشيناداي، قايتادان قورىلداپ، ءتاتتى ۇيقىعا كىردى. وسى ءبىر ءساتتى كۇتكەن قاراساي دا لىپ ەتىپ ورنىنان كوتەرىلدى. لەزدە ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ الدى دا، ەسىكتى ەپپەن اشىپ، تىسقا شىقتى.
دالا بوراسىن. ىزعىرىق جەل سەكىلدى قيىرشىق وتكىر قاردى ۇيتقىتىپ، بوراپ تۇر. بەتكە ينەشە قادالادى. كوشەدە باياۋ ىسىلداپ، سۋىلداعان بوراننان بوتەن بەيساۋات ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى دا ەستىلمەيدى. قىزىل جالاۋ قالىڭ ۇيقىدا. قوسيمانوۆ ءۇيىنىڭ باتىسىنداعى تۇرمە اۋلاسىنىڭ بيىك قاقپاسى عانا جەلگە قوزعالىپ، ميدى شاعارداي ساقىر-ساقىر ەتەدى. قاراسايدىڭ دەنەسى تۇرشىگىپ، قالتىراپ كەتتى. ەندى كوپ. ويلانۋعا ۋاقىت جوق. قارا ءتۇندى جامىلىپ، بوران استىندا ۇرلانىپ، جونەلە بەردى. قاشىپ كەتتى.
* * *
تاڭ سىبىرلەپ اتىپ كەلەدى. دالا بوزامىق تارتىپ، اقتاڭداقتانا باستادى. اسپان جالتىر، اشىق بولاتىن ءتۇرى بار. ۇيتقي بوراپ، ىشقىنا سوققان كەشەگى ۇسكىرىك بوران تولاستاعان. جول سورابىنا تۇسكەن كۇرتىك قار قاتايىپ، شىڭىلتىرلانىپ قالىپتى. تاڭدايلانعان جال-جال وقاپتىڭ ارا-اراسىمەن يرەلەڭدەپ، جاياۋ سىرعىما ءجۇرىپ جاتىر. قىزىل جالاۋدان شىققان جالعىز ءىز شۇباتىلىپ ۇزاپ بارادى. ماشينا ءىزى. كابينا ىشىندەگى ەكەۋ — سوۆحوز شارۋاسىمەن كەلىپ قايتقان جولاۋشىلار. سىرتتا، قاز-قاتار قويعان قاعاز قوبديشالاردىڭ اراسىندا بۇعىپ وتىرعان جالعىز: قاشقىن — قاراساي.
جان-جاعىنان گۋىلدەي سوققان ىزعىرىق جەل ونە بويىن قالتىراتىپ، قوبديشالاردىڭ ىعىنا بۇقتىرا تۇسەدى. بارىنەن دە ءىشتىڭ قالتىراعانى جامان ەكەن. شىڭىلتىر كاردى اسپانعا اتىپ زىمىراعان ماشينا ءجۇرىسى قاراسايعا وگىز اياڭىنداي كورىنىپ، ءالسىن-السىن ارت جاققا جالتاقتاپ قاراي بەرەدى. سوناۋ ارتتا قالعان بەلەڭنەن، كولدەنەڭ جاتقان قىرقادان بەلدىگىندە قىزىل جولاعى بار جەڭىل ماشينا قىلت ەتىپ شىعا كەلەتىندەي زارە جوق. كۇيەۋ بالانىڭ تۇندەگى ءسوزىنىڭ توركىنى جامان. قاماتپاي تىنار ەمەس. ءقازىر جولدا جەتىپ ۇستاسا، مۇردەم كەتەتىنىندە داۋ جوق.
«اپىرماي، — دەدى قاراساي ىشتەي كۇيزەلىپ، — شىنىمەن ولىمگە قيعانى ما؟! مۇمكىن «ايىرىلىپ قالدىم، ىزدەڭدەر» دەپ ەرتەڭدەر عانا جوقتاۋ سالار. وعان دەيىن مەن دە قۇتىلىپ كەتەر ەم. كۇيەۋ بالانىڭ بەدەلىنە قاراپ، ەشكىم مەنى ىزدەمەس تە. انا جىلى دا اۋپىرىمدەپ قالىپ ەم».
قاراسايدىڭ ەسىنە وتكەن ءبىر جىلدارداعى وقيعا ءتۇستى.
كۇرگەرەي قارت، جانتاس سۇراپ قولقالاعان سوڭ، ول وقيعانى دا جىر عىپ ايتىپ بەرگەن.
كۇرگەرەي قارتتىڭ سوڭعى جىرى
— ال، بالام، ءبىرىن ايتقان سوڭ، ءبارىن ايت دەدىڭ عوي. ويناساق تا ءبىراز جەرگە شاپتىق دەگەندەي، مەن ءوزى، وتكەن ءومىر زاۋالىن ءبىراز اڭگىمەلەپ بەردىم-اۋ دەيمىن. ءبىزدىڭ ەلدە باياعىدا ءبىر ۇرىنشاق، توبەلەسقوي جىگىت: «باستان قان شىققان سوڭ، نە تۇرىس بار، ىزدەگەنىم باتا وقىر»، — دەپ قايدا جانجال، قايدا توبەلەسكە قويىپ كەتۋشى ەدى. ەل اراسىندا سول ءسوز بەرتىن ماتەل بوپ كەتتى. سول ايتپاقشى، ءبىر باستاعان سوڭ ەندى تۇگەل ايتايىن، سەن قارابەت جايىن سۇرادىڭ عوي. مەن سوڭعى جىلداردا بولعان ءبىر ۋاقيعانى جىر عىپ بەرەيىن.
(كۇرگەرەي قارت قايقى بەل ترۋبكاسىنا مۇكتى باسىپ-باسىپ سالدى، باپپەن تۇتاتىپ، اۋزىن تولتىرا سورادى. سوسىن بارىپ قايتادان اڭگىمەسىنە كىرىستى.)
رايحان ۇستالىپ كەتكەننەن كەيىن مەنىڭ ءحالىم مۇشكىلگە اينالدى. اۋداننان ادامدار كەلىپ، تالاي رەت تەكسەرىس جۇرگىزىپ، الەك-شالەگىمدى شىعاردى. ءبىراق مەن ول ۋاقىتتا ەشتەمە دەپ قارسى سوزگە كەلە المادىم. نە دەيىن؟ شىنىن ايتقاندا، ءوزىم دە ول كەزدە تولقىپ، كوڭىلىمدە ەكى ءتۇرلى ءدۇدامال وي الىسىپ، باسىم داڭعازا بولدى. ءبىرى: «اپىراي، ءومىر بويى كەدەيلىكپەن وتكەن، جاتاقتان شىققان سۇلتاننىڭ جالعىزى شىنىمەن وسىنداي جامان اتقا ىلىنگەنى مە؟! شىنىمەن ءوزى وسكەن التىن ۇياسىن تەپكەنى مە» دەگەن تۇيتكىل بولسا، ەكىنشىسى: «قوي، رايحانىم ونداي ەمەس، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن كوڭىل سەرگىتەر وي ەدى. ءبىراق ەكەۋىنە دە تابان تىرەپ، نىق باسىپ تۇرا المايتىنمىن. ول كەزدەگى جاعدايدىڭ ءوزى سولاي ەدى-اۋ.
ابدەن كوزگە شىققان سۇيەلدەي قىر سوڭىمنان قالماي، ارتىمنان جازىقتى سيىرداي قۋالاي بەرگەن سوڭ، ءبىر كۇنى ومبى جاققا كوشىپ كەتپەكشى بولدىم. مەنىڭ جاعدايىمدى ەستىپ وسى كۇنگى شوپر وسپان ءبىر كۇنى تۇندە ۇيگە كەلىپتى. قاسىندا ەكى-ۇش اقساقال بار. وسپان باياعى ءوزىمىزدىڭ بالتا اۋلىنىڭ جىگىتى. اتتەڭ وقىماي قالدى دەمەسە وتكىرلىگىنە اقىلى ساي، جاسىنان-اق پىسىق، وتكەرىلگەن جىگىتتىڭ ءبىرى عوي.
— كۇرگەرەي اعا، — دەدى ول، اقساقالدارعا قاراپ، سەندەردىڭ دە اتىڭنان سويلەپ وتىرمىن دەگەندەي يشارات ءبىلدىرىپ. — سىزگە ادەيى كەلىپ وتىرمىز. جاعدايىڭىزدى كورىپ تە، ەستىپ تە ءجۇرمىز. وڭاي ەمەس. كىشكەنتايىنان باۋىرىڭىزعا سالىپ، قامقورىڭىزعا العان رايحان جايى سىزگە عانا ەمەس، بارىمىزگە دە باتادى. ونىڭ قالاي الجاسقانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ ءوز باسىم تۇسىنە الماي-اق قويدىم. ءبىراق، ول ءۇشىن كىنالاسا جالعىز ءسىزدى عانا ەمەس، ءبارىمىزدى دە كىنالاسىن. كەيبىر ادامداردىڭ ءسىزدىڭ قىر سوڭىڭىزدان قالماي، «وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق» دەگەندەي مازاڭىزدى الىپ جۇرگەنىن دە بىلەمىز. ءبىراق بيتكە وكپەلەپ، تونىڭىزدى وتقا سالماڭىز. كەشە تالاي اۋىر جىلداردا سۇلتان ەكەۋىڭىز بۇكىل اۋىلدى ارقامەن كوتەرىپ، كەۋدەمەن تارتىپ، ەل قاتارىنا قوستىڭىزدار. ال بۇگىندە ءسىز سول ەلدەن كەتسەڭىز، انا سۇلتاننىڭ ارۋاعى ريزا ەمەس، ءبىز دە ريزا ەمەسپىز. ەلدىگىمىز قايدا؟ باسقا اۋىرتپالىق تۇسكەندە، ەندى كەرەگىڭ جوق دەپ ارقاعا ءبىر سالىپ قويا بەرسەك، ەلدىك قاسيەتتەن نە پايدا؟ رايحان ءۇشىن جازالاۋى مۇمكىن ەمەس، ەگەر ولاي بولا قالعان كۇندە، قايدا بارىپ پانالاماقسىز؟ قاشقان ادامعا جەر ۇلتاراقتاي. ودان دا، نە كورسەڭىز دە ەلىڭىزدىڭ ورتاسىندا وتىرىپ كورىڭىز.
اقىلدى سوزگە ارسىز دا توقتايدى. مەن رايىمنان قايتتىم. بىرگە ءوسىپ بىتە قايناسقان ەلدەن اجىراۋعا ءوزىم دە ىشتەي قينالىپ، كوڭىلىم ورتايىپ ءجۇرۋشى ەم، الگى سوزدەن كەيىن قايتا شيرىقتىم. نە كورسەم دە ارتىمدا ەلىم بار ەكەن عوي، ازعا وكپەلەپ، كوپكە توپىراق شاشپايىن دەپ، ەلدە قالا بەردىم.
كەلە-كەلە قاڭقۋ ءسوز دە ۇمىت بولا باستادى. مەنىمەن جاقىنداسىپ سويلەسۋگە قورقىپ، ۇركىپ جۇرەتىن كەيبىر سۋ جۇرەكتەرگە دەيىن بۇرىنعىشا ارالاسىپ، ءاۋىل-ۇي قونىپ كەتتى. ءبىراق كورەسىنى قارابەتتەن كوردىم.
كەشەگى سوعىس جىلدارى ەلدەن ەر-ازامات كەتىپ، كولحوز شارۋاشىلىعى كەمىپ، ءتورت قۇبىلامىز تۇگەل سوگىلىپ ويسىراپ قالعان كەز. اياق استىنان «جاڭا تالاپقا» قارابەت باسقارما بولا كەتتى. بۇرىنعى قياپاتىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن ەل ءىشى دۇرلىگىپ، نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ونى جولاتقىسى كەلمەپ ەدى، ول قارقىنى ۇزاققا بارمادى. كولحوز ىشىنەن سۋىرىلىپ شىعار جىگىت جوق، ءبارى ارميادا، اقىرى جۇرتتىڭ امالى قۇرىدى. كوپتىڭ ۇيعارعانى دا، قالاۋى دا مەن ەدىم. ءبىراق ول تىلەكتەرى دە قابىل بولمادى. وعان باستى سەبەپ، مەنىڭ قارا تاني بىلمەيتىن ساۋاتسىزدىعىم بولسا، قالا بەردى رايحان جايى الدىمنان كەسە-كولدەنەڭ شىعىپ، بەتىمە شىركەۋ بولا بەردى.
قارابەت باسقارمالىق تاققا وتىرىسىمەن ارا-تۇرا جۇمىس بابىن سىلتاۋراتىپ قيعىلىقتى سالىپ، باسىما اڭگىر تاياق ورناتا باستادى. بەتپە-بەت جەكە كەزدەسە قالعان جەردە: «باياعىنى ۇمىتتىڭ با، رايحاننىڭ اكەسى؟ كوزىڭە شىبىن ۇيمەلەتەرمىن ءالى»، — دەپ، قوسيمانوۆتى اۋزىنا الىپ، قوقان-لوقى جاسايدى. بىرەۋگە بارىپ شاعىم جاساۋعا نامىستانام. كەيبىر كولحوز جينالىستارىندا كوپ اتىنان ارتەل شارۋاشىلىعىن ناشار باسقارىپ جۇرگەنىن، قىمىز ءىشىپ، پار اتپەن ەل اقتاۋدان باسقا ءبىتىرىپ جۇرگەنى شامالى ەكەنىن ايتقاننان ءارى اسا المايمىن. رايحاننىڭ تۇسىندا تاۋىم شاعىلىپ قالعان، ۇرىنىڭ ارتى قۋىس دەگەندەي وز-وزىمنەن قۋىستانىپ، ءتىسىمدى قايراعاننان باسقا امالىم جوق. ءوستىپ مىسىم قۇرىپ جۇرگەندە، ەڭبەك ارمياسىنا الىندىم...
اقىرى سوعىس ءبىتىپ ەلگە ورالدىق. «جاڭا تالاپتان» كەتكەن جىگىتتەردىڭ جارتىسىنان كوبى كەلمەدى. كەيبىر ءتىرى قالعاندارى كوپ ۋاقىتقا دەيىن اسكەر قاتارىنان بوسامادى. بالالارى قايتپاي، سوعىس اۋىرتپالىعىنان كۇيزەلگەن ەلدىڭ شارۋاشىلىعى دا تومەندەپ، جۇدەۋشىلىك كىرىپتى. تاڭنىڭ اتۋى، كۇننىڭ باتۋى سوقا سوڭىندا، مال سوڭىندا سالپاقتاپ جۇرگەن قاتىن-قالاش، بالا-شاعا تاماقتان دا، كيىمنەن دە تارىعىپ تيتىقتاپ قالعان. ءتىپتى، ايتا بەرسەڭ، قانت، شاي، سابىن، سىرىڭكە دەگەن كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەت دۇنيەلەردىڭ ءوزى تاپشى. بارىنە دىلگىر، ءبارى قات.
جىگىتتەردىڭ ىشىنەن ون ەكى مۇشەسى ساۋ ورالعان شوپر وسپان. ول كەلىسىمەن، كولحوز قوراسىندا توت باسىپ ىسكە العىسىز بولىپ جاتقان پولۋتوركاسىن دالاعا سۇيرەپ، ءۇش ايداي جاتپاي-تۇرماي جوندەپ، قارابەتپەن الىسىپ ءجۇرىپ، كەرەكتى سايماندارىن ساتىپ الىپ، جوندەپ شىعاردى. ءبىراق قىس بولسا، قاقالىپ-شاشالىپ، قارعا مالتىعىپ، جۇرە المايدى.
ءبىزدىڭ كولحوز تۇگىل، اۋدان ورتالىعىنىڭ ءوزى تەمىر جولدان ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي الىس. ول-پۇل شىعا باستاعان دۇنيەلەر ايلاپ-جىلداپ ارەڭ جەتەدى. وسپان ەكەۋمىز قاسىمىزعا ەكى-ۇش ادام الىپ، قىس بويى تۇيەمەن سەلپونىڭ جۇگىن تارتاتىن بولدىق.
سونداي قىس كۇنىنىڭ ءبىرى ەدى. ءبىز ارادا سەگىز قونىپ، تۇتەگەن اق بوراندا كولحوزعا زورعا جەتتىك. ءتورت شاناعا ءبولىپ سالعان دۇنيەمىز بار. بەتىمىزدى ۇسىك شالعان، دالا-دالا. كۇرتىك قارلى جولدا اۋىر اياڭدايمىز. ابدەن قاجىپ، سەندەلىپ قۇر سۇلدەرىمىز جەتىپ، اۋىل قوتانىنا كۇن باتا ەنە بەرگەنىمىزدە، كۇندە جول قاراپ اڭدىپ جۇرگەن ايەل، كەمپىر اتاۋلى جان-جاقتان انتالاپ، سەلپونىڭ قوراسىنا دەيىن شۇبىرىپ كەلدى.
— شاي اكەلدىڭدەر مە، شاي؟!
— قانت بار ما؟
— سابىن بار ما، سابىن؟
— سابىندى ايتادى عوي. اۋەلى شاي بار ما، سونى ايتسايشى!
— وي، كوسەگەلەرىڭ كوگەرگىر، قۇر اق سۋ ءىشىپ، شايدان كەۋىپ، ولەيىك دەپ وتىر ەك، — دەسىپ، ءبىز جولدان كەلگەن سايىن ايتاتىن مۇقتاجدارىن قايتالاپ، داۋرىعا سويلەدى. قارعانىڭ بالاپاندارى سەكىلدى.
قاشان سەلپو قويماسىنا وتكىزگەنشە جۇكتىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ، ۇيمەلەپ كەتپەدى. ۇسكىرىگىڭدى تىڭدار ەمەس. ءقايسىبىر ايپارا كەمپىرلەر دۇكەنشى بالانىڭ جاعاسىنان الىپ:
— ءاي، قاعىنعىر، ەرتەڭگە دەيىن ءبىزدىڭ سۋىمىزدى سارعايتپاي، بۇگىن-اق ساتساڭشى.
— انا سارايىڭداعى قاپتەسەرلەر تاڭ اتقانشا دىمىن قالدىرمايدى، — دەپ اسىعىپ تۇر. دۇكەنشى:
— اپايلار-اۋ، قويساڭدارشى. وسى ەكى كەشتىڭ اراسىندا اپاق-ساپاقتا قالاي سات دەيسىزدەر. ەرتەڭگە دەيىن شىداڭىزدار. ءقازىر پرينيمايتتاپ الايىن. سوسىن ەرتەڭ ساعات توعىزدا اشامىن. ءتارتىپ كەرەك ەمەس پە، — دەسە:
— ءۇيباي-اي، ءبۇ نەمەنىڭ تارتىپشىلدىگىنە نە بەرەسىڭ. اي، اتاڭ قازاق قاي ۋاقىتتا ساعاتپەن ءجۇرىپ، كۇن كورىپ ەدى؟
— ءاي، ءوزىڭ ءتاشتيىپ-اپ، كىسىمسىنۋدى قايدان شىعارعانسىڭ وسى، كەشەگى جامان بوتاشتىڭ بالاسى ەمەس پە ەدىڭ، — دەپ كەمپىرلەردىڭ ودان سايىن زىعىرى قايناي تۇسەدى. دۇكەنشى بالانىڭ دا داۋسى اششى شىقتى.
— اكەمدە جۇمىستارىڭىز بولماسىن. تيىسپەڭىز. قانە الباردان شىعىڭىزدار. مۇندا كىرۋگە زاپرەشاەتسا. و نەسى-اي...
— اينالايىن-اۋ، ەندى ءبىزدىڭ اقشامىزدى ايايىن دەپ پە ەدىڭ؟ الساق اقشامىزعا الامىز، — دەپ ولار دا تىرتىسىپ بولار ەمەس.
دۇنيەسىن فاكتۋرامەن دۇرىستاپ العانشا كوزى الاقتاپ جۇرگەن بالانىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ، تاقىمداپ قويماعان سوڭ، وسپان كىرىستى.
— وۋ، جاماعات. بۇلارىڭ نە، دىم كورمەگەندەي. شىداساڭدارشى ەرتەڭگە دەيىن. الاسىڭدار عوي. ءبارى سەندەرگە كەلگەن دۇنيە. ەشكىم جەپ كەتپەيدى. تاراڭىزدار.
ايەلدەر باسەڭسىپ قالدى. سوندا دا، كەتكىسى كەلمەگەن بىرەۋى:
— ەندى كورگەنىمىز ءۇشىن دە كوزاقى الا ما، — دەپ سوڭعى شاناداعى جۇكتىڭ سىرتىنان شىمشىلاپ كورىپ ەدى، ءبارى سوندا ۇيمەلەپ بۋۋلى تەڭنىڭ ءبىر بۇرىشىن جىرتىپ جىبەردى. قولىن سۇعىپ، وراۋلى ماتانى جۇلقىلاپ شىعارعان بىرەۋى:
— كەزدەمە، كەزدەمە، — دەپ ءىشىن تارتىپ ەدى، سول-اق ەكەن، ەندى ولاردى توقتاتۋعا بولماي قالدى.
— مىنا قارا، سيسا اكەپتى، سيسا.
— مىنا ءبىرى لاستىك.
— كيمەشەگىم توزىپ ءجۇر ەدى، مىنا ءبىر اق ءدايت ەكەن.
— ءوي، تۇرا تۇر، جىرتاسىڭ.
— قاراعىم-اۋ، مىنا ءبىرى تەرىدەي قالىڭ ەكەن، بومازي مە، سوكنە مە، — دەپ، قولدارى جەتكەن ماتانىڭ سۇيەگىن ۇستاپ تامسانسا، اراسىنان ەتە الماي سىرتتا قالعاندارى موينىن سوزىپ:
— ءاي، بىلاي تۇرىڭدار. بولدى عوي. ەندى ءبىز دە كورەيىك.
— شي بارقىت بار ما؟
— بارقىت بار ما ەكەن؟
— ءوي، ءوزىڭ ءبىر بارقىتتا باسىڭ قالعىر كەمپىر ەكەنسىڭ. ەكى بىردەي كامزولىڭ بار عوي. ءبىر باسىڭا جەتپەي مە؟!
— كەت ارمەن، ساندالماي. قايداعى ەكى كامزولدى ايتادى. اتام زاماندا توزعان كامزولدى ايتامىسىڭ، — دەپ شاقشۇق ەتىپ، اقىرى تەڭكيگەن تەڭنىڭ ءبىر جاعىن تۇگەل بوكسەرىپ تاستاپ كوڭىلدەرى تىندى.
و جالعان، كەشەگى سوعىس زاردابى دا ادام بالاسىن بار جاعىنان زاقىمداپ كەتتى عوي! ادام بالاسى يتجاندى دەگەن ىپ-ىراس. الاي-تۇلەي بوراندا ءۇش ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جەر جۇرگەندە كولىك سوڭىنان قالىڭ قاردا مالتىعىپ، شاناعا ءبىر رەت تە اياق ارتپايمىز. تاڭ اتقانعا دەيىن تۇيەمەن بىرگە سالپ-سالپ اياڭدايسىڭ. ۇزاق جولعا كوندىگىپ، شارشاعانىڭدى دا بىلمەيدى ەكەنسىڭ. تەك ارامىزدا ەكى شال عانا وسى جولى الدىرىپ قالدى. سوڭعى كۇنى كوزدەرىنەن جاس پارلاپ، ساقالىنان سۋ اعىپ، ءجيى قۇلاپ جۇرە الماعان سوڭ، تۇلىپقا وراپ وتىرعىزىپ قويدىق. ايتەۋىر، ۇنەمى قالماي شىعىپ جۇرەتىن وسپان ەكەۋمىز. ءبىراق قانشا سىر بەرمەگەنمەن اۋىل قوتانىنا كىرىپ، جىلى ۇيگە جەتكەندە توسەككە ۇشىپ جىعىلاسىڭ.
جاستىققا باسىم تيىسىمەن ولگەن ادامداي قاتىپ قالىپپىن. بىرەۋ جۇلقىپ-جۇلقىپ قالدى. اۋناي ءتۇسىپ، تاعى جانسىز ۇيقىعا كەتتىم. تاعى جۇلقىلادى. — تۇر، تۇر. كۇرگەرەي، تۇر، — دەپ بەزەكتەگەن ليزانىڭ داۋسى الىستان تالىپ شىققانداي ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. ءتۇسىم عوي دەپ، ۇيقىمدى اشا المايمىن. الگى داۋىس تاعى بەزەكتەيدى. تارامىس قول سىلكىلەپ-سىلكىلەپ قالدى. جوق، ءتۇسىم ەمەس، ءوڭىم ەكەن. ويانا كەلسەم، ليزا تۇر باسىمدا.
— وۋ، نە بوپ قالدى؟ قاي ۋاقىت؟
— تۇر، كۇن تال ءتۇس. سۇمدىق بولىپ جاتىر، سۇمدىق.
ۇيقىم شايداي اشىلدى.
— سۇمدىعى نەسى؟ و نە سۇمدىق، — دەپ، سوعىستان ءزارازاپ بوپ قالعان باسىم، ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم. تۇتقيىلدان تاعى بىردەڭە بولىپ قالدى ما دەپ زارەم جوق. سۇيتسەم، قاتىنداردىڭ داڭعازاسى ەكەن.
— ەلدەگى ايەل بىتكەن دۇكەندە. كەشەگى سەندەر اكەلگەن شايدان ءبىر قايناتىم دا قالماپتى. كەزدەمەدەن دە تۇك جوق. ءبارىن تىك كوتەرە اكەتىپتى. قاتىندار شۋلاپ تۇر. جاڭا ەركەكتەر دە كەلدى. تۇر، بول، — دەپ ليزا كەمپىرىمنىڭ اۋزى-اۋزىنا جۇقپايدى.
— ەە-ە، سول ما ەدى، — دەپ تاعى قيسايا بەرىپ ەم، كەمپىرىم شىن اشۋعا باستى.
— تۇر دەيمىن ەندى. جۇرت سەنى دە ىزدەپ جاتىر. وسپان دا سوندا. قانشا جەر الەكتەنىپ اكەلگەن دۇنيەلەرىڭنەن تۇك تە جوق. سەن ۇيدە شالقاڭنان جاتقاندا، ءبارىن تىپ-تيپىل ەتىپتى.
— جارايدى. سەندىك بىردەمە قالعان شىعار. جەتپەسە، جۇرتتان قارىزعا الارسىڭ. سونشاما نە بوپ قالدى اپتىعاتىن؟
مەن شىن كەيىدىم. «وسىنشاما ءىش تارلىقتىڭ نە كەرەگى بار؟ كەشەگى سوعىس جىلىندا دا ولگەمىز جوق. ەندى دۇنيەنىڭ شەتى كورىنە باستادى. ءبولىپ-جارىپ الا بەرمەي مە». جوق، كەمپىرىمنىڭ ءسوز سىڭايى بولەك.
— كۇرگەرەي-اۋ، قارىزعا الارسىڭ دەيسىڭ. ءتىپتى ەشكىم ەشتەمە الا الماي قالدى دەسە، تۇسىنەمىسىڭ؟! دۇكەندە تۇلدىر جوق.
— وي، ءوزىڭ نە ايتىپ تۇرسىڭ، ەسىڭ دۇرىس پا؟! سوناۋ تارشىلىق ۋاقىتتا ەل ىشىندە بىرەۋدىڭ بىرەۋ الا ءجىبىن اتتاپ وتپەيتىن. ەندى نە بوپ قالدى؟ دۇكەن ۇرلانعان عوي. «ماسقارا-اي، مۇندايدى دا كورەدى ەكەمىز-اۋ»، — دەپ الاس-كۇلەس كيىنىپ، جۋىنۋعا مۇرشام كەلمەي دۇكەنگە جەتتىم. شىنىندا دا، اۋىل ادامدارى دۇكەن ماڭىندا ءيىن تىرەسەدى. دۇكەننىڭ تەرەزەسىندە تەمىر قۇرساۋ بولمايتىن. ءتىپتى كۇزەتشى دە جوق. قازاق اۋلى زاۋدە وندايدى كورگەن بە؟! مەن انادايدان ۇلكەن تەرەزەگە قاراپ كەلەم. اڭعال-ساڭعال. سىنعان شىعار دەپ ءىشىم ۋداي اشيدى. جوق، تەرەزە ءبۇتىن. سو قالپى.
ەندى نە بوپ قالدى؟ باقسام، جاعداي مىناداي ەكەن. بىلاي دا كەش جاتاتىن اۋىل ءىشى ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي ايەلدەر جاعى تاڭنىڭ اتۋىن اسىعا كۇتەدى. قۋىعى ۇستاماي تۇندە دالاعا دامىل-دامىل كىرىپ-شىعىپ جۇرەتىن ءبىر كارى كەمپىر ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە دۇكەن جاقتان جىلتىراعان شام كورىپتى. الدىندا شايتاننىڭ وتى ما دەپ، جاساۋراي بەرەتىن كوزىن ءسۇرتىپ، قايتا قارايدى دا، ىشتەي ايات وقىپ ۇيگە ەنەدى. ءبىراق جارىق سونبەپتى. قايتا ءبىر شىققاندا تاعى كورەدى. سودان ۇيدەگى ادامدارعا ايتىپتى. ولار دا جۇگىرىپ دالاعا شىعادى. كورشىلەرىن وياتىپ، دۇكەنگە قاراي كەلسە، سكلاد جاقتان كۇبىرلەگەن ادام داۋسى ەستىلەدى. ۇرى دەيىن دەسە، ارتىنشا-اق الباردان شانالى ات شىعىپ، تۋرا باسقارما قارابەتتىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا بارىپ توقتايدى. شىلتەرلى قول شامى بار پركاشىك بالانىڭ ءوزى دە ىشتەن شىعىپ، قارا قۇلىپتى بەكىتەدى دە، ۇيىنە بەتتەيدى. تۇندەگى وقيعا وسى.
ەرتەڭىندە دۇكەن ءتاس-تۇيىن اشىلماپتى. پركاشىك توتايعا كەلسە:
— اشپايمىن. تۇندە اۋداننان حابار كەلدى. اشىلماسىن، قۇلىپقا بلومبى سالىنسىن دەپتى. مەنىڭ ەندى پراۆوم جوق، — دەپ ماڭايلاتپاپتى.
كوپشىلىك قويسىن با، اقىرى «سكلادىڭدى اشپاساڭ اشپا، دۇكەنىڭدى اشامىسىڭ، سىرىڭكە، ول-پۇل الامىز»، — دەپ قوياردا-قويماي الىپ كەلىپتى.
دۇكەن ءىشى بۇرىنعىدان قوڭىلتاقسىپ قالعان. سورەدە جاتاتىن ۇساق-تۇيەك بۇيىمدار جوق. كەيىنگى كەزدە ءۇش-تورت قالايىدان جاسالعان شەلەك، لەگەن، كاپكىر، وجاۋ سەكىلدى كەرەك-جاراقتاردى اكەلگەنبىز. كولحوزشىلار الدىندا تالاپايلاپ الىپ ەدى، سوڭىنان بوس قالدى. سولار بوساعادا ءۇيۋلى تۇراتىن. ەندى قاراساق ءبىرى جوق. جىلان جالاعانداي.
توتايدىڭ كوزى الاق-جۇلاق ەتىپ، شۋىلداعان ايەلدەردى دۇكەننەن شىعارا الماي:
— ال، ەندى كوردىڭدەر عوي. شايدى تۇسىرگەمىز جوق. سكلادتى اشۋعا بولمايدى. شىعىڭىزدار، دۇكەندى جابامىن، — دەپ ەسىكتىڭ اۋزىندا تۇر.
وسپان دا سوندا ەكەن. جۇرتتى دۇكەننەن شىعارىپ، «اي، وسىنىڭ تۇبىندە ءبىر كاكىر بار-اۋ»، — دەپ توتايدى جەكە ورتاعا الىپ قىستىق.
— جۇرتتا نە جازىق بار؟ قانشاما جەردەن ارىپ-تالىپ اكەلگەن دۇنيەنى نەگە ساتپايسىڭ؟ ءقازىر سكلادىڭدى اشىپ، شاي، كەزدەمەنى ءتۇسىر. اكەڭنىڭ مالى ەمەس. ۇكىمەتتىڭ دۇنيەسى. جۇرت السا، اقشاسىنا الادى. تالكەكتى قويىپ، اش.
اۋداننان حابار كەلدى دەپ سىلتاۋراتپا، اشەيىندە ءبىر اشساڭ، بەس كۇن جابىق تۇرادى دۇكەنىڭ. سەنى قۋۋ كەرەك ولاي بولسا، — دەپ جان القىمعا الىپ ەك، بالانىڭ كوزى جاساۋراپ، شىنىن ايتتى.
— اعاتايلار-اۋ، مەندە نە جازىق بار؟ تۇندە سەلپونىڭ باستىعى مەن قارەكەڭنىڭ ءوزى كەلىپ، جاپتىردى. ەشكىمگە ايتپا دەپ ەدى. ەندى مەنى ولتىرەدى عوي.
— نەمەنە، سەنى ولتىرەتىن قاسقىر دەيمىسىڭ ولار. ودان دا بۇلتاقتاتپاي دۇرىستاپ ايت. قانە، نە دەدى ولار، — دەپ شوپر وسپان مەن كەڭىردەك وسپان توتايدى قىسا ءتۇستى.
— ال ەندى، مەن ايتايىن. ءبىراق سىزدەر تىستەرىڭىزدەن شىعارا كورمەڭىزدەر. وسى جەردە قالسىن.
— ال جارايدى، شىعارمايىق. وسى ارادا قالسىن.
— تۇندە تاسقايىر اعاي مەن باسقارما ۇيىقتاپ جاتقان جەرىمنەن وياتىپ الىپ، سكلادقا اكەلدى. قارەكەڭنىڭ اقشاسى مۇنداي كوپ بولار ما، كىشكەنتاي قول ساندىعى اۋزى-مۇرنىنان شىعادى. تاسقايىر اعايدا ونشا كوپ ەمەس ەكەن. ەكى تۇيەنىڭ جۇگىن ەكەۋى تىك كوتەرە ساتىپ الدى. اقشالارىن دۇكەندەگى جاشىككە سالدىردى. سكلادتا ءبىر-اق تۇيەنىڭ جۇگى قالدى. ونى جۇرتقا ءبولىپ ساتارسىڭ دەپ تيمەدى. ونداعىنىڭ كوبى شاي، كەزدەمە جوق. قارەكەڭ قالعان اقشاسىنا بۇكىل شەلەك، لەگەندەردى تۇگەل ساتىپ الدى. سوسىن تاسقايىر اعاي، ەندى ەسىككە بلومبا سال، اۋداننان بۇگىن كەلدىم، قاشان حابار بولعانشا دۇكەن اشىلماسىن دەدى پەترەبسويۋز. «ال ەندى مۇنى ەشكىمگە تىسىڭنەن شىعارما، باسىڭ كەتەدى»، — دەپ ءوزى كورشى كولحوزعا ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىز اڭ-تاڭبىز.
— مۇنىسى نەسى؟! بۇلار جىندانعان شىعار، — دەپ دال بولدىق.
— جوق، ولار جىندانعان جوق. قارابەت جالەل دەگەن بالاسىنا اپەرۋگە ومبى جاقتا ءبىر ساۋداگەردىڭ قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ ءجۇر دەگەن. ءداۋ دە بولسا مىنا دۇنيەلەردى سوندا توعىتىپ، قىمبات باعامەن ساتقىزادى ءالى، كور دە تۇر، ايتقانىڭ كەلدى دەرسىڭدەر، — دەپ كەڭىردەك وسپان، سالا قۇلاش موينىن سوزىپ، كوزىن سىعىرايتا قارادى.
— مىنا ءسوزىڭنىڭ جانى بار ەكەن. راسىندا دا وسى قارابەت كەيىنگى كەزدە سەبكرايعا كوپ بارعىشتاپ ءجۇر. جاسىرىن ءجۇرىپ ساۋدا دا جاسايدى دەۋشى ەدى.
— قوي، وندا شاي مەن ماتانى السا دا، انا تەمىرلەردى داڭعىراتىپ قايتەدى، ءىربىت جابا ما؟ — دەيدى شوپر وسپان.
— ءاي، راسىندا دا ونىسى قالاي؟ ءوزى قانشا لەگەن، قانشا شەلەك الدى، — دەپ توتايعا قارادىق.
— قانشاسى نە كەرەك؟ ايتەۋىر، قارابەت ەڭ سوڭعى تيىنىنا دەيىن سالىپ، بوساعاداعى ءۇيۋلى تۇرعان شەلەكتەردى تۇگەل الدى عوي.
— سوڭعى اقشاسىنا دەيمىسىڭ؟ اي، ايتسا دا، اقشالى ەكەن-اۋ ءوزى. شاناعا تەڭكيتە ارتقان ماتاعا جەتىپ جۇرگەن بۇل باي بولدى.
— بايلىعى تۇرىپتى عوي. انا تەمىرلەردى قايتەدى دەيمىن.
ءبىز وسىلايشا باسىمىز قاتىپ، جۇمباقتىڭ ءتۇيىنىن شەشە المادىق.
— ەندى نە دە بولسا ارتىن كۇتەيىك. ايتەۋىر وسىنىڭ ءتۇبى شيكى، ءبىر كاكىر بار، — دەسىپ توتايدى ارقاعا قاعىپ، ۇيدى-ۇيىمىزگە تارادىق.
اراعا كۇن سالماي-اق جۇمباق شەشىلدى.
ەل ىشىندە گۋ-گۋ اڭگىمە. وسەك جاتا ما؟! گازەت، راديو بولماسا دا، اۋدانداعى حابار وكىل كەلمەي-اق سارت ەتە قالدى. «اقشا وزگەرىپتى، اقشا. جاڭا اقشا شىعىپتى»، — دەسىپ بالا-شاعاعا دەيىن شۋلاسىپ كەتتى. ارتىنشا وكىل دە جەتتى. ءبارى راس: وزگەرىپتى.
سكلاد ءبىر جۇماداي جابىق تۇردى. اۋىل ادامدارى باسقارما ءۇيىنىڭ ەسىگىن بوساتپايدى. دۇنيەنىڭ ءبارى وسى ۇيدە، «ءبىز قاڭسىپ وتىرعاندا، سەندەرگە قويۋ شاي قالاي باتادى»، — دەپ قارابەتتىڭ ايەلى ءجامىشتىڭ قۇلاعىنىڭ ەتىن جەيدى. و بايعۇس ءقايتسىن. كورشى-كولاڭىنا اشمۇشكەلەپ شاي ۇستاتىپ شىعاراتىن كورىنەدى. قارابەت شۋ باسىلعانشا جىم-جىلاس قاشىپ كەتىپتى.
ءبىراق، قاشانعى قاشىپ ءجۇرسىن. «ۇرىنىڭ قۇيرىعى ءبىراق تۇتام» دەمەكشى، كوپ ۇزاماي قايتىپ كەلدى.
ارتىنشا زەرت ءجۇردى. سورى قايناپ سەلپونىڭ باستىعى تاسقايىر ءتورت جىلدى ارقالاپ كەتە باردى. توتاي بالا دا التى اي قارا جۇمىس الىپ، توتيىپ قالدى. قارابەتتىڭ مۇرتى دا قيسايعان جوق. سوت الدىندا تۇرىپ: «مەن قايدان بىلەيىن، تاسقايىر الىپ قال دەگەن سوڭ، تالاي جىلدان بەرى جيناپ جۇرگەن ماڭداي تەرىممەن تاپقان اق ادال اقشامدى تۇگەل سالدىم. وندا دا كوبىن ءوزى الدى»، — دەپ، سەلپو باستىعىنىڭ موينىنا «مولدىرەتىپ» سالىپ، ءمىز باقپايدى. تەگى كۇيەۋ بالاسىنىڭ كۇشىمەن دە قالعان بولۋى كەرەك.
ءبىراق ول «جاڭا تالاپتا» قالا المادى. بۇرىننان-اق زىعىردانى قايناپ جۇرگەن كولحوزشىلار كوپ ۇزاماي ورنىنان ءتۇسىردى. قارابەت جاي ولگەن بە؟! ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە اۋىلدان كوشىپ، «مالجان اعاشىنىڭ» باۋىرىنا بارىپ، بەكەتشى بولدى. «پوستويالىي دۆور» كولحوزدىكى. قارابەت بولسا كولحوزدا مۇشە. جولاۋشىلاردىڭ كولىگىنە كولحوز شوپ شاۋىپ، ءۇيىپ بەرەدى. مالىن مالداپ، جانىن جانداپ، ساۋداسىن جاساپ، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق جاتا بەردى.
* * *
ءيا، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق جاتا بەرىپ ەدى. تاپ مىناداي الاساپىران بولار دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە ەنگەن بە؟ ادامنىڭ ەكى كوزى — بىردە دوس، بىردە جاۋ. كەڭ دۇنيەنى شىراعدانداي جارىق ەتىپ، الىستى دا، جاقىندى دا كورسەتەتىن ەكى كوز. جيعان-تەرگەن مۇلكىڭدى الدىڭا اكەپ، ەندى سوعان تويىمسىز ەتەتىن دە سول ەكى كوز. كوزسىز سوقىر دا تويىمسىز بولا ما ەكەن؟ ءاي، ولاردىڭ دا تويىمسىزى بولار-اۋ. سوندا تويىمسىز — كوز ەمەس، ءناپسى بولار. ءيا، ءناپسى. ناپسىدە قاناعات جوق. قاناعاتسىز ءناپسى — ىشتەگى جەگى كۇرت. ءىشتى ۇڭگي-ۇڭگي ۇلكەيىپ، اقىرى سول جەگى قۇرت بۇگىن سىرتقا تەسىپ شىعىپ، ەندى قارا باسىن جالمايىن دەپ تۋر. و، ءفاني جالعان دۇنيە بىردە بەتىن...
قاراسايدىڭ ويىن قارلىعا شىققان ادام داۋسى ءبولىپ جىبەردى. تەرەڭ اپاننان شىققانداي ولۋسىرەپ ەستىلەدى. بۇل كەزدە تاڭ سۇتتەي اعارىپ، قالىڭ قارعا بوككەن ميداي دالا الاقانعا سالعانداي تەگىس كورىنەتىن. داۋىس الىستان ەمەس، جاقىننان شىققان ەكەن. جولدىڭ وڭ جاعىندا مىقىرايعان مەگەجىن قىرقا بار ەدى. ماشينا وتە بەرگەندە، قىرقانى اسىپ تۇسكەن تار جولدىڭ بويىمەن ەڭگەزەردەي ادام كوتەرىلدى. ارقاسىندا تاعى ءبىر ادام. بەتەگەدەن بيىك جالعىز قۋراي كورىنسە زارە-قۇتى قالماي، كىرەرگە جەر تابا الماي وتىرعان قاراسايدىڭ كوزى شاراسىنان شىقتى. تاپ ءقازىر جاعاسىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ الارداي مىقشيىپ، قوبديدىڭ باۋىرىنا كىرىپ بارادى.
ءبىراق قىرقاعا ولۋسىرەپ شىققان ادامدا ءال جوق. قارلىعا ايقايلاپ، قولىن بىر-ەكى ەربەڭدەتتى دە، ارقاسىنداعى ادامىن جەرگە تۇسىرە سالىپ، جان دارمەندە جولدى قيعاشتاي كەسىپ جۇگىردى. ءقايبىر جۇگىرىس؟ ەكى-ۇش اتتاپ ومبى قارعا ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، قالا بەردى.
كابيناداعىلار جاپانداعى پاقىرلاردىڭ داۋسىن دا ەستىمەدى، وزدەرىن دە كورمەيدى. ماشينا قاتقاق قاردى سىقىرلاتىپ زۋلاپ كەلەدى. كوز كورىم جەرگە ۇزاعاندا بارىپ، الىستا بۇلدىراپ قالعان ەكى نوقاتتان كوزىن الماي، قاراساي «ۋھ» دەدى. ول الگى ادامنىڭ دەرياگين ەكەنىن جازباي تانىعان ەدى. تەك ارقاسىنداعى ادامنىڭ حالەل ەكەنىن تانىمادى.
ءبىراق، تانىسا دا قاراسايدىڭ شوفەرگە بەلگى بەرەر ءتۇرى جوق. حالەل تۇگىل، اكەسى ءتىرىلىپ كەلىپ: «ءولىپ بارام» دەسە، قايىرىلىپ بارىپ سۋ تامىزباسى حاق. بار ارمانى — جالعىز ۇيگە تەز جەتۋ. ەندىگى قالعان ومىرىندەگى قىزىق تا، قارا اسپانداي باسقان زىلدەي اۋىر تاعدىردان ايىعار ەم دە سول قول ساندىقتىڭ ىشىندە. وعان دەيىن امان جەتسە، ار جاعى وڭاي. تابان استىندا زىم-زيا جوق بولۋ. قول ساندىق — قاراسايدى ۇشىراتىن دا، استىنا الىپ جاسىراتىن دا سيقىرلى قانات. «ودان باسقا تۋىس تا، جاقىن-جۇراعات تا، جاناشىر جولداس تا جوق.
ءا، اعايشا شە؟ تاستا ونى، جان مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەندە ونداي اياققا ورالعى ماسىلدىڭ بۇتى بەس تيىن... ءبىراق ونىڭ دا جيناعان قىرۋار دۇنيەسى بار ەمەس پە؟ امالىن تاۋىپ ونى دا قىمقىرا كەتسە!..»
قاراساي كوپ ۇيگە بۇرىلار جولدىڭ مۇيىسىندە ءتۇسىپ قالدى. «مالجان اعاشىنىڭ» باۋىرىن جيەكتەپ ۇيىنە توتەلەي تارتتى. تولاسسىز سوققان كەشەگى بوران ومبى قاردى ءۇيىرىپ اكەپ شوق اعاشتىڭ القىمىنا تىعىپ تاستاپتى. كەي جەرىنىڭ بەتى توبارسىپ، كەي تۇسى ءالى قاتا قويماعان قالىڭ قار اقساق ويىلىپ كەلەدى. ارتىنان اڭشى قۋعان ارلانشا جالتاقتاپ جۇرەگى الىپ ۇشقان قاراسايدىڭ قازىرگى ويى دا اقساق ويىلىپ كەلەدى. ءبىر وي: «بۇل ۋاقىتتا اعايشا شىرت ۇيقىدا جاتىر. ەسىك قاعىپ وياتقانشا، البار جاقتاعى ساڭىلاۋدان جىلت ەتە قال دا، قورانىڭ بۇرىشىنداعى كومۋلى ساندىقتى الىپ، زىم-زيا زىتىپ وتىر. سەنىڭ مۇندا كەلگەنىڭدى دە، قايدا كەتكەنىڭدى دە ەشكىم سەزبەي، قۋعىنشى بولسا ىزىڭنەن اداسادى. ونىڭ ۇستىنە، وياتامىن دەپ جۇرگەندە، سىرا-پىرا ىزدەگەن الدەبىرەۋ وتىرسا، ءوزىڭدى-وزىڭ ۇستاپ بەرگەنىڭ عوي»، — دەسە، ەكىنشى وي: «قوي، اعايشا از كۇن بولسا دا دامدەس بولدى. بالتىرى بەسىكتەي ۇل نە اق مارالداي قىز ءبۇيىرىن ءتۇرتىپ ىشتە جاتقاندا وعان بىلدىرمەي كەتكەن قالاي بولار ەكەن. جانە ول ءجامىش ەمەس، كوربالا بوپ وسكەن. ەرتەڭ كىم بىلەدى، سەبكرايعا سىيماسا، قىرىم مەن قىتايعا كەتۋگە تۋرا كەلەر. سوندا اعايشاداي ايەلدەر ماسىل ەمەس، اسىل، سەرىك قانا ەمەس، جولشىڭ، باسشىڭ بولادى. «جالعىزدىڭ اتى شىقپاس، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» — مۇندايدا اقىل قوسار قاسىڭدا بىرەۋ بولعانعا نە جەتسىن». قاراساي وسى ەكىنشى ويعا تىرەلىپ توقتاعانداي بولىپ ەدى، ۇيگە جەتە بەرە قايتا اينىدى. «وسى مەن نە دەپ كەلەم؟ ابدەن ەسىمنەن الجاسقان شىعارمىن. قايداعى ءبىر جولدان قوسىلعان جولداياقتىڭ ىشىندەگى بالانى ويلاعانىم نە؟ ول ءوسىپ كوسەگەمدى كوگەرتە مە؟ ول تۇگىل سىرىقتاي ازامات حالەلدىڭ ءوزى نە ىستەپ كەتتى؟ «بايتال شاۋىپ بايگە الماس». عۇمىر بويى بىرەۋ ارقاسىنا سالىپ اسىراعانداي وسى قاتىنعا قاراعانىم نە؟ وعان سالعان كۇندى يتكە تاستاسا بولماي ما؟ ودان دا امالىن تاۋىپ ونىڭ دۇنيەسىن دە .قولعا تۇسىرەيىن. اقشا ارتىقتىق ەتپەيدى» دەگەن جولداعى پيعىلىنا قايتا اۋدى.
ءبىراق ۇيىنە تايانا بەرگەندە باستاعى وي ىرىگەن بوزدەي جىرتىلىپ، بىت-شىتى شىقتى. بيىك قاقپا اڭقيىپ اشىق جاتىر. ەسىك الدىندا بەيساۋات ءىز جوق. «ا، اعايشا ويانىپ قالعان ەكەن. ەندى نە دە بولسا سىر بىلدىرمەۋ كەرەك»، — دەپ ەسىكتىڭ تابالدىرىعىن اسىپ ۇيىلگەن قالىڭ قاردى اتتاي بەرگەندە، قابىرعاسىن بوران سىلاپ تاستاعان مەڭىرەۋ تاپال ءۇي ءدۇر سىلكىنگەندەي بولدى. اياق سىقىرىن ەستىپ، قىزىل قاسقا سيىر تايىنشاسىمەن قوسىلا موڭىرەپ جىبەردى. اشىققان مالدىڭ ءۇنى. قاراساي كىرگەندە باس ءجىبىن سۇيرەتكەن سيىر شاڭىراق ءمۇيىزى دەلديىپ، كوزى شاراسىنان شىعىپ، ۇرىككەن كيىكتەي الدىنان شىعا. كەلدى. قاراسايدىڭ جۇرەگى سۋىلداپ، وز-وزىنەن ۇرەيلەنىپ، ۇلكەن ءۇيدىڭ بوساعاسىنا باسىن سۇققاندا كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ كەتتى. ءۇي ءىشى قاڭىراعان بوس. كەرەۋەت، جۇكاياقتاردان باسقا تۇلدىر جوق. بولمە ءىشى ازىناپ. ۇلىپ تۇر. تەرەزە قىراۋى ەكى ەلى. ءۇي ىشىندە الاي-تۇلەي بوران سوعىپ، بۇكىل اسىل زاتتارمەن قوسا اعاشكانى قۇيىنداي تىك كوتەرىپ، ۋىلدەپ تۇرعان جابۋسىز پەش موينىنان سۋىرىپ الىپ كەتكەن سياقتى.
قاراساي اتىپ شىعىپ قوراعا جۇگىردى. قابىرعاعا سۇيەۋلى ۇشكىر كۇرەكتى جولدا ءىلىپ الىپ، تۇكپىردەگى بۇرىشقا كەلدى. تۋرا تاپتى. توپىراعى بوساپ قالعان سياقتى. قاراساي جىندانعان ازبانشا كوزى قانتالاپ، توپىراقتى كارتا بوراتتى. تۇبىنە جەتە بەرگەندە ءتورت بۇكتەۋلى قاعاز ىلىكتى قولىنا. ودان باسقا دىم دا جوق.
قاراساي قورانىڭ سىزىنا شوڭقيىپ تىزەرلەي كەتتى. جەر تايانىپ وتىر. كوزىندە جاس. اشۋدان، ىزادان، كۇيىنىشتەن شىققان اششى جاس. ەس ءبىلىپ، ەسەيگەلى تۇڭعىش رەت ءىشىن ورتەپ اعىل-تەگىل اققان مول جاس. ماڭدايىنا باسقان جالەلى جاردان قۇلاعاندا شىقپاعان بەزەر جاس. بىرەسە قوس جۇدىرىعىمەن ەكى شەكەسىن ميى تۇسەردەي سولقىلداتا ۇرادى. بىرەسە كوردەي قاراڭعى قورا تۇكپىرىندە ەسالاڭ ادامداي ەكى قولىن كوككە سوزىپ، الدەنەنى قارمالايدى. ءبىراق قولىنا ىلىگەر دانەمە جوق. سارى جەزبەن ايقىش-ۇيقىش بەلدەگەن توقپاقتاي قول ساندىق ۇشىپ بارادى. ءومىر بويى جيناعان بار دۇنيە-مۇكاممال بىرگە كەتتى. توقپاقتاي قول ساندىقتىڭ ىشىندە جۇزدەگەن قارا كەتىپ بارادى. قۇيرىق-جالى كۇزەلگەن، استاۋداي سەمىز جىلقىلار كىسىنەپ بارادى. قۇيرىعى تەگەنەدەي اتان قويلار ماڭىراپ بارادى. جەلىنى بۇتىنا سىيماي، شاتقاياقتاپ قالعان ماما سيىرلار ىڭىرانىپ بارادى. ءبارى-بارى كەتتى.
ەندى ءبىر ءسات ياپيشكينا قول ساندىق ەمەس، جۇرەگىن سۋىرىپ اكەتكەندەي ىڭىرسىپ، قاراساي ءبىر جامباسىنا قۇلاي بەردى. كۇبىدەي دومالاپ، جەر تىرمالاپ، ءوز كەۋدەسىن ءوزى سوعادى. جۇرەكسىز قالعان قۋىس كەۋدە بوس بوشكەدەي دۇڭك-دۇڭك ەتەدى. الدەن ۋاقىتتا، قاسقىر تالاعانداي بۋىن-بۋىننان ءال كەتىپ سۇيرەتىلە باسىپ، قاراساي اشىق قاقپاعا كەلدى. اعاشكا باراتىن جەرىن ايتىپ كەتكەندەي، ەندىگى ءۇمىتتى الاقانداي قاعازدان ىزدەدى. ءارپى شالا ساۋاتتى بولعانمەن ءسوزى ساۋاتتى جازىلعان دىمقىل سۋىق قاعازدى اشىپ وقىدى. ءبىراق قاراسايدىڭ كوزى بۇلدىراپ كورەر ەمەس: «سەن وتكەرىلگەن بورسىق بولساڭ، مەن اككى تۇلكىمىن. سەن قالعان ومىرىڭە جەتەرلىك ساباق العانىڭا راقمەت ايتارسىڭ. مەن قالعان ومىرىمە جەتەرلىك ازىق العانىما راقمەت ايتايىن. قوش. اعاشكا...»
قاراساي اياعىن سۇيرەتە باسىپ دالاعا شىققاندا، ىشىنە مۇز تاستاپ جىبەرگەندەي بولدى. ەسىك الدىنا گۇر ەتىپ توقتاعان جەڭىل ماشينادان لىپ ەتىپ قوسيمانوۆ ءتۇستى. دالاداعى بار اياز بەتىنە جينالعانداي ىزعار شاشىپ، ەكى كوزى ماڭدايدى تەسىپ جىبەرەردەي قادالىپ، قاراسايعا جاقىنداي بەردى.
* * *
رايحان ىڭىلداپ ولەڭ ايتىپ كەلەدى. اقان سەرىنىڭ اتاقتى «سىرىمبەتى». «اۋلىم قونعان سىرىمبەت سالاسىنا» دەپ ناشىمەن باياۋ باستادى دا، ودان ارعى ءسوزىن ايتپاي، تەك انگە باسىپ، ماشينامەن بىرگە تەڭسەلىپ كەلەدى. ءبىر شۋماعىن ىرعاعىنا كەلتىرە اياقتاپ، ەندى ەكىنشى شۋماعىن باستاي بەرگەندە، قاسىندا وتىرعان مورگۋن ءىلىپ الا جونەلدى. «لاشينعا لاياك كاراگۋماي-ياي...» ءۇنى كۇمبىرلەگەن، زۆوتى كەڭ جىگىت ادەمى باريتون داۋسىمەن شىرقاي سالدى. رايحان دا داۋسىن شىعارا ىلەسىپ كەتكەن. مانەرىنە كەلتىرىپ تولقىتا شىرقاعان ايەلدىڭ جۇمساق، جىڭىشكە ءۇنى مەن ەر ادامنىڭ قويۋ قوڭىر ءۇنى تار ماشينانىڭ ىشىنە سىيماي لىقسىپ، شىمىرلاپ شىعىپ اق قارعا بوككەن جازىق دالانىڭ ۇستىندە قالىقتاپ بارا جاتتى. رايحان توقتاعان جوق. ولەڭنىڭ اياعىنا دەيىن ايتتى. ءبىر كەزدە «سىرىمبەتتى» اكەسى سۇلتان ءسۇيىپ ايتاتىن. قانداي جيىن-تويدا كوپشىلىك ەڭ اۋەلى وسى ءوندى ايت دەپ قولقا سالاتىن ەدى-اۋ. بەرتىن كەلە ەكىنشى اكەسى كۇرگەرەي ۇيرەنىپ الىپ، قوسىلاتىن بولدى. انگە شورقاقتاۋ بولسا دا، كۇندەي كۇركىرەگەن جۋان داۋسىمەن گۇرىلدەگەندە، ەستىگەن جۇرت سۇلۋ مۇرت پەن كۇرگەرەيدى تامسانا ءتۇسىپ تىڭدايتىن. ەندى، مىنە، سول انگە مورگۋن قوسىلىپ وتىر.
ءان اياقتالعاندا، باعانادان بەرى ماشينا ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، ءسال ىرعاپ قالسا قاباق شىتىپ، بارىنشا قايىقتاي سىزىپ كەلە جاتقان جانتاس ارت جاعىنا جالتاق-جۇلتاق قاراي بەرەدى. «تاعى دا ايتا تۇسىڭىزدەر! ءتۇھ، قانداي اسەم ءان ەدى. قوسىلا شىرقاعاندا ءتىپتى ادەمى ەكەن»، — دەپ، تالاي رەت ەستىسە دە، بۇكىل قان تامىرىن قۋالاپ، ونە بويىن بالقىتقان سىرىمبەتكە قۇمار كوڭىلدەن، سۇلۋ انگە جەڭسىك كوڭىلدەن تۋعان قاراس. ءان اياقتالسا دا، ورتاسىنان شورت ءۇزىلىپ قالعانداي وكىنىپ، قايتا جالعاسا ەكەن دەپ وتىر.
ەندى ءبىر كەزدە رايحاننىڭ ەسىنە بيۋرو ءتۇسىپ، وز-وزىنەن ويعا كەتتى. ءبىر ەلى ءتۇبىتى بۇرقىراعان مول، قوڭىر ءشالىسىنىڭ ۇشىن اعىتىپ، بوس تاستاپ، الدەنەگە ىرزا كوڭىلمەن، بەتى بال-بۇل جانىپ، جىميىپ وتىر. قىزىلى جۇقارىپ، سۇيىلا باستاعان اقشا بەتتىڭ ۇشىنداعى شۇڭقىرى دا تەرەڭدەپ، كۇلىپ وتىرعان ءتارىزدى.
«تىڭنىڭ ءبىر جىلعى ءومىرىن قورىتىندىلاعان اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى وتە قىزىقتى ءوتتى. ءبىرىنشى بولىپ مورگۋن بايانداما جاساپ، سوۆحوز جۇمىسى تۋرالى ەسەپ بەردى. ودان كەيىن باسقا سوۆحوزدىڭ ديرەكتورلارى، رايحان شىعىپ ءوز سوۆحوزدارىنىڭ كەلەشەك جوسپارى تۋرالى، جالپى تىڭ ومىرىندەگى ءقايسىبىر قاجەتتى ماسەلەلەردى ورتاعا سالا سويلەدى. بۇعان دەيىن ايتارلىقتاي تالاس بولماي، وتىرعاندار شىن ويلانىپ، تولعانىپ سويلەپ ەدى، ءبىرىنشى سەكرەتار دوسانوۆ كۇن ءتارتىبىنىڭ ەكىنشى ماسەلەسى — ەڭ وزات سوۆحوزعا اۋىسپالى قىزىل تۋ بەرۋ جونىندە شاعىن بايانداما جاساپ، قىزىل تۋدى «قايىڭدى» سوۆحوزىنا بەرۋ تۋرالى ۇيعارىمدى ورتاعا سالعاندا، ەكىنشى سەكرەتار الاگوزوۆ ورنىنان اتىپ تۇردى. جاسى الپىسقا تاقاعان الاگوزوۆ بىلاي قاراعاندا قىرىقتاردىڭ ىشىندەگى ادام سياقتى قيمىلى شيراق، كوپ باستىقتاردا بولاتىن قارىن دا جوق. قارىن بولماعان سوڭ بۇعاق تا جوق. شاشىن ءومىر بويى بوكس ەتىپ قىسقا الدىرادى. ماڭداي شاشى بالالاردىڭ كەكىلى سياقتى. قوراساننان قالعان سيرەك داعى بار ەكى بەتى پىشاق جانىعانداي. تەك بەت سۇيەگى عانا ءىرى، تەرىسىن جىرتىپ جىبەرەردەي شودىرايىپ تۋر. وسى تۇرىنە قاراماي سۇستى. شارۋاشىلىق سوڭىندا جۇرگەندە بىرەۋگە كۇلە قاراپ، استە ەزۋ تارتقان پەندە ەمەس. ومىرىندە نە كۋرورت، نە دەمالىس دەگەندى بىلمەي، تاڭنىڭ اتۋى، كۇننىڭ باتۋى جۇمىس سوڭىندا جۇرەدى دە، باسقالاردىڭ دا سولاي بولۋىن قالايدى.
ول قولىنداعى ءبىر توپ قاعازدى كوتەرە تۇردى.
— جولداس دوسانوۆ، ءسىزدىڭ «قايىڭدى» سوۆحوزىنا تۋ بەرۋىڭىز ءجون. ءبىراق، بۇل تۋ — سوۆحوز جۇمىسىنىڭ ىستىق-سۋىعىنا كۇيىپ، ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ەڭبەكشى، جۇمىسشىلارعا بەرىلەدى دەپ، ايقىنداي كەتىڭىز. ال، رايحان سۇلتانوۆنانىڭ ورىنسىز ىستەرىن وسى بيۋرودا ايگىلەۋىمىز كەرەك. رايحان سۇلتانوۆنانىڭ كەمشىلىكتەرىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
دوسانوۆ شىداي الماي، مىرس ەتتى:
— نۇرەكە، ول جونىنەن كەلىسكەن سياقتى ەدىك قوي. اۋدان بويىنشا ەڭ ءونىمدى استىق العان جەر «قايىڭدى». وراقتى ەڭ بۇرىن ءبىتىرىپ، مەملەكەتكە ەڭ الدىمەن جوسپاردان تىس استىق قۇيىپ ۇلگەرگەن «قايىڭدى». العاش رەت بەس پريسەپلەن جۇرگەن وسپان جىلقايداروۆتان كەيىن ءۇش، ءتورت نورمامەن جۇمىس ىستەگەن بۇگىنگى اۋدانىمىزدىڭ وزاتتارى كۋزمەنكو، اتامانچۋك، پوپوۆ، تالجانوۆتار سياقتى شوفەرلەر سول «قايىڭدىدان» شىقتى. قۇرىلىس جاعىنان ەڭ الدىڭعى قاتارلى سوۆحوز — «قايىڭدى». تۇڭعىش رەت اق تاستى پايدالانىپ، ەكونوميكالىق جاعىنان دا، ەڭبەك ونىمدىلىگى جاعىنان دا ۇتقان سوۆحوز — «قايىڭدى». تۋدى سوۆحوز ەڭبەكشىلەرى ءۇشىن بەرەمىز دەگەنىڭىز وتە ورىندى. ءبىراق، رايحان سۇلتانوۆنانى سوۆحوز ەڭبەكشىلەرىنەن ءبولىپ الىپ، جەكە كىنالاۋ — تاپ بۇل ارادا لوگيكاعا سىيا قويار ما ەكەن؟!
— مەن جازعىرسام، سۇلتانوۆنانىڭ مورالدىق جاعىن، يدەيالىق باسشىلىعىنىڭ ناشارلىعىن جازعىرام. ول، ەڭ الدىمەن، سوۆحوز پارتورگى.
— يدەيالىق، مورالدىق جاعى دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ەڭبەك ارقىلى، سوۆحوز ءومىرىنىڭ بايلىعىنان كورىنبەي مە؟
— جوق، جولداس دوسانوۆ، بايلىق پەن يدەيالىق باسشىلىقتا ايىرما بار. يمەننو سۇلتانوۆنانىڭ باسشىلىعىندا. كەشە ءسىز مىنا قاعازدارعا كوڭىل اۋدارعىڭىز كەلمەدى، — دەپ الاگوزوۆ قاراساي ۇيىمداستىرىپ، اركىمگە جازدىرعان ءبىر توپ ارىزدى كورسەتتى. — مىنە، وسى حاتتار بويىنشا جانە جاڭا رايحان سۇلتانوۆنانىڭ سويلەگەن ءسوزى بويىنشا مەن ءبىراز قارسىلىق بىلدىرگىم كەپ تۇر. تىڭداڭىزدار: بىرىنشىدەن، «جاڭا تالاپتىڭ» وتىزىنشى جىلدان بەرى باققان، وسىرگەن مالىن كولحوز سوۆحوزعا اۋىسپاي جاتىپ تالان-تاراجعا سالۋ — ەڭبەكشىلەردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. مۇنىڭ اتى جەرگىلىكتى ادامدار مەن تىڭعا كەلگەندەردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋ، قالا بەردى جەكە مەنشىكتى ۋاعىزداۋ دەگەن ءسوز. ەكىنشىدەن، جوسپارلاپ بەرگەن جەردى تۇگەلدەي جىرتپاي، مال جايىلىمى ءۇشىن جەر ۇنەمدەۋ — بۇگىنگى تىڭ كوتەرۋ دەگەن ۇلى ۇرانىمىزعا كەرەعار قايشى كەلەدى. ۇشىنشىدەن، دەرياگين سەكىلدى سوۆحوز جۇمىسشىسىنا — تىڭعا كەلگەن جاس كومسومولعا قول كوتەرۋ — بايسالدى باسشىلىق ءىسى ەمەس، اپەرباقاندىق، ەگەر ساياسي ءمان بەرسەك، ەسكى فەودالدىق بيلىكتى كوكسەۋ دەگەن ءسوز. كومسومولدىق جالىنمەن، پاتريوتتىق ۇلكەن سەزىممەن، جۇرەك امىرىمەن كەلگەن سوۆەتتىك جاستاردى مۇقاپ، جاسقانتۋ دەگەن ءسوز. تورتىنشىدەن، دەرياگين، تالجانوۆ دەگەن جاس شوفەرلەردىڭ بىر-بىرىنە قىرعي قاباق بولىپ جۇرۋلەرىن دەر كەزىندە ەلەمەي، كومسومول نە پارتيا ورگانى تاراپىنان ەسەر ەتپەۋ سالدارىنان، دەرياگين تالجانوۆتىڭ ماشيناسىن قاساستىقپەن جاندىرىپ جىبەرگەن. مىنە، ول تۋرالى بۇگىن حات ءتۇسىپ وتىر... مۇنىڭ ءبارى سۇلتانوۆنانىڭ يدەيالىق باسشىلىعىنىڭ وسالدىعىن دالەلدەيتىن مىسالدار. ەگەر ەڭبەكشىلەردىڭ حاتىن ءاتۇستى قاراپ، ءمان بەرمەسەك، ەرتەڭ ولار جوعارعى جەرگە دەيىن جازادى. ونى كورمەي وتىرۋعا حاقىمىز جوق.
— مۇمكىن، ەڭبەكشىلەر دەپ وتىرعانىڭىز بىردى-ەكىلى ارىزقويلار شىعار، — دەدى بىرەۋ كولدەنەڭنەن.
— ماسەلە ونىڭ سانىندا ەمەس، فاكتىسىندا.
— ءبىراق ونداي فاكتىلاردى جاقسى نيەتتەن بولعان ءىس دەۋگە دە سىيارلىق ەمەس پە، — دەپ ەدى دوسانوۆ.
— ولاي بولسا، ونى بيۋروعا قاتىسۋشىلار ايتسىن. مۇمكىن، مەن تۇسىنبەيتىن شىعارمىن، — دەپ الاگوزوۆ وتىرا كەتتى.
بيۋروعا قاتىسقان ادامداردىڭ كوپشىلىگى سوۆحوز ديرەكتورلارى. ولار رايحاننىڭ سوۆحوز ءومىرى جايىنداعى كەلەشەك جوسپارلارىنا دەن قويىپ، ماقۇلداۋمەن بولدى. بيۋرو رايحاندى كىنالاۋ ورنىنا، الاگوزوۆتىڭ ءوزىن سيپاي قامشىلاپ كەتتى. ءتىپتى، تالاي جىل ۋكراينا جەرىندە ەڭ الدىڭعى قاتارلى سوۆحوزدا ديرەكتور بوپ كەلگەن ۆاگين الاگوزوۆتى تۋرا جازعىرا سويلەدى. الپامساداي ءىرى دەنەلى، الپىستارعا تايانعان الىپ ادامنىڭ ارىستانداي گۇرىلدەپ ۋكراين اكسەنتىمەن اۋزىن تولتىرا سويلەگەن ءسوزى رايحاننىڭ ءالى قۇلاعىندا.
— جولداس نۋرعالە الاگۋزوۆيچ، ءسىزدىڭ رايحان سۇلتانوۆناعا ارتقان كىنالارىڭىز ويلانىپ-تولعانباي ايتىلعان كىلەڭ جازعىرۋ بولىپ شىقتى. ءقازىر «قايىندا» سوۆحوزى ەڭبەكشىلەردىڭ تۇرمىسى، قۇرىلىس، استىق تاپسىرۋ، مەحانيزاسيانىڭ ۇنەمدى پايدالانىلۋى جاعىنان اۋدانىمىزداعى ەڭ الدىڭعى قاتارلى سوۆحوز بولىپ وتىر. بيىلعى كۇزدىڭ وزىندە جۇزگە جۋىق سەميا كوشىپ كەلگەن مۇنداي سوۆحوز ءالى جوق دەسە دە بولادى. ەگەر ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تۇرعىزعان ءۇي سانى — مەكتەپ، بالالار باقشاسى، مادەنيەت ءۇيى بولماسا بالا-شاعاسىمەن كوشىپ كەلەتىن ادام دا از بولار ەدى. جۇمىس يەسى كوبەيمەي ەڭبەك تە ءونىمسىز بولماق. سەميالى ادام سوقا باستى سالت ادام ەمەس. ول ورنىقتى، تياناقتى ەڭبەكشى. ەندەشە، وسى بىر-ەكى جىلدا ەڭ باسىم كۇشتى جۇمىسشىلاردىڭ ءۇي-جايى، قورا-قوپسىسىنا جۇمساعان «قايىندا» سوۆحوزىنىڭ باسشىلارىن جازعىرۋدىڭ رەتى جوق. سىزدىڭشە ادامدار كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا، نوسەر جاۋىننىڭ استىندا پالاتكا، ۆاگونداردا جاتسا دا، ولاردىڭ سەمياسى اۋزى جارىپ جەمىس تە، اق كورمەسە دە جاپان ءتۇزدى قارسى ايىرىپ تىلدەي جەردى قالدىرماي جىرتىپ، جوسپاردى ورىنداسا بولعانى عوي. جوق، رايحان سۇلتانوۆنانىڭ ۇسىنىسىن ويلانۋ كەرەك. وتانىمىزدى استىقپەن بايىتۋ ءۇشىن الدىمەن تىڭداعى سوۆحوزداردىڭ ءوزى باي بولۋى قاجەت. جەردى بايىپپەن جىرتىپ، مال جايىلىمدارىنا دا كوڭىل بولگەن دۇرىس. تىڭ جەر — ۇشان-تەڭىز داريا. ءبىراق داريانى دا ۇنەمدەمەي، ىسىراپ ەتسەڭ، لايلايسىڭ، سارقىپ الاسىڭ. ەن دالانى كوشەگە دەيىن جىرتۋ، جولداس الاگۋزوۆيچ، جاڭا رايحان ايتىپ كەتكەندەي، جۇرتتى جالاڭ بيداي كوجەگە قاماۋ دەگەن ءسوز. حالىققا استىق قانداي كەرەك بولسا، مالدىڭ ەتى، ءسۇتى، مايى دا سونداي قاجەت. سوندىقتان ماسەلە — رايحان سۇلتانوۆنانى بيۋروعا سالۋدا ەمەس، ماسەلە — رايحان سۇلتانوۆنانىڭ جوسپارىن، ويىن بيۋروعا سالىپ تالقىلاۋدا. بۇل ماسەلە — كىشى-گىرىم نارسە ەمەس، بۇكىل ەلىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتى جونىندەگى ۇلكەن پروگرامما. ەندەشە، جولداس نۋرعالە الاگۋزوۆيچ، تىم تاۋسىلا سويلەۋدىڭ ارتى، كەلەشەكتە سويلەنەر ءسوزدى، پاراساتتى ويدى جۇتاتىپ المايىق، — ۆاگين اۋىر دەنەسىمەن جۇمساق، بىلعارى كرەسلونى پىس ەتكىزىپ وتىرا بەرگەندە، ومىراۋىنداعى التىن جۇلدىز شام جارىعىنا جارق ەتتى.
ديرەكتور اياعانوۆ اسىقپاي، ساسپاي ءار ءسوزىن مانەرىنە كەلتىرە باپپەن سويلەيتىن ادام. وسى جولى دا ماڭداي قىرتىستارى جيىلەپ، ەكى شەكەسى قۋشىقتاۋ، سارعىش كەلگەن نوعاي تاقىلەتتەس ءجۇزى ءسال قىزاراڭداپ، اشۋلانىڭقىراپ تۇرعانمەن ادەتتەگى قالپىنان اينىعان جوق.
— اق تۇستەن گورى قارا ءتۇس بۇرىن كوزگە تۇسكىش، ۇيتكەنى ومىردە اق كوپ تە، قارا از. سول سياقتى اق نيەتتەن، ادال پيعىلدان گورى، بىرەۋدىڭ قارا نيەتى، ارام پيعىلى تەز كورىنەدى. ءبىراق نيەت، پيعىل بەتكە جاققان كۇيە ەمەس، ىشتەگى جاسىرىن دۇنيە. ونى كورۋ بار دا، كوزدى جەتكىزە ءبىلۋ بار. كوزىڭ جەتپەي تۇرىپ كوردىم دەسەڭ، جاڭىلعانىڭ، شىن ادالدى ارامعا شىعارساڭ، كەشپەس كۇنا ارقالاعانىڭ، — دەپ باستادى ءسوزىن. — الاگوزوۆ جولداس، ءسىز رايحان سۇلتانوۆنانىڭ ىسىنە ۇلكەن ءمان، ساياسي استار بەردىڭىز. تىم اۋىر كەتتىڭىز، مەنىمشە. جاڭا سويلەپ كەتكەن ۆاگين جولداستىڭ ءبىر ءسوزىن تىرىلتەيىن دەپ تۇرمىن. مەن بۋراباي ماڭىندا وسكەن قازاقپىن. بالا كەزىمدە ءوز كوزىممەن كوردىم. ستولىپين رەاكسياسى كەزىندە سول جەرگە تالاي ورىس شارۋاسى كوشىپ كەلىپ ەدى. ساۋىپ ىشەر سيىرى، كولىك ەتەر اتى بولمادى كوپشىلىگىنىڭ. سول كەزدە قازاق اۋىلدارى، قازاق كەدەيلەرى باتىراقتارعا قول ۇشىن بەردى. باتىراقتار ءشوبىن شاۋىپ كومەكتەسسە، كەدەيلەر مالىن بەرىپ قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتتى. ولاردى ەشكىم زورلاعان جوق. تاعدىرى، ماقساتى قوستى. بىرىكتىردى. ال ءقازىر، زامان مۇلدەم باسقا. باياعى ۋاقىتتا، تارشىلىق زاماندا سىر بەرمەگەن مەيماندوس ادامدار ەندى سوۆحوز مالى ءۇشىن بۇل كۇندە ءسوز شىعاردى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن. وتىرىك ءارى ۇيات نارسە. مۇنداي نارسەگە ساياسي استار بەرىپ قۋىستانۋدىڭ ءوزى قاتە. سۇلتانوۆنانى ەمەس، ارىزشىنى تەكسەرىپ ءبىلۋ كەرەك. كىم ەكەن ءوزى. وندايدىڭ ىنىنە سۋ قۇياتىن ۋاقىت جەتتى.
— جەكە مەنشىككە مال بەرىلسىن دەگەن ۋكازانيە جوق، — دەدى الاگوزوۆ شىداي الماي.
— نۇسقاۋ دەگەنىڭىز سول حالىقتىڭ مۇددەسىنەن تۋاتىن نارسە، جولداس الاگوزوۆ. ول اسپاننان جاۋار جاۋىن ەمەس، — دەپ اياعانوۆ تا ىلە جاۋاپ بەردى.
بۇدان كەيىنگى سويلەگەندەر دە رايحان سۇلتانوۆنانى جازعىرعان جوق. ءبىراق، ءالى تىڭ كوتەرۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە انىق تۇسىنە الماي، كوپ نارسەگە ءازىر بولجامى جەتپەي وتىرعان كوپشىلىك، ونىڭ جوسپارىن تۇگەلدەي ماقۇلداۋعا باتىلدارى جەتپەيدى. تەك بارىنە ورتاق، كۇمانسىز نارسە — رايحان سۇلتانوۆنانىڭ ادالدىعى. مۇنى دوسانوۆتىڭ ءسوزى دالەلدەي ءتۇستى، مىق شەگەمەن شەگەلەگەندەي بولدى.
— مەن ءوز تۇيگەنىمدى ورتاعا سالايىن، — دەپ سوڭعى ءسوزدى دوسانوۆ ءبىتىردى. ءبىر ءىستىڭ بايىبىنا بارىپ الماي استە كەسىمدى ءسوز ايتپايتىن. ءوزىنىڭ مول، اۋىر دەنەسىندەي سالماقتى، ورنىقتى سەكرەتار ەگىلە تۇرىپ، قاباعىن شىتا ءتۇسىپ، الدەنەگە كەيىپ سويلەدى. — قازاق دالاسىنا تاراعان ەڭ ۇلكەن ىندەت — سوناۋ اتام زاماننان بەرى سىلىمتىگىن سۇيرەتىپ، وسى كۇنى ولەكسەسى قالعان دومالاق ارىز. مەن سىزگە كەشە مۇنداي ءاتى-جونى جوق، انونيمنو جازىلعان شاتپاقتاردى ۋرناعا تاستاڭىز دەدىم. كونبەدىڭىز. ەگەر دە اق قاعازدى قارا قاعاز دەپ جازعان ارىز بولسا، كوزدى جۇمىپ: «ءيا، قارا قاعاز ەكەن» دەۋگە بولا ما؟ پارتيا ورگانى — حالىقتىڭ كوزى، ۇجدانى ەمەس پە؟! ەندەشە رايحان سەكىلدى ادامداردى كورەتىن، تانيتىن ۋاقىت جەتپەدى مە؟ رايحان شىر ەتىپ وسى قازاق جەرىنە، وسى كەڭ-بايتاق دالانىڭ توپىراعىنا ءتۇسىپتى دە، سۇلتان سەكىلدى كەدەي قولى جورگەككە وراپ الىپتى. كوزىن اشىپ، ادام ساناتىنا قوسىلام دەپ ۇمتىلعاندا، مالجان سەكىلدى بايلاردىڭ تەگەۋرىنىن كورىپ، مازاعىنا قارسى تۇرىپ، اشىنىپ ءوسىپتى. اكەدەن ايىرىلىپ جەتىم قالعاندا، فەدوروۆ سەكىلدى ورىس ادامى باۋىرىنا سالدى، قاناتىنىڭ استىنا الىپ، ءتۇزۋ جولىنان جاڭىلدىرمادى. كەشەگى ۇلى وزگەرىس جىلدارىندا ەر جىگىتشە اتقا قونىپ، جاستاردىڭ كوشىن باستاپ، وسى جاتقان جالپاق تۇزگە ەڭ العاش جاڭالىق اكەلدى. قۇيقالى جەردى قارس ايىرىپ، ءبىرىنشى رەت تراكتور سالدى. ءوزىن قۇنداقتاپ، تەربەتكەن التىن بەسىگىن ەندى ءوزى تەربەتۋگە جاراعان ەدى. ءسۇيتىپ جۇرگەن ادامنىڭ ارتىنان ءسوز ەرىپ، اياعىنا ارىز ورالىپ، ناعىز كەمەلىنە كەلگەن شاعىندا قاپاستاعى قۇستاي تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتتى. اسىرا سىلتەۋدىڭ ازابىن شەكتى. اقىرى ءتىرى ورالدى. قۇلىنشاقتاي سەكىرگەن جاس ەدى، كوبەڭ تارتىپتى. قارا شاشىن اققا مالىپ قايتتى. اۋىر جىلدار ءىزى سۇلۋ بەتىن ايعىزداپ، اياۋسىز ءاجىم سالىپتى. شەشە دەگەن اتتى قۇرساۋ ىشىندە قالدىرىپ، «ماڭگى جەسىرسىڭ» دەگەن اياۋسىز اتتى الىپ شىعىپتى. عۇمىر باقي پەرزەنتسىز قالعان ادام. ونىڭ ەندى جالعىز عانا پەرزەنتى بار. كوكىرەگىنە باسىپ ايالار، جۇرەگىمەن قىمتاپ الديلەر ءبىر-اق پەرزەنتى بار. ول سەنىم ەمەس پە؟! سول سەنىمدى رايحانعا قالايشا قيمايمىز، قالايشا سەنىمنەن ايىرامىز. مەن وسىنداي ادامنىڭ بويىنان وزگەرمەگەن، كەمىمەگەن، مۇقالماعان ءبىر عانا نارسەنى كوردىم. ول قاجىر ەكەن. ەلىنە، جۇرتىنا ەڭبەك ەتەر قاجىر. قاجىرىنان، قايراتىنان تانباپتى. رايحان سۇلتانوۆناداي ادامداردىڭ، اق جۇرەك انالاردىڭ توپشىسىن قايىرىپ مۇقاۋ ءۇشىن، سىناۋ ءۇشىن قاي ادامنىڭ ءجۇزى باتىپ، ءتىلى بارادى. ءوز باسىم رايحاندى سىناۋ ورنىنا، سىرلاسا بىلگەن ادام ەلگە دە، وزىنە دە ۇشان-تەڭىز پايدا كەلتىرەر ەدى دەيمىن. ونىڭ ءبىلىمى دە، اقىل-پاراساتى دا، ەلى-جۇرتى ءۇشىن ويلاعان ويى دا زاڭعار، بيىك. بيىكتى تۇقىرتا بىلمەي، كوتەرە بىلسەك... ءيا، تەك كوتەرە بىلسەك...»
— فەدور ۆاسيليەۆيچ، — دەدى رايحان جول بويىنا قادالعان وتكىر كوزى كۇلىمسىرەگەن قالپى. — ەسىڭدە مە، مەن انادا ساعان الاگوزوۆ تۋرالى ايتىپ ەم؟ جاسىراتىن نە بار، سوندا ەل باسقارۋداعى پارتيالىق ەتيكانى، پارتيالىق ءپرينسيپتى دۇرىس ۇستاي بىلمەيتىن ادامدار ارامىزدا ءالى كوپ-اۋ دەپ قىنجىلىپ ەم. كەشەگى وتىرىستان كەيىن ول ويىمنان قايتتىم. ول ءبىر، اشەيىن، تالاي جىل بويى باسىلعان جۇدەۋ كوڭىلدەن تۋعان سۇرىقسىز وي ەكەن. ەندى باقسام، وسكەن ەلدە پاراساتتى وي يەسى، كەمەڭگەر ادامدار قانداي كوپ ەدى.
— ارينە بار عوي، رايحان سۇلتانوۆنا، — دەپ مورگۋن ءالى كۇلىمسىرەپ وتىرىپ سويلەگەن رايحانعا قارادى. — ءبىراق، باسقا ءوز الدىنا، الاگوزوۆ سياقتى باسشى ادامعا وي سايازدىعى، ءبىلىم سايازدىعى، مادەنيەت دەڭگەيىنىڭ تومەن جاتۋى ۇيلەسىمسىز. ونداي ادامدار باسقالاردان دا بيىك، جوعارى تۇرۋى ءتيىس.
— ونىڭا قوسىلۋعا بولادى. ايتسە دە قازاقتا ماقال بار، «ءبىر بيەدەن الا دا تۋادى، قۇلا دا تۋادى» دەيدى. ورىستىڭ «سەميا نە بەز ۋرودوۆ» دەگەنىنە جۋىق. ارينە «ۋرود» دەگەن بالاما بۇل ارادا كەلمەيدى. باسشى ادامنىڭ ءوزى ەڭ الدىمەن پەندە. مەحانيزم ەمەس. ونىڭ دا كەمشىلىگى، جەتىمسىزدىگى بولاتىنى زاڭدى.
— سوندا دا، الاگوزوۆ سياقتى اپەرباقان بولۋ، جوق نارسەگە بولا تۇيتكىلدەنىپ، ءتۇڭىلۋ دەگەن، مەنىمشە، ۇلكەن باسشىعا قيسىنسىز.
— مەن ءبىراق سوعان رەنجىپ وتىرعان جوقپىن. سەبەبى، تىڭداڭىز. الاگوزوۆ تە، دوسانوۆ تا قالىڭ جۇرتتان شىققان باسشى. ءبىراق ەكەۋىنىڭ دەڭگەيى ەكى بولەك. الاگوزوۆ كوپ جىل ۇزدىكسىز جۇمىس اتقارعان باسشى. ءومىر تاجىريبەسىنىڭ مولدىعىنا تالاس جوق. حالىقتىڭ جاقسى تۇرمىستا تۇرۋ ءۇشىن جانىن اياماي، سول ءۇشىن عۇمىر بويى تىنىمسىز ەڭبەك ەتە بەرۋگە جالىقپايتىن ادام. ءبىراق ءسۇيتىپ ءجۇرىپ ول تەك قانا جۇمىس باستى بولىپ، ءبىر جاقپەن كەتكەن. دوسانوۆتاي ەمەس، الاگوزوۆ مادەنيەتى دە، ءبىلىمى دە كەلە-كەلە بۇرىنعى ءوزى شىققان قاۋىمنان تومەندەپ قالعانىن اڭعارماعان سياقتى. قاۋىمنان تومەندەۋ دەگەن، ۋاقىتتان، زامان تىلەگىنەن ارتتا قالۋ دەگەن ءسوز. مادەنيەتى، ءبىلىمى تومەن ادام جۇمىسقا فيزيكالىق قابىلەتىن اياماي سالعانمەن، تۆورچەستۆولىق قابىلەت كورسەتە المايدى. سول سەبەپتەن دە ول دارمەنسىز، دارمەنسىز ادام قورقاق. الاگوزوۆتىڭ جەرگىلىكتى جەردەن قاجەتىنە قاراي، ءومىر اعىمىنا قاراي شارۋاشىلىقتى دا باتىل بەيىمدەۋگە باتىلى جەتپەۋىنىڭ ءوزى وسى دارمەنسىزدىگىنەن. ونىڭ ۇستىنە، سوناۋ ءبىر جىلدارى قىزمەت ىستەپ، ۇرەيلەنىپ قالعان ادام — ءقازىر جالتاق. بىرەۋ ەكىنشi ادامنىڭ ۇستىنەن ارىز، شاعىم تۇسىرسە-اق، زارە-قۇتى قالماي دەگبىرى قاشادى. ول ارامدىعىنان ەمەس، جاسقانشاقتىعىنان. قازىرگى ۋاقىت — جاسقانشاق، ۇركەكتەردىڭ زامانى ەمەس، تۆورچەستۆولىق ويدىڭ زامانى. مەنىڭ كەشە بيۋرودان قۋانىپ شىققانىم دا سول. وندا جالعىز ادامنىڭ ءسوزى ەمەس، كوپتىڭ ءسوزى، كوپشىلىك ۇيعارىمى باسىم كۇش كورسەتتى. جازا باسقان، قاتە تۇسىنگەن جەكە ادام بولسا، ءتۇزۋ جولعا باستايتىن، بايىپپەن وتىرىپ ۇعىندىراتىن، قاعاجۋ كورسەتپەي، اقىلمەن قاعاتىن كوپشىلىك كۇشى بەلەڭ العان ەكەن. مەن وسىعان قۋاندىم...
رايحاننىڭ ءسوزىن جانتاستىڭ ءۇنى ءبولىپ جىبەردى.
— مىنالار كىم؟ بىرەۋى وتىر ما، قالاي؟
ءبارى العا قارادى. ماشينا جاقىنداپ كەپ توقتاعاندا تانىدى: دەرياگين مەن حالەل.
مورگۋن، رايحان، جانتاستار ماشينادان لىق ەتىپ توگىلىپ تۇسكەندەي بولدى. ەڭگەزەردەي دەرياگين ەڭكىش تارتىپ، ەكى ءيىنى قۇنىسىپ، ءبۇرىسىپ تۇر. ۇستىندە كونەتوز كوستيۋمنەن باسقا لىپا جوق. جاق تۇگى سورايىپ، ءوزى بوزارعان. كوزى دە جانارسىز. حالەلدىڭ ءحالى ودان مۇشكىل. باسا الماي قالعان جانسىز اياعى دەرياگيننىڭ پالتوسىمەن وراۋلى، قىمتاۋلى كۇيدە جول ۇستىندە شوقيىپ وتىر.
ەكەۋىن دە جىلى ماشيناعا كىرگىزگەن جولاۋشىلار جالما-جان ۇسىك شالعان جەرلەرىن قارمەن ىسقىلاپ جاتىر. مورگۋن جانتاستىڭ قىلپىلداعان وتكىر باكىسىمەن حالەلدىڭ ەتىگىن ءتىلىپ جىبەردى. قۇرىسقان ەتىككە جابىسقان كۇپتەي اياقتىڭ تۇرىنەن ادام شوشىرلىق. ايازدا مۇزداعان كارتوپ سەكىلدى دىڭ-دىڭ ەتەدى. جان جوق. تىلىنگەن ەتىكتى سىپىرىپ العاندا سەزبەپ ەدى. ۇزاق ۋقالاعاندا بارىپ، سول جان كىرگەندەي بولدى. حالەل اۋىرسىنىپ، قاباعى تىرجىڭ ەتتى.
رايحان دەرياگيننىڭ بەتىن، جاعىن قارمەن ىسقىلاپ-ىسقىلاپ جىبەرگەندە، دوبارداي بوپ ىسكەن تورسيعان قۇلاق ۇشى قانتالاپ بارىپ بىرس ەتكەن. دومبىعىپ، تالاۋراعان قۇلاقتان قارا قان ساۋلاپ قويا بەردى. بەتىن قارمەن ىسقىلاعان الاقان ەمەس، ىستىق جالىن سەكىلدى. تۋرا، انا جولى، سكلاد الدىندا جاعىنا سارت ەتە قالعان شاپالاقتاي سەزىلدى.
ءبىراق ول جولى دەرياگيننىڭ بەتىنە ءزارلى اشۋ تەۋىپ ەدى. وسى ون بويىنا جىلى قان تاراپ بارادى. ارتقى وتىرعىشقا شالقالاي جاتقان دەرياگيننىڭ باسىنا ءتۇبىت شالىسىن جۇلىپ الىپ وراعاندا، رايحاننىڭ اق قىراۋ ساماي شاشى دۋدىراپ قالعان. رايحاننىڭ جۇزىنە كوزى ءتۇسىپ ەدى، ايانىشپەن قاراعان انا كوزىنەن مولتىلدەگەن جاس كوردى. ىستىق تەمىر باسقانداي كۇيىپ-جانعان دەرياگيننىڭ بەتىندە دە بارماقتاي جاس يەگىنە قاراي دومالاپ بارا جاتتى. بەتىنە تيگەن انا قولىنىڭ، قۇدىرەتتى قولدىڭ ىستىق شارپۋىنا، قامقور انانىڭ جىپ-جىلى الاقانىنا شىداي الماي، قايراتتى قايسار جىگىتتىڭ ىرقىنان تىس شىققان جاس.
«كە-ە-شىرىڭىز! كىنالىمىن. قورقاق ەكەمىن. سول ءۇشىن ۇرىڭىز مەنى، ۇرىڭىز اياماي» دەپ دەرياگين ىشتەي كەشىرىم سۇراپ قاراعانداي بولدى.
رايحان دەرياگينگە قاراپ ءسال ەزۋ تارتتى. ونىڭ ەسىنە ەل اراسىنداعى ءبىر مىسال ءتۇسىپ ەدى. «ايەلى ۇرعان جەر و دۇنيەدە قاپ-قارا بولىپ كەتەدى. اناسى ۇرعان جەر تامۇققا تۇسسە دە وتقا كۇيمەيدى». «سەن دە كەشىر! ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، ۆاسيا، انا قولىنان داق تۇسپەيدى!» — دەدى ىشتەي...
رايحاندار سوۆحوزعا تايانعاندا كۇن دە كوتەرىلە بەرگەن. اق قار سىلاپ كەتكەن ەگىنجايدا جىپىرلاعان ادام. ءار جەردە توپ-توپ شوعىرلانىپ، قار توقتاتقاندار جالپاق جوننىڭ بەتىندە قاپتاپ ءجۇر. تراكتورلار سوڭىنا تىركەگەن ءۇش بۇرىشتى الىپ اعاش تىلگىشپەن قالىڭ قاردى جوسىلتىپ، قاق ايىرىپ، جاپاننىڭ سارى دالاسىن شيمايلاپ بارادى. ەرتەڭ شىعار كوكتەم قامى، ەرتەڭ كوكتەر ەگىن قامى.
ساقىلداعان تاڭعى ايازدا مۇرجاسىنان ءتۇتىنى تىك ۇشقان سوۆحوز ۇيلەرىنىڭ اراسىنا جەڭىل ماشينا سۇڭگىپ كىرە بەردى. كوگىلدىر اسپان قانداي ءموپ-مولدىر. كوسىلە جاتقان كەڭ دالانىڭ اۋاسى قانداي كىرشىكسىز تازا ەدى.
ەپيلوگ
ارادا ون جىل ءوتتى.
كۇز. جاسىل ماۋىتىعا مالىنعان اق بالتىر قايىڭدار كۇز شاپانىن كيگەن. بۇرىسكەن سارى باۋىر قاڭىلشاق جاپىراقتار جەل وتىندە دىرىلدەپ، بوز قىراۋلى تۇندە قالباڭ ويناپ ءۇزىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. اتكوپىر بوپ توگىلىپ جاتىر. كۇن وتكەن سايىن توعاي جاپىراعىنان، قۋراي بۇرىنەن، سىبىزعى گۇلىنەن ايىرىلىپ سيدام تارتىپ كەلەدى. بيىل بىتىك شىققان قالىڭ ەگىن ۇستىندە جىرتىلا ايىرىلىپ، بوتەگەسى شىعىپ سەمىرگەن قۇس اتاۋلى بىرتىندەپ جىلى مەكەنگە قايتا باستاعان. سۇتتەي جارىق اي استىندا، سيرەك قوناقتاعان اق شۋدا بۇلت باۋىرىندا سىزىلعان اققۋ ءۇنى، ءبىر ءۇيىر كوش باستاپ تىراۋلاعان تىرنا ءۇنى اندا-ساندا ساڭق ەتە قالادى. قۇس ىشىندەگى ءالى بەيقامى بارىلداۋىق قوڭىر ۇيرەك پەن قاراشا قاز عانا: نۋ قامىستىڭ ورتاسىنداعى جالتىردا دىڭداي بالاپاندارىمەن جايباراقات بالدىر ءسۇزىپ شىعىپ تارانىپ وتىرادى. باسىن قاناتىنىڭ استىنا تىعىپ العان. وسى جاقتا قىستاپ قالاتىنداي كاپەرىنە تۇك كىرىپ شىعار ەمەس.
سونداي ءبىر سالقىن ايلى ءتۇن ەدى. شامى سامالاداي جايناعان ۇلكەن قالا شەتىندە كولىك كۇتكەن ادام تاس جولدىڭ بويىمەن زىمىراعان جەڭىل ماشيناعا قول كوتەرىپ توقتاتتى. ۇستىندەگى كيىمى قالىڭ ءاجىم باسقان بەتىندەي جۇدەۋ. ميلىعى تار مالاقايدىڭ شىقشىتقا عانا جەتكەن تىلدەي قۇلاعى مولاق. كىلەگەي كوزىن جاڭا سىعىرايتىپ اشا بەرە ءسۇتسىز قالعان جەتىم كۇشىكتىڭ جارعاق قۇلاعىنداي شولتيىپ تۇر. كيىمى ۇسقىنسىز، ارىپ-شارشاعان ءمۇلايىم جولاۋشى:
— قىزىل جالاۋعا باراتىن ەم. الا كەتپەيسىڭ بە، — دەپ اشىق تەرەزەدەن باسىن سۇقتى.
— وتىر.
جولاۋشى قارنى قابىسقان كونە دورباسىن اياعىنىڭ استىنا تاستاپ، «ۆولگانىڭ» الدىنا جايعاستى. قاسقا ماڭدايداعى ايعا شاعىلىسقان كۇمىس كيىك ءتورت اياعىن بىردەي كوسىلتە تاستاپ، قايتادان وقشا اتىلعانداي بولدى. ماشينا ىتقي جونەلدى.
ماشينانىڭ ارتقى جاعىندا ەكى ادام وتىرعان. جولاۋشى قاراعان جوق. ءتىرى جانعا ءوزىن تانىتقىسى كەلمەيدى. بار عالامنان ۇرلانىپ تۇندە ۇشاتىن جاپالاقشا قۇنىسىپ، بۇعا تۇسەدى. ارتتاعىنىڭ ءبىرى:
— رايحان اپا، — دەگەندە، اۋىر گۇرزىمەن اڭداۋسىزدا ەڭبەگىنەن ءتۇيىپ قالعانداي، بۇكىل ونە بويى زىرك ەتتى. — اڭگىمە ايتىڭىز، جول قىسقارسىن.
جولاۋشى بەتىنەن باسىپ، ارتىنا قاراي المادى. ءارى نامىستانىپ، ءارى ۇيالىپ، سىلەيگەن قالپى كەيىنگى وتىرعانداردىڭ اڭگىمەسىن امالسىزدان تىڭداي بەردى.
ارتتا وتىرعاندار رايحان مەن باياعى شوفەر بالا جانتاس. جانتاس ءقازىر بالا ەمەس. وتىزدارعا تايانعان ەرەسەك جىگىت. تىڭ جەردە ءبىر جىل شوفەر بولىپ ىستەپ، كەلەسى كۇزدە الماتىعا وقۋعا كەتكەن. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جۋرناليستەر دايىندايتىن فاكۋلتەتىن بىتىرگەن جانتاستىڭ قىزىل جالاۋعا ون جىلدان سوڭ، مىنە، قايتا ورالۋى. بۇل جولى شوفەر ەمەس، جازۋشى بولىپ ورالدى. ەكى-ۇش جۇقا كىتاپتىڭ اۆتورى ەندى تىڭ تۋرالى شىعارما جازباق. انا ءبىر جىلدارى كۇرگەرەي قارتتىڭ اڭگىمەسىن قۇمارتا تىڭداعان جانتاس ەندى شاماسى كەلسە، كوكەيدە قالعان ەسكى جىردى قاعازدىڭ سونى بەتىنە تۇسىرمەك. بۇل كەزدە كوكشەتاۋ وبكومىندا ىستەيتىن رايحان جانتاستى كەشە پوەزدان كۇتىپ العان. ۇزاق جىل كورمەگەن ءوز بالاسىنداي جانتاسپەن ساعىنىپ تابىسىپ، بۇگىن سونىڭ تىلەگىمەن بۇرىنعى سوۆحوزعا بىرگە شىقتى.
— وقۋعا تۇسكەلى باسقا وبلىستاردا بولدىم. ءبىراق بۇل جاققا كەلۋدىڭ ءساتى تۇسپەي-اق قويدى. قاتتى ساعىنىپپىن، رايحان اپا!
— ارينە ساعىناسىڭ. ون جىل كورمەگەن سەن تۇگىل، ءجيى بارىپ تۇراتىن مەنىڭ ءوزىم ءبىر اي كورمەسەم، جالعىز قالعانداي وز-وزىمنەن قۇلازىپ قالامىن. كەشە عانا كوزىڭنىڭ الدىندا قالانعان ۇيلەر، جىرتىلعان ءار كلەتكا جەر، كەشە عانا دوپ قۋىپ جۇگىرىپ جۇرگەن بالالار، سوۆحوز ادامدارى — ءبارى، ءبارى ىستىق.
— ءيا، ايتقانداي، سوۆحوز ادامدارى دەمەكشى، ءقازىر بۇرىنعى مەن بىلەتىن جىگىتتەردەن كىمدەر بار؟ بۇرىنعى سوۆحوز ديرەكتورى قايدا؟
— فەدور مورگۋن باسقا جەرگە اۋىسقان، ەستىگەن شىعارسىڭ. سەلينوگرادتا ۇلكەن قىزمەت اتقارادى. سەن بىلەتىن جىگىتتەردەن حالەل ءقازىر باس ينجەنەر.
— حالەل؟
الداعى جولاۋشى دا «حالەل؟!» دەپ، ارتىنا جالت بۇرىلا جازدادى. «اقبوپە قايدا؟ ديكا قايدا؟ ءجامىش نە كۇيدە، ءتىرى مە؟» دەگەن سۇراقتار تىزبەكتەلە قالدى. ءبىراق سۇراي المادى. ءوزىن زورعا تەجەپ وتىر.
— ءيا، حالەل. ءوزىڭ كەتەتىن جىلى اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، سىرتتاي بىتىرگەن. قىزىل جالاۋ اۋدانىنداعى ەڭ سىيلى ادامداردىڭ ءبىرى. — رايحان حالەلدى ۇزاق اڭگىمە ەتتى. — مىنەزىنە كوركى ساي، بىلىمىنە اقىلى ساي، بايسالدى، دەگەن ەل اعاسى جىگىت بولدى. ءقازىر بالالى-شاعالى، ءۇيلى-باراندى. بۇرىنعى جالعىز ءۇي تۇراتىن جەرگە سوۆحوز التى بولمەلى وسوبنياك سالىپ بەرگەن. كەلەشەكتە سوۆحوزعا ديرەكتور بولۋعا لايىق ادامنىڭ ءبىرى — وسى حالەل. — جولاۋشىنىڭ بەتى جىبىر ەتتى. — ودان كەيىن، وسپاندى — شوپر وسپاندى بىلەسىڭ عوي. ول ءالى كۇنگە دەيىن شوفەر. بۇكىل وبلىسقا اتى بەلگىلى شوفەر. دەپۋتات، ەڭبەك ەرى.
— ول كىسىنىڭ جۇبايى قايتىس بولىپ ەدى. ءالى ۇيلەنگەن جوق پا؟
— ۇيلەنگەن.
— ول كىمگە ۇيلەندى؟
— اقبوپەگە...
جانتاس تا، بەيتانىس جولاۋشى دا دەمدەرىن ىشىنەن الىپ وتىرىپ قالدى.
— ءيا. اقبوپەگە. اتتەڭ، كەزىندە وقىماي قالعان. ايتپەسە اقبوپە قازاق قىزدارىنىڭ ىشىندەگى كەۋدەسىندەگى وتى بار، ناعىز اۋزىنان جالىنى شىققان وتكىر، العىر قىزداردىڭ ءبىرى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تىنىمسىز ءجۇرىپ مەحانيزاسيا مەكتەبىن ءبىتىرىپ الدى. بۇرىنعى زاۆگار موروزوۆ ءقازىر سوۆحوزدا قۇرىلعان اۆتوبازانىڭ ناچالنيگى. اقبوپە سونىڭ قاراماعىندا، ەكى ءجۇز ماشيناسى بار گاراجدىڭ ديسپەچەرى.
— ال باياعى رۋداكوۆا تامارا ما ەدى، رۋبسوۆا ما ەدى، ول قايدا؟
— رۋبسوۆا عوي. ول ءقازىر سوۆحوزدا. ەكى جىلداي كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولىپ ءجۇردى دە، ءۇشىنشى جىلى جوعارعى پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا ءتۇستى. الاگوزوۆتى بىلەسىڭ عوي.
— رايكومنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى ەمەس پە؟
— ءيا، سول الاگوزوۆ وسى سوۆحوزعا پارتورگ بولىپ كەلگەن. بىلتىر پەنسياعا شىقتى. تامارا ءقازىر سونىڭ ورنىندا.
«اپىراي، ءو، — دەپ جانتاس تاڭدانىپ وتىر. — ون جىل دەگەن بىلاي قاراعاندا از عانا ۋاقىت سەكىلدى. زىمىراپ وتە شىعادى. ءبىراق وسى ون جىلدىڭ ىشىندە سوۆحوز قالاي تەز وزگەرگەن، كەشە عانا ءبىرى تراكتوردا، ءبىرى ماشينادا جۇرگەن ادامدار قالاي تەز ارادا ەل باسقارىپ كەتكەن. بۇگىنگى جاستار تەز كوتەرىلگەن بالاۋسا قۇراق سەكىلدى-اۋ. مەن بىر-ەكى شاعىن كىتاپ جازعانعا دۇنيەنى تىندىرىپ تاستاعانداي توبەم كوككە ءبىر-اق ەلى تيمەي ءجۇر. حالەل، تامارالاردىڭ ەڭبەگى ودان كەم بە؟! جوق، ارتىق. «الۋان-الۋان جۇيرىك بار، الىنە قاراي شابادى». تەگى الىنە قاراي شاۋىپ جۇرگەن مەن بولارمىن. قالادا ءجۇرىپ الاتاۋدىڭ باۋىرىنداعى گۇلدەر مەن پاركتاعى قىزداردى جىرلاعاننان باسقا نە تىندىردىم. ماحاببات، ماحاببات دەپ شۋماق-شۋماق ولەڭ جازامىز. مىنا وتىرعان رايحان اپايدىڭ، حالەلدىڭ، تامارالاردىڭ ەلىنە، جەرىنە دەگەن ىستىق ماحابباتى قايدا؟! جوق، ەندى مەن دە شىن جارىسقا ءتۇستىم».
— اپىراي، ءا، — دەدى جانتاس، — الاگوزوۆ وسى سوۆحوزعا كەلگەن ەكەن عوي. مىنەزى تىك، شايپاۋ ادام ەدى-اۋ. مۇنداعى ادامدارمەن ۇيلەسىپ كەتە الدى ما؟!
— ۇيلەسكەندە قانداي. العاشقىدا بۇرىنعى قالپىنان تانباي، جۇرتتى تەك بۇيرىق، امىرمەن جۇمساپ سوۆحوز ومىرىنە كوندىگە الماي ءجۇردى دە، ارتىنان كوپشىلىكپەن ورتاق ءتىل تاۋىپ، كىمنىڭ جەرىن جەرلەسەڭ، سونىڭ سۋىن سۋلا دەگەندەي، سوۆحوز جىرتىسىن جىرتاتىن ناعىز قامقور باسشى بولىپ شىقتى، — دەپ رايحان وتكەن ءبىر وقيعانى ەسىنە الىپ كۇلدى. — ساعان وسىنداي دەتالداردىڭ ءبارى كەرەك، جانتاس. تىڭداي بەر. مەن ءبىر قىزىق جاعدايدى ايتايىن... قىزىل جالاۋدىڭ ءوندىرىس باسقارماسىندا جۇرگەن كەزىم. الاگوزوۆ ءۇش كۇن سابىلىپ، مەنىڭ كابينەتىمنىڭ ەسىگىن بوساتپاي قويدى. سو جولى ءبىر تىعىز شارۋا بولىپ، الاگوزوۆتى قابىلداي المادىم. تاڭنان كۇتىپ، ەسىك الدىندا قادالىپ وتىرعان نۇرەكەڭ ءۇشىنشى كۇنى مەنىمەن بىرگە كىردى ىشكە. شالا ۇيقى ادامدا ون بولا ما، جاعىنىڭ تۇگى شىعىپ، كۇرەڭ ءتۇسى قارا قوشقىلدانىپ، تۇتىگىپ الىپتى. ونىڭ ۇستىنە سول جىلى ەگىننىڭ ناشار شىققان جىلى. وراقتا جۇرگەن ادامنىڭ قاباعى قاتىڭقى بولادى عوي.
— رايحان سۇلتانوۆنا، — دەدى وتىرار-وتىرماستا ىزبارلى ۇنمەن. — ءۇش كۇن بويى سىزبەن تىلدەسە الماي قويدىم. بۇل نە؟ شارۋاشىلىق مەكەمەسى مە، الدە بيۋروكراتتاردىڭ مەكەمەسى مە؟
اشىنعان ادامنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. ايتسە دە ادەيى قاباعىمدى بەرمەي وتىرمىن.
— ءسىز مەكەمەنى تەكسەرە كەلدىڭىز بە، الدە شارۋاشىلىق جايىمەن كەلدىڭىز بە؟ نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز؟ — دەپ مەن دە جىبىمەدىم.
— ايتارىم سول — ەندى سوۆحوز ەليەۆاتورعا استىق قۇيا المايدى.
— و نە دەگەن ءسوز؟ قانشا قۇيدىڭىزدار؟ جوسپارلارىڭىز قانشا ەدى؟
— جوسپار، جوسپار، — دەپ الاگوزوۆ ءارى قاراي ەشتەمە ايتا الماي تىعىلىپ، بۋلىعىپ قالدى. قاباعى قارس جابىلىپ، كەيىپ وتىر. — جوسپار دەگەن ەگىن ورماي تۇرىپ ايتىلعان كوكتەمدەگى ۋادە. ءبىراق وعان بيىل كۇن رايى جىبەردى مە؟ جاز بويى جاۋىن ءبىر تامباي، قارا جەردى قۋارتىپ، قىلتيىپ شىققان بيدايدى قۋىرىپ تاستامادى ما؟ ەندى مىنە، ءبىر اي بويى تىنىمسىز جاۋعان قارا جاۋىن ەس جيعىزار ەمەس، بولماشى ەگىننىڭ ءوزىن جيعىزباي تۇر. قالعان استىق ەندى كوپ ەمەس. كەلەسى جىلعى تۇقىمنان ارتىلمايدى.
— تۇقىمدى زاگوتزەرنودان الاسىزدار.
— ءسىز نە ايتىپ وتىرسىز ءوزى. سوۆحوزدا ىستەمەگەن ادامنىڭ ءسوزىن سويلەيسىز، — دەپ الاگوزوۆ ودان سايىن شىجالاقتاپ قالدى. — بۇگىن مەملەكەت قويماسىنا توگىپ، ەرتەڭ قايتىپ تاسىمالداۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ ونىڭ اتى ەكى جۇمىس جاساۋ دەگەن ءسوز. سوسىن، سوۆحوز ەڭبەكشىلەرى ەرتەڭ ناندى قايدان جەيدى؟ جوسپار ءوز الدىنا. اركىم ءوز بويىنا شاقتاپ تون پىشەدى. ەندىگى قالعان استىقتى سوۆحوز قويماسىنا قۇيامىز.
— الاگوزوۆ، ونىڭىز بولماس. جوسپارلاعان ەكەنسىزدەر، ۋادە بەرگەن ەكەنسىزدەر، ورىندايسىزدار، — دەپ ەم، الاگوزوۆ ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— جوق، ونىڭىزعا كونە الماسپىز. سوۆحوز قورىن قۇيۋعا ەشكىمنىڭ حاقى جوق. مەيلى، سوسىن ماعان نە ىستەسەڭىزدەر دە كوندىم. اۋدان باسىندا وتىرىپ الىپ بۇيرىق بەرگەننەن باسقا نە بىلەسىزدەر؟! شارۋاشىلىقتى ۋاقىتقا، جاعدايعا قاراي يكەمدەۋ دەگەن جوق، — دەپ ەسىككە قاراي بەتتەي بەردى.
— نۇرەكە، — دەپ توقتاتىپ، شىداي الماي كۇلىپ جىبەردىم. — ءسىز ءوزىڭىز ەل تۇرمىسىن، شارۋا جايىن بۇرىنعىدان كوبىرەك ءبىلىپ، «توننىڭ ىشكى باۋىنداي» بولىپ الىپسىز. بۇرىن تەك «جوسپار، جوسپار» دەپ قانا تۇراتىن ەدىڭىز.
الاگوزوۆ تە مەنىڭ جۇمسارعانىمدى كورىپ، كۇلىپ جىبەردى:
— رايحان-اۋ، ونىڭ راس، — دەپ مويىنداپ وتىر. — بۇرىن ميلليارد، ميلليارد دەپ، ءبىر سەنتنەرى جەتپەي قالسا، قۇر قيعىلىقتى سالادى ەكەنبىز عوي. ءقازىر قويان-قولتىق ارالاسقان سوڭ، كوزىم قايتا اشىلعانداي بولدى. داقپىرت سالىپ ايقايلاۋ وڭاي ەكەن دە، ونى ورىنداۋعا ەڭبەك ەتۋ قاجەت ەكەن. بيىلعى جىل تالاي قۇپيا سىردىڭ بەتىن اشار. جيدەلىبايسىندى ىزدەگەندەي تىڭ جەردى قۋالاپ، استى-ۇستىنە كەلتىرىپ اۋدارا بەرگەننەن گورى، جىرتىلعان جەردى باپتاپ، كەي جەرگە دەم الدىرىپ، قىسى-جازى تىنىمسىز جۇمىس جۇرگىزگەندە عانا ميلليارد بولادى ەكەن. قورى مول سوۆحوز عانا باي. قور جيناماي بەرەكە جوق.
— ولاي بولسا، ەندىگى استىقتى سوۆحوز قويماسىنا قۇيىڭىزدار. ديرەكتورىڭىزعا ايتا بارىڭىز، جوسپارلارىڭىزدى كەلەسى جىلى ەكى ەسە ورىندارسىزدار، — دەپ ەم، الاگوزوۆ تە ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعىپ، كوڭىلدەنىپ كۇلىپ جىبەردى.
وقۋى از بولسا دا، كورگەنى كوپ ەسكى كوز عوي. قازىردە سول سوۆحوزدا وتىرىپ شارۋا جايىن اقىلداسا جۇرەدى. ءبارى اقساقال تۇتىپ، قۇرمەتتەيدى.
— سونىمەن، ەڭدىگى پارتورگ تامارا دەڭىز.
— ءيا، تامارا رۋبسوۆا. جولداسى دەرياگين.
— دەرياگين؟ رايحان اپا-اۋ، ول دا تۇزەلىپ، ادام بولىپ كەتتى مە؟ تامارا ۇناتپاۋشى ەدى عوي.
— تۇزەلگەندە قانداي. ول بۇرىن دا جامان جىگىت بولمايتىن. ءسال قيسىق، قىڭىرلاۋ ەدى. ءبارى جاستىق قوي. كوپشىلىك قويا ما؟! اعاش ەمەس، ادام قيسىعى تۇزەلەدى. باياعى جانعان ماشينانى سوۆحوز جۇمىسشىلارى قالپىنا كەلتىرىپ ەدى، ونى دەرياگين اقتاي دا ءبىلدى. وسى كۇنى كورسەڭ، بۇرىن ىشىمدىككە سالىنعان جىگىت دەپ ەش ويلامايسىڭ. جۇرتقا اقىل ايتاتىن ەكى بالانىڭ اكەسى، سوۆحوزدا زاۆگار.
— اپىراي، ءا، — دەپ جانتاس ىرزا كوڭىلمەن تاڭدايىن قاقتى. — ءبارى سوۆحوز كادرلارى. ءبارى ىلگەرىلەپ وسكەن. ورنىندا قالعان ەشكىم جوق. ديالەكتيكا زاڭى دەگەن وسى-اۋ، رايحان اپا.
— ديالەكتيكا زاڭى ۇنەمى وسۋ، وركەندەۋ عانا ما، جانتاس؟ ءقايسىبىر ءوشىپ، جوعالىپ كەتەتىندەر دە بولماي ما؟
— ول ولگەن ادامدار عوي. ونىڭ ورنىن جاڭا تۋعاندار باسپاي ما؟
— جوق، تىرىسىندە دە وشەتىندەر بار.
الدا وتىرعان جولاۋشى تىكسىنىپ قالدى. ءوز اتىن اتاعاندا كىرەرگە جەر تابا المادى. ءبىراق امال نە، ءۇنسىز تىڭداپ وتىر.
— مىسالى، باياعى بەكەتشى قارابەتتى ۇمىتقان جوق شىعارسىڭ، — دەدى رايحان. — سول قارتايعان شاعىندا نە بوپ كەتتى؟ قارا باسىن كۇيتتەپ جۇرگەن ادام كوپتىڭ شاڭىنا ەرە الماي، وز-وزىنەن ماسقارا حالگە ۇشىرادى. ونىڭ ەندىگى تىرلىگىندە، جەر باسىپ، كۇن كورگەن ومىرىندە نە قادىر-قاسيەت بار؟ ءوز ۇلى حالەلدى، اقبوپەنى بىلاي قويعاندا، كەشەگى قول بالا بوپ جۇرگەن ديكانىڭ شيرەگىنە تاتي ما؟
— ايتقانداي، رايحان اپا، ديكا بار ما؟ — جانتاس تانىس ادامدارىن ەستىگەنشە اسىعىپ وتىر.
— بار بولعاندا قانداي. ماقتاۋلى قۇرىلىسشى. بورششەي بۇرىن تاماشا سەميانين: ءتورت بالاسى بار. كۋنزيلا دەيتىن ايەلى اسپازشى. قازاقشا ايتقاندا، شالقىپ، تولقىپ، كەمەلىنە كەلىپ وتىرعان سوۆحوزداعى باي ادامنىڭ ءبىرى.
— اپىراي، ءا! — دەپ جانتاس ۇزاق جىل كورمەگەن سوۆحوز ءومىرىن ويلاپ وتىرىپ، قالعي باستادى.
رايحان كەي ۋاقىتتاردا وز-وزىنەن جالعىزسىراپ، الدەنەنىڭ ورنى تولماي ۇڭىرەيىپ تۇرعانداي، كوڭىلى ومسىرايىپ قالاتىن كەزدەرى بولاتىن. وزىمەن بىرگە جاساسىپ قۋانىشىنا دا، قايعىسىنا دا ورتاقتاس بولار جار قۇشىپ، بالا سۇيمەي وتكەن تاعدىر سالعان زىلدەي اۋىر سالماقتى ويلاپ تاۋسىلا كۇيزەلەتىن. سۇيۋگە، ماپەلەۋگە جارالعان انا جۇرەگى ەزىلىپ، سەميا ماحابباتىن اڭساعان شاقتارىندا ىشتەي ەگىلىپ، قاتتى ويسىراپ قالادى. تەك الگىندەي اڭگىمە ايتىلىپ، وتكەن-كەتكەندى، جولداس-جورالاردى ەسكە العاندا عانا قايتا جادىراپ، ۇمىتقانداي بولادى. ءوزى قىزمەت ەتكەن جەردەگى بار حالىق قۇرمەت تۇتىپ، قوشەمەتپەن قۇشاق جايا قارسى العاندا، ەل ماحابباتىنا كوڭىلى ءوسىپ، بار اۋىرتپالىق ەسىنەن شىعادى. مىنە، ءقازىر، ماشينا ىشىندە تەڭسەلە ءتۇسىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا جاقىنداعان سايىن ەل ادامدارىن كوز الدىنان اسا ءبىر ىستىق ساعىنىشپەن وتكىزىپ وتىرىپ، ءتاتتى ۇيقىعا ەندى.
كوزى ىلىنبەي وتىرعان قاراساي مەن شوفەر جىگىت قانا.
تاڭ اتىپ كورىم جەر انىق كورىنە باستاعاندا شوفەر بەيتانىس جولاۋشىنىڭ بەتىندەگى جالپاق قارا قالعا قاراپ قويىپ ءتىل قاتتى.
— ءسىز قىزىل جالاۋعا بارام دەپ ەدىڭىز. ءوتىپ كەتتىڭىز عوي.
— جوق، مەن «قايىڭدى» سوۆحوزىنا بارامىن.
شوفەر تاڭىرقاي قارادى.
— قايداعى «قايىڭدى»؟ ءسىز ءوزى بۇل جاققا كوپتەن بەرى كەلمەگەنسىز عوي، تەگى. ول سوۆحوزدىڭ اتى باياعىدا وزگەرىپ كەتكەن.
— ءاھ، سولاي ما؟ قازىرگى اتى قالاي؟ — دەپ قاراساي ارتتاعىلار داۋسىمدى ەستىپ قويا ما دەگەندەي سىبىرلاپ سويلەدى.
— قازىرگى اتى «سۇلۋ مۇرت».
— سۇلۋ مۇرت؟ — قاراسايدىڭ ۇرى كوزى جىپىلىقتاپ، جىگىتكە قاراي بەردى.
— ءيا، سۇلۋ مۇرت. ەستۋىڭىز بار ما؟ ءوزى دە ءبىر كەرەمەت ادام بولىپتى عوي. جەرگىلىكتى جۇرت وسى كۇنگە دەيىن اۋزىنان تاستامايدى. بىلتىر سوۆحوز جۇمىسشىلارى سۇراپ ءجۇرىپ، اقىرى سوۆحوز اتىن وزگەرتىپ الدى. «جاڭا تالاپ» تا وزگەردى.
— ول بولىمشە ەمەس پە ەدى.
— جوق، ءقازىر ول جەكە سوۆحوز. مال سوۆحوزى. ونىڭ اتى كۇرگەرەي.
— كۇرگەرەي؟
— ءيا، كۇرگەرەي! — شوفەر جىگىت قاراسايدىڭ ءالسىن-السىن قۇبىلىپ وتىرعان وڭىنە زەر سالعان جوق. تاس جولدىڭ بويىنا قاراپ وتىرىپ، سويلەپ كەلەدى. — كۇرگەرەيدىڭ شىن اتى گريگوريي فەدوروۆ ەكەن عوي. سۇلۋ مۇرت — سۇلتان ەكەۋى وسى جەردىڭ ارداگەر ادامدارى بولىپتى دەسەدى... ومىرلەرى زايا كەتپەگەن ادامدار سولار. اتتارى ماڭگىگە قالدى عوي، ماڭگىگە...
ماشينا سوۆحوزعا كۇن شىعا جەتتى. قاراساي ساعىنىپ ورالعان ءوز جەرىنەن كوز الماي، شىر كوبەلەك اينالعان دالاعا تەسىلە قاراپ كەلەدى. عاسىرلار بويى قالىڭ كادە باسقان كونە دالانىڭ رەڭى مۇلدەم وزگەرگەن. ويى، قىرى تۇنىپ تۇرعان ەگىن. اناۋ كورىنگەن ەسداۋلەت قىستاۋىنىڭ تۇسى ەمەس پە. ودان ارمەن ءسالىم شۇيگىنى، ەسىز قورالار بار ەدى-اۋ. ءبارى جەر جۇتقانداي قايدا ءسىڭىپ كەتكەن؟ ونىڭ ورنىندا شاعالاداي اق ۇيلەر، الدى-ارتىندا ءيىن تىرەسكەن ماشينالار — كومباين، تراكتور. تەگى سوۆحوز بولىمشەلەرى نە بريگادالار بولار. باتىر-اۋ، سوناۋ توبەدەن قۇلاي بەرە مەن مۇندالاپ تۇراتىن جەتىم قايىڭنىڭ ورنىنا سۇمبىدەي سۇلۋ اعاشتار ورناي قالىپتى. كۇزەلگەن جالداي ءتۇپ-تۇزۋ. تەگى قولدان ەككەن-اۋ. از جىلدىڭ ىشىندە ادام تانىماستاي بولىپ، قالاي وزگەرىپ كەتكەن. ءتىپتى قۋ مەكيەن تۇزگە اعاش ەگىپ، جاپان ءتۇزدى بۇعالىقتاپ، شىدەرلەپ تاستاپتى.
جەتى اتاسىنان بەرى مالجاننىڭ يەلىگىندەگى جەردى ءوزىنىڭ ماڭدايىنا باسقان جەردەي مەنشىكتەنەتىن قاراساي ءقازىر بوتەن ەلدە، تانىمايتىن جات جۇرتتىڭ مەكەنىندە كەلە جاتقانداي بارىنە توسىرقاپ وتىر. جۇرەگىنىڭ تەرەڭ ءبىر قالتارىسىندا جاسىرىن جاتقان قىزعانىش تا بار. ءوز دالاسىنىڭ، ءوز ەلىنىڭ قاسيەتتى توپىراعىنا ءبىر شىبىق قاداي الماي، ءبىر تامشى ماڭداي تەرىن تامىزا الماي شەت قالعان، دۋماندى تويعا بارا الماي توبان اياق بولىپ تويتيىپ، كوپشىلىكتەن جىراق قالعان ادامنىڭ قىزعانىشى. ماشينا قىراتقا قىلت ەتىپ كوتەرىلە بەرگەندە:
— انا كورىنگەن «سۇلۋ مۇرت» سوۆحوزى، — دەدى شوفەر بالا. قاراساي كەتكەندە نەبارى قىرىققا تارتا ءۇيى بار سوۆحوز ءقازىر ەتەك-جەڭى كەڭ جايىلىپ جاتقان قالا سياقتى. تەرەزەلەرى كۇنگە شاعىلىسقان ەڭسەلى ۇيلەر انادايدان اپپاق جۇمىرتقاشا جۇتىنادى. مالجان اعاشى دەپ اتالاتىن ءبىر شوق قايىڭدى ىزدەسەڭ تابا المايسىڭ. سوۆحوزدىڭ ءبىر شەتى مەن ەكىنشى شەتىنە دەيىن تۇتاسقان ماۋەلى اعاش. ۇيلەردىڭ ءبىر شەتى «قىزەمشەككە» دەيىن جەتىپ، ەكىنشى باسى باياعى بالتا اۋلىنىڭ جاتاقتارىنان قالعان ەسكى جۇرتتان اسىپتى. جالەلدىڭ زيراتىن تۇرعىزعان «تاقيا توبە» ويانا باستادى. قاراساي رايحانعا كورىنگىسى كەلمەي، كوشەگە كىرە بەرىستە، قورجىنىن ارقالاپ، ءتۇسىپ قالدى.
بۇل ارادا سۋى مول تەرەڭ كوتلوۆان بار ەدى. سوعان قاراي ەنتەلەي جۇگىرگەن بىقىرلاعان قارا الا قازدار قاسىنان وتە بەرگەن بەيتانىس ادامدى جاتىرقاعانداي قاڭقىلداي جونەلدى. «قا-قا-قاراساي كەلدى، قا-قاراساي» دەگەندەي قاڭق-قاڭق ەتىپ، قۇس فەرماسىن باسىنا كوتەردى. بەيقام قۇستاردان باسقا، سوۆحوز شەتىندەگى تاۋ-تاۋ بيداي ۇيىلگەن قىرمانعا قاراي بەتتەگەن جۇمىسشىلار، جۇك ماشيناسىنداعى، تراكتور، كومباين ۇستىندە كەتىپ بارا جاتقان ادامداردىڭ ءبىرى قاراسايدى ەلەگەن جوق. كەز توقتاتىپ قارامادى دا. ءبارى ءوز شارۋاسىنا، ءوز جۇمىسىنا قاراي باسىپ كەتىپ بارادى، ءوتىپ بارادى.
قاراساي ۇزىننان-ۇزاق تارتىلعان وقتاي ءتۇزۋ كوشەنى بويلاي وتىرىپ، مالجان اعاشىنىڭ تۇسىنان شىقتى. قارتايىپ جاساۋراي باستاعان كوزىن اعاشتىڭ باۋىرىنا قاداپ، ءتورت بۇرىشىن بىردەي ءتىنتىپ كەلەدى. وڭكەي شيفرلى اق ۇيلەر. جايپاق توبەلى، البارلى ءوز ءۇيى جوق. جاپانداعى جالعىز ءۇيدى، قاراسايدىڭ قارا شاڭىراعىن بۋلدوزەرمەن تىك كوتەرە سىپىرىپ تاستاعان. ونىڭ ورنىندا جاڭا قونىس — جاڭا ءۇي. حالەل ءۇيى.
قاراساي از ۋاقىت ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. تالاي جىلدان بەرى مالجان اعاشىنىڭ باۋىرىنداعى جاپان تۇزدە ءتۇتىن تۇتەتكەن جالعىز ءۇي — اتادان قالعان ەسكى كوز، كونە جۇرت ەدى. قاراساي ەلۋ جىلداي الىسىپ ءجۇرىپ، اقسۇيەك اتا ءداستۇرىنىڭ قالپىن بۇزباي، ەسكى داستارقان كەنەۋىن كەتىرمەي كەلىپ ەدى. بۇگىندە كونە ءداستۇر كوڭگە اينالدى، ەسكى داستارقان ءورىم-ورىم بولدى. جاپانداعى جالعىز ءۇيدىڭ ءۇيىندىسى دە جوق. جالعىز ۇيدەي دارالانىپ جەكە باستىڭ قامىمەن ءومىر كەشكەن قاراسايدىڭ ءوزى دە ءقازىر تولقىن ايداپ شىققان سالىندى سياقتى: نە قىزۋى، نە جىلۋى جوق بويىندا. سۋ سورعان سالىندىدا نور دە، دوم دە جوق. قىزۋسىز، نارسىزدە ءمان دە جوق. ءمانسىزدى ەشكىم ىزدەمەيدى، ءمانسىزدى ەشكىم جوقتامايدى.
تورىنەن كورى جۋىق قاراساي قاتتى كۇيزەلىپ تۇر. الپىس جىل جاساعان عۇمىرى دا ءبىر، ءقادىرسىز، قۇنسىز بولعان سوڭعى ءبىر كۇنى دە ءبىر. ەسىل ءومىر. زايا كەتكەن جاسىنا قايعىرىپ تۇرىپ، تەرەڭ كۇرسىندى: «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا. ەلىن تاپقان ەر جاڭا. بابىن تاپقان جەر جاڭا. جالعىز ۇيدەي جىم-جىلاس، جۇرناقسىز قالعان مەن دارا، ۇرپاق تا جوق، دوس تا جوق، اداسقان قازداي مەن عانا»، — دەپ جەتىم كوڭىل تورعا تۇسكەن توتىداي بۇلقىنىپ، جۇرەگىن تىرناپ تۇر...
بۇل كەزدە رايحان مەن جانتاس سوۆحوز سىرتىنداعى «قىزەمشەكتىڭ» توبەسىنە جاياۋ كوتەرىلگەن. بيىك توسكەيدە تۇرىپ جان-جاعىنا كوز تاستادى. اپپاق كۇمىستەي شاشىن تاڭعى سامالعا توسىپ، قاسيەتتى دالانىڭ جۇپار ءيىسىن مەيىرلەنە جۇتقان رايحان قىزارا شىققان كۇن شاپاعىنا مالىنعان شاعالاداي اپپاق سوۆحوز ۇيلەرىنە ماساتتانا قارادى. كەشە عانا جاپىرايعان جالعىز ءۇيلى جاپاندا مىڭداعان جاڭا ۇيلەر. كەۋدەسىن كەرىپ، كوسىلە جاتقان دارقان دالا كوپتىڭ مەكەنى.
— اناۋ ورتاداعى ەكى قاتارلى بيىك ءۇي مەكتەپ. ودان ارعى ستاديون، بالالار باقشاسى، ەمحانا، پارك. انا ءبىر شەتتەگى قۇس فەرماسى، ونىمەن قاتارلاس سيىر فەرماسى. اۆتوبازا، تەمىر-بەتون زاۆودى، كىرپىش زاۆودى، — دەپ قولىمەن نۇسقاپ ساناي باستادى.
«قىزەمشەكتىڭ» باتىس جاق بەتكەيى «كۇرگەرەي» سوۆحوزىنىڭ جەرى دە، شىعىسى «سۇلۋ مۇرت» سوۆحوزىنىڭ جەرى. ەكى سوۆحوزدىڭ جەرىن ەرشىكتى توبەنىڭ ۇزىننان-ۇزىن شۇباتىلعان جوتاسى عانا ءبولىپ تۇر. جەر جوباسىنا قاراپ قوڭسى اۋىلدىڭ شەكاراسىن ايىرىپ بولمايدى. ەكەۋى دە بىردەي. ەكى جاق بۇيىرىنە جارىسا كوتەرىلگەن قويۋ ەگىننىڭ ءار تال ساباعىنا دەيىن ەگىز، تاڭعى سامالعا سۋدىراپ جايقالعان تەربەلىسىنە دەيىن ەگىز.
«قىزەمشەكتىڭ» شوشايعان قوس توبەسىن دە بىر-بىرىنەن اجىراتىپ بولمايدى. قوس توبەنىڭ ەڭ ۇشىنا ورناتقان قوس زيرات تا، زيرات الدىنا قويعان قۇلپىتاستار دا بىر-بىرىنەن اينىمايدى. بىرىندە: «گريگوريي ماتۆەيەۆيچ فەدوروۆ (كۇرگەرەي)»، ەكىنشىسىندە: «سۇلتان وماروۆ (سۇلۋ مۇرت)»، — دەپ جازىلعان جازۋلارى عانا ەكى بولەك. توسىن قاراعاندا ەكەۋىنىڭ تۇرعان ورىندارى دا ەكى بولەك.
جوق، انىقتاپ قاراڭىز. كۇرگەرەي دە، سۇلۋ مۇرت تا جەر ەمشەگىنىڭ ەكى باسىندا، ءبىر توستەگى الپىس تامىرى، اق ءسۇتى ءبىر قوس انارداي قوسىلىپ ماڭگى بىرگە جاتىر.
You Might Also Like
-
كوجانوۆا التىناي مۋحينبايەۆنا
